Misr arxitekturasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Giza piramidasi majmuasi (miloddan avvalgi 2600 va 2500 yillarda qurilgan)
Qohiradagi Al-Azhar masjidi, 10-19-asrlardagi islom meʼmoriy uslublari aralashmasi [1]
Zamonaviy Iskandariya markazidagi shahar manzarasi

Qadimgi Misr arxitekturasi toshdan qurilgan monumental ibodatxonalari va qabrlari, jumladan Giza piramidalari kabi mashhur piramidalari bilan mashhur. Ular oʻziga xos elementlar repertuariga ega, jumladan, pylon shlyuzlari, gipostyle zallari, obelisklar va ieroglif bezaklari bilan qurilgan. Yunon Ptolemey hukmronligining paydo boʻlishi, soʻngra Rim hukmronligi Misrga, ayniqsa, poytaxt Iskandariyaga yunon-rim meʼmorchiligi elementlarini kiritdi. Shundan soʻng, qadimgi klassik hamda Vizantiya taʼsirini davom ettiradigan kopt arxitekturasi, shu jumladan erta nasroniy meʼmorchiligi paydo boʻlgan.

VII asrda musulmonlar Misr yerlarini vatan qilganlaridan soʻng islom meʼmorchiligi rivoj topdi. Yangi poytaxt Fustatga asos solindi. U bundan buyon monumental arxitektura homiyligining markaziga aylandi. Ketma-ket yangi maʼmuriy poytaxtlar orqali u oxir-oqibat zamonaviy Qohira shahriga aylandi. Ilk islom meʼmorchiligi turli taʼsirlarni, jumladan klassik antik davrni va IX asrda Abbosiylar xalifaligining Mesopotomiyadagi (hozirgi Iroq) oʻchogʻidan tarqalgan Abbosiylar uslubi kabi sharqdan yangi taʼsirlarni koʻrsatdi. X asrda Misr yangi imperiya — Fotimiylar xalifaligining markaziga aylangan. Fotimiylar arxitekturasi keyingi davrlarning meʼmoriy uslublariga taʼsir koʻrsatgan keyingi rivojlanishlarni boshladi. XII asrda Fotimiylarni agʻdarib, Ayyubiylar sulolasiga asos solgan Saladin XIX asrgacha hukumat markazi boʻlib qolgan Qohira qal’asini qurishga mas’ul edilar. Mamluklar davrida (XIII—XVIasrlar) bugungi kunda Qohiraning oʻrta asr merosining katta qismini tashkil etuvchi koʻplab monumental diniy va dafn marosimlari boʻlib oʻtadigan majmualari qurilgan edi. Mamluk meʼmoriy uslubi 1517-yilda Usmonlilar tomonidan bosib olingandan soʻng, Misr Usmonli viloyatiga aylanganidan keyin ham davom etaverdi.

XIX asr boshlarida Muhammad Ali Misr jamiyatini modernizatsiya qilishni boshladi. Dastlab Usmonli davrining kechki meʼmoriy yoʻnalishlariga taqlid qilib, anʼanaviy oʻrta asr meʼmoriy anʼanalaridan voz kechishni ragʻbatlantirgan. Uning nabirasi Ismoil Posho hukmronligi davrida (1860—1870 yillar) islohot ishlari yanada kuchaytirilgan. Suvaysh kanali qurilgan (1869-yilda ochilgan) va Qohiraning Xaussman taʼsirida yangi kengayishi boshlangan. XIX asrning oxirlarida arxitekturada Yevropa didi kuchli namoyon boʻldi, ammo bu davrning koʻplab „neo-mamluk“ binolarida koʻrilgan mahalliy yoki „milliy“ meʼmorchilik uslublarini qayta tiklash tendentsiyasi ham mavjud boʻlgan edi. XX asrda baʼzi misrlik meʼmorlar Gʻarbning arxitektura gʻoyalariga qarshi chiqishdi. Ular orasida Hassan Fathy mahalliy xalq meʼmorchiligini zamonaviy ehtiyojlarga moslashtirgani bilan mashhur edi. Oʻshandan beri Misr turli xil uslublarda va turli maqsadlarda qurilgan yangi binolarni koʻrishda davom etmoqda, ular uy-joy loyihalaridan tortib, Qohira minorasi (1961) hamda Aleksandrina Bibliotekasi (2002) kabi monumental nufuzli loyihalargacha nomoyon boʻlgan.

Qadimgi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi fir’avn davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sakkaradagi Jozer piramidasi (tax. 2650 BC), Qadimgi qirollik davri [2]

Qadimgi Misr meʼmorchiligida piramidalar, ibodatxonalar, yopiq shaharlar, kanallar va toʻgʻonlar mavjud boʻlgan. Aksariyat binolar mahalliy materiallardan maosh oladigan ishchilar va hunarmandlar tomonidan qurilgan[3][4][5][6]. Toshdan qurilgan va odatda yillik Nil toshqinlari yeta olmaydigan erlarda qurilgan monumental ibodatxonalar va maqbaralar bugungi kungacha saqlanib qolgan asosiy inshootlardir[7][2]. Mamlakat boʻylab eng keng tarqalgan tosh turi ohaktosh boʻlib, qumtosh ham keng tarqalgan boʻlib, janubda qazib olinadi[8][9][10]. Qattiqroq tosh kerak boʻlgan joylarda granit keng qoʻllanilgan[8], bazalt bilan birga yoʻlaklar uchun ham ishlatilgan[10].

Tabiatni muhofaza qilish muammolari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Misrning IX asr va XX asr arxitekturasining aksariyati buzib tashlash va qayta qurish uchun himoyasiz edi. Zamonaviy davrda Qohira kabi shaharlarda qurilish ishlarining katta hajmiga qaramay, modernist arxitektura koʻpincha madaniy ahamiyatga ega emas va nisbatan kam eʼtibor yoki hujjatlarga ega boʻladi[11]. Misr qonunchiligi, shuningdek, binolarning meros maqomiga ega boʻlishidan oldin kamida yuz yil boʻlishini talab qiladi, bu esa mamlakatning eng soʻnggi merosining koʻp qismini himoyasiz qoldiradi[11].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Behrens-Abouseif 1989.
  2. ↑ 2,0 2,1 Wildung 2009.
  3. ↑ „Pyramids of Giza | National Geographic“ (inglizcha). History (21-yanvar 2017-yil). Qaraldi: 2-fevral 2023-yil.
  4. ↑ Associated Press in Cairo. „Great Pyramid tombs unearth 'proof' workers were not slaves“ (inglizcha). the Guardian (11-yanvar 2010-yil). Qaraldi: 2-fevral 2023-yil.
  5. ↑ Lesko, Leonard H.. Pharaoh's Workers: The Villagers of Deir el Medina (inglizcha). Cornell University Press, 2018. ISBN 978-1-5017-2761-0. 
  6. ↑ Baker, Rosalie F.. Ancient Egyptians: People of the Pyramids (inglizcha). Oxford University Press, 2001 — 168 bet. ISBN 978-0-19-802851-2. 
  7. ↑ „Ancient Egyptian architecture | Types, History, & Facts | Britannica“ (inglizcha). Encyclopedia Britannica (21-oktabr 2022-yil). Qaraldi: 10-yanvar 2023-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 Nicholson, Paul T.. Ancient Egyptian Materials and Technology (inglizcha). Cambridge University Press, 2000 — 5–6 bet. ISBN 978-0-521-45257-1. 
  9. ↑ Malek, Jaromir. Egypt: 4000 Years of Art (inglizcha). Phaidon Press, 2003 — 5 bet. ISBN 978-0-7148-4200-4. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Lucas, A.. Ancient Egyptian Materials and Industries (inglizcha). Dover Publications, 2012 — 52–61 bet. ISBN 978-0-486-14494-8. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Elshahed 2020.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Behrens-Abouseif, Doris. Islamic Architecture in Cairo: An Introduction (PDF), Leiden, the Netherlands: E.J. Brill, 1989. ISBN 9789004096264. 
  • Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks: A History of Architecture and its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007. ISBN 9789774160776. 
  • Blair, Sheila. The Art and Architecture of Islam 1250–1800. Yale University Press, 1995. ISBN 978-0-300-06465-0. 
  • „Architecture“,The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture (inglizcha) Bloom: . Oxford University Press, 2009. ISBN 9780195309911. 
  • Elshahed, Mohamed. Cairo Since 1900: An Architectural Guide (inglizcha). American University in Cairo Press, 2020 — 24–31 bet. ISBN 978-977-416-869-7. 
  • Ettinghausen, Richard. Islamic Art and Architecture: 650–1250. Yale University Press, 2001. ISBN 978-0-300-08869-4. 2013-yil 17-martda qaraldi. 
  • McKenzie, Judith. The Architecture of Alexandria and Egypt, c. 300 BC to AD 700. Yale University Press, 2007. ISBN 9780300115550. 
  • Meinardus, Otto F. A.. Two Thousand Years of Coptic Christianity (inglizcha). American University in Cairo Press, 2002. ISBN 978-977-424-757-6. 
  • O'Kane, Bernard. The Mosques of Egypt (inglizcha). American University of Cairo Press, 2016. ISBN 9789774167324. 
  • Petersen, Andrew (1996), Dictionary of Islamic Architecture, Routledge, ISBN 978-0415060844
  • Raymond, André. Cairo (inglizcha). Harvard University Press [1993], 2000. ISBN 9780674003163. 
  • Wildung, Dietrich. Egypt: From Prehistory to the Romans (inglizcha). Taschen, 2009. ISBN 9783836510301. 
  • Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 7th, The American University in Cairo Press, 2018. ISBN 978-9774168550. 
  • Yeomans, Richard (2006), The Art and Architecture of Islamic Cairo, Garnet & Ithaca Press, ISBN 978-1-85964-154-5

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Misr_arxitekturasi&oldid=4210382" dan olindi