Gulmirza Xudayberganov

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Gulmirza Xudayberganov
Tavalludi 1-fevral 1946-yil (76 yosh)
Xorazm viloyati, Oʻzbekiston SSR, SSSR
Fuqaroligi Sovet Ittifoqi SSSR
Oʻzbekiston Oʻzbekiston
Sohasi 01.01.01 (haqiqiy, murakkab va funksional tahlil)
Ish joylari ToshDU
Taʼlimi
  • ToshDU * Moskva davlat universiteti Mexanika-matematika fakulteti (mexmat)(1969-yil)
Ilmiy darajasi Fizika-matematika fanlari doktori (1992-yil)
Ilmiy unvoni professor
Akademik rahbarlari Ayzenberg Lev Abramovich
Mukofotlari "O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan xalq taʼlimi xodimi",
„Sog‘lom avlod uchun“ ordeni,
"O‘zbekiston Mustaqilligining 10 yilligi" medali.

Gulmirza Xudayberganov (1946-yilda tugʻilgan) — Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan xalq taʼlimi xodimi, fizika-matematika fanlari doktori, professor.

Biografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gulmirza Xudayberganov[1] 1946-yil 1-fevralda Xorazm viloyatida dehqon oilasida dunyoga kelgan. Gulmirza o‘zbek millatiga mansub.  Mang‘it shahridagi M. V. Lomonosov nomidagi o‘rta maktabni tugatgach, 1963-yilda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti)ning mexanika-matematika fakultetiga o‘qishga qabul qilingan. 1966-1969-yillarda esa M. V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetiga oʻqishga yuborilgan[2].

Xudayberganov 1969-2001-yillarda O‘zbekiston Milliy universitetining mexanika-matematika fakultetida stajyor-ilmiy xodim sifatida (1969-1971-yillarda) ishlagan[3]. Rossiya Fanlar akademiyasining Sibir filiali Fizika instituti aspiranti  (1971-1974-yillarda)[4], keyinchalik ushbu institut assistenti, katta o‘qituvchisi va  dotsenti (1974-1991-yillarda) bo‘lgan. Xudayberganov doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgandan keyin professor (1992-yilda) darajasini olgan va Matematik tahlil kafedrasi mudiri (1992-2001-yillarda) hamda matematika fakulteti dekani (1993-1995-yillarda) lavozimida ishlagan. Olim matematika, amaliy matematika va mexanika fakultetlari birlashgandan so‘ng „Mexanika-matematika fakulteti“ dekani bo‘lgan (1995-2001-yillarda). Gulmirza Xudayberganov 2001-2005-yillarda Qarshi davlat universiteti rektori , 2005-yildan esa „Matematik analiz“ kafedrasi professori lavozimlarida ishlagan[5]. Uning to‘rt nafar o‘g‘il farzandi bor.

Professor G.Xudayberganovning ilmiy qiziqishlari ko‘p qirrali kompleks tahlil bilan bog‘liq. Olimning ilk ilmiy ishi (1969-yil) „Murakkab fazodagi ixcham to‘plamlarning ko‘pnomli qavariqligini o‘rganishga bag‘ishlangan dissertatsiya“ (lmiy rahbar — Moskva davlat universiteti professori B. V. Shabat[6]) bo‘lib, ushbu ilmiy ish ToshDU ilmiy jurnalida chop etilgan. Keyinchalik Xudayberganov professor L. A. Ayzenberg  rahbarligida ushbu fanni o‘rganishni davom ettirgan va bir qator qiziqarli natijalarga erishishga muvaffaq bo‘lgan[7]. Masalan, murakkab fazodagi chiziqli qavariq sohalar uchun mashhur Runge teoremasining analogini isbotlagan (1971-yil). Ushbu teoremani qo‘llash natijasida olim golomorf funksiyalarni ko‘p nomli yaqinlashtirish masalasini hal qilgan.

Shuningdek, olim  Yevi Kallinning  muammosini maʼlum bir holatda hal qilgan (1974-yil), yaʼni markazlari haqiqiy pastki fazoda joylashgan cheklangan sonli ajratilgan sharlarning birlashishi ko‘pnomli qavariq ekanligini isbotlagan.

Umuman olganda, to‘plar soni 4 ta bo‘lsa ham, bu muammo hali hal qilinmagan.

Shuni taʼkidlash kerakki, G. Stolzenberg quyidagi misolni (1964-yil) keltirgan: murakkab fazoda berilgan uchta kesishmaydigan ko‘p doiralarning birlashishi har doim ham ko‘pnomli qavariq emas. G. Stolzenberg misolini mustahkamlovchi namuna 1984-yilda G. Xudayberganov (hammuallif A. M. Kitmanov) tomonidan keltirib o‘tilgan: 3 ta kesishmaydigan ellipsoidlarning birlashishi har doim ham ko‘p nomli qavariq emas (bu natijalar mashhur amerikalik matematik E.Stout[8] „Polynomial convexity“ (2007-yilda) monografiyasida  va N.Levenbergning „Murakkab fazoda yaqinlashish“ (2006-yilda) ishida va E. M. Chirka (1991-yilda) va S. Y. Nemirovskiy (2008-yilda) maqolalarida keltirilgan.

Ukraina matematiklari (Y. B. Zelinskiy, N. Y. Vigovskaya, M. V. Stefanchuk) 2015-yildan boshlab ko‘p nomli qavariqlik muammosi ustida uzoq yillar ishlagan, bu esa  o‘zining yaxshi natijalarini bergan. Shuningdek, kesishmaydigan sharlarning ko‘pnomli qavariqlik muammosi ustida ham tadqiqotlar olib borgan. Markazlari sferada joylashgan bo‘lib, ular „Xudayberganov soya muammosi“ deb atashadi.

Murakkab fazodagi klassik Karateodor-Fejer teoremasining analogi chiziqli (1982yil), bir xil polinomli (1987-yil) xaritalashlar uchun isbotlangan.

G.Xudayberganovning keyingi ilmiy qiziqishlari matritsa argumentlari va golomorf funksiyalar bilan bogʻliq. Ushbu ishda olim bir necha oʻzgaruvchili matritsa qatorlarining yaqinlashish sohalarini tavsiflagan (1988-yil).

1920-yillarda I. A. Lappo-Danilevskiy matritsali qatorlar yordamida bir qancha murakkab masalalarni yechish orqali matematikada oʻz nomini qoldirishga erishgan. Bu qatorlarning yaqinlashish sohalarini o‘rganish va tasniflash uchun G.Xudayberganov 1935-yilda E.Kartanning tasnifi bo‘yicha klassik sohalardan foydalangan holda kompleks analizning asosiy teoremalaridan birining analogini isbotlagan. Shuni taʼkidlash kerakki, bu teorema 1958-yildagi Bogolyubov-Vladimirov teoremasida o‘rnatilgan shartni qanoatlantiradigan sohalarni aniqlash imkonini bergan.

1988-yilda G.Xudayberganov tomonidan isbotlangan matritsali argumentli golomorf funksiyalar uchun Karleman formulasining analogi 1926-yilda olingan Goluzin-Krylov formulasidan eng mosi deb topilgan. Ushbu formuladan foydalanib, ko‘p o‘lchovli matritsa argumentlari bilan golomorf funksiyalar bo‘yicha (1991-yilda) M. S. Marinov (Bolgariya) uchun yangi formulalar ishlab chiqilgan.

Xudayberganov keyingi yillarda shogirdlari bilan birgalikda Xua Loken g‘oyalaridan foydalanib, Bergman, Koshi-Szego, Puassonlarning matritsali sharlardagi integral formulalarini (E.Kartan tasnifi bo‘yicha klassik sohalar) olgan. Klassik sohalar uchun Xua Loken tomonidan isbotlangan bunday integral formulalarning afzalligi shundaki, yadrolarning golomorfiyasi (Koshi-Szege, Bergman), garmonikligi (Puasson) kompleks tahlilning ayrim masalalarini yechishda foydalidir. Bunday formulalarning yaxshi xossalari ko‘p o‘lchovli matritsa sohalarida ham saqlanib qolganligi sababli ular fazoda murakkab analitik masalalarni yechishda qo‘llaniladi: Shilov chegarasida fazoda berilgan funksiyalarning golomorf davomi haqidagi savol (1994-yil).

G.Xudayberganovning 120 dan ortiq ilmiy maqolalari, 18 ta kitobi (shundan 3 tasi monografiyasi, Xorazm Maʼmun akademiyasida bittasi (2008-yilda) va Rossiyada ikkitasi (2011-yilda va 2017-yilda) Sibir federal universiteti nashriyotida chop etilgan. Bugungi kunda ushbu qo‘llanma va darsliklar oliy oʻquv yurtlari (Sibir federal universiteti[9] , Oʻzbekiston Milliy universiteti, Qoraqalpoq davlat universiteti, Urganch davlat universiteti, Qarshi davlat universiteti va boshqalar)dagi maxsus kurslar va ilmiy seminarlarda mutaxassislar, magistrantlar va talabalar tomonidan keng foydalaniladi.

G.Xudayberganov O‘zbekiston va Rossiyada o‘tkazilgan konferensiyalar bilan bir qatorda xorijdagi xalqaro ilmiy konferensiyalarda ham faol ishtirok etib kelgan. Halle (Germaniya 1980-yil), Xerseg-Novi (Yugoslaviya 1988-yil), Antaliya (Turkiya 1995-yil), Göttingen (Germaniya 1998-yil), Kuala-Lumpur (Malayziya 2000-yil) shular jumlasidandir.  Xudayberganov TEMPUS dasturi boʻyicha Buyuk Britaniya (2001-yil) va Finlandiya (2002-yil) universitetlarida boʻlgan. Shuningdek u, Moskva davlat universiteti bitiruvchilarining birinchi kongressi (2004-yil) ishtirokchisi, Kaliforniya universitetida (Fullerton) boʻlib oʻtgan I Oʻzbek-Amerika xalqaro konferensiyasida (AQSh 2014-yil), Oʻzbekiston-Italiya xalqaro konferensiyasida (Turin politexnika universiteti, Toshkent 2017-yil), O‘zbekiston-Amerika xalqaro konferensiyasining II ishtirokchisi (Urganch 2017-yil), O‘zbekiston-Isroil xalqaro konferensiyasi (Toshkent 2017-yil) ishtirok etgan. Qolaversa olim 2019-yil 18-22-mart kunlari Moskva shahrida boʻlib oʻtgan „Kompleks tahlil va matematik fizika boʻyicha A. G. Sergeyev tavalludining 70 yilligiga bagʻishlangan“ xalqaro konferensiyada nutq soʻzlagan[10]. Shuningdek, „Kompleks tahlil va uning ilovalari“[11] xalqaro ilmiy konferensiyasi (2020-yil 24-28-avgust, Qozon (Volga oʻlkasi) Federal universiteti), Ko‘p o‘lchovli qoldiqlar va tropik geometriya[12] (14-18-iyun, 2021-yil Moskva, Sochi), CIMPA Kompleks tahlil, geometriya va dinamika maktabi[13] (Urganch davlat universiteti, Urganch va Xorazm Maʼmun akademiyasi, Xiva, Oʻzbekiston, 2021-yil 25-oktyabr — 6-noyabr) ilmiy seminar va tadbirlarida ishtirok etgan.

G.Xudayberganov Rossiya Asosiy Tadqiqotlar Jamg‘armasi (RFBR) 152 „Ko‘p o‘lchovli integral transformatsiyalar va ularning murakkab geometriyada qo‘llanilishi“, 27.23.21 kodli Rossiya Federatsiyasi Taʼlim va fan vazirligi granti ko‘magida Sibir Federal universitetida (2017-yil, 2019-yil)dagi ilmiy konferensiyalarda ishtirok etgan.

Bundan tashqari G.Xudayberganov grantlarning faol ishtirokchisidir. OT-F1-116 ,,Analitik davomiylik muammolari va funksiyalarning geometrik nazariyasi savollari" (2011-yil, yetakchi ilmiy xodim), F-4-31 „Potensial nazariya va integral tasvirlar“ ko‘p o‘lchovli kompleks tahlilda " (2012-2016-yillarda, yetakchi ilmiy xodim), OT-F-4- (37-29) „A-analitik funksiyalarning funksional xossalari va ularning qo‘llanilishi. Matritsali sohalarda kompleks tahlilning ayrim masalalari“ (2017-yil), yetakchi ilmiy xodim (rahbar) va boshqalar shular jumlasidandir. Bugungi kunda olim tomonidan grantlarda ishtirok etish natijasida to‘plangan ilmiy ishlar natijalari xalqaro va respublika konferensiyalarida, seminar va maʼruzalarda muntazam foydalanib kelinmoqda.

Yana shuni alohida taʼkidlash lozimki, olim tomonidan bugungi kunda ko‘plab fan nomzodlari va doktorantlar yetishib chiqqan, xususan, S.Kosbergenov va A.Jalilovlar 2000-yilda doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilishgan. 2005 yilda B. A. Shoimqulov, 2017-yilda D. X. Jumaboyev, 2021-yilda B. B. Prenov (Nukus davlat pedagogika instituti) fan doktori G.Xudayberganov ilmiy rahbar bo‘lgan. Bundan tashqari, uning rahbarligida Nabil Nail (1990-yil), Q.Ro‘zmetov (1998-yil), B.Sherg‘oziyev (2001-yil), B.Qurbonov (2004-yil) va D.Jumaboyev (2002-yil) nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. M. Rustamova (2018-yil), U. S. Rahmonov (2020-yil), M. R. Eshimbetov (2021-yil), A. M. Xalqnazarov (2021-yil), J.Sh. Abdullayev (2021-yil) doktorlik (PhD) dissertatsiyalarini himoya qilganlar.

Ayni paytda uning shogirdlari (B.Qurbonov, Qoraqalpoq davlat universiteti) doktorlik (DsC) va (Z.Matyoqubov, Urganch davlat universiteti)  doktorlik (PhD) dissertatsiyalarini himoya qilishga tayyorlanmoqda.

G.Xudayberganov oʻz shogirdlari bilan respublikada ,,Funksiyalar nazariyasi" ilmiy maktabining shakllanishi va rivojlanishiga katta hissa qoʻshmoqda. Uning 1992-yilda himoyalangan doktorlik dissertatsiya ishining tashqi taqrizida „Yangi yo‘nalish“ deb eʼtirof etilgan.

G.Xudayberganov Amerika matematika jamiyati aʼzosi, „Qoraqalpoq davlat universiteti faxriy professori“, dissertatsiyalar himoyasi bo‘yicha ixtisoslashtirilgan kengash raisi, O‘zbekiston matematika jamiyati vitse-prezidenti, jurnal tahririyati aʼzosi lavozimlarida ishlagan. „O‘zbekiston matematika jurnali“ va „Milliy universitet xabarnomasi“ ilmiy jurnallari, Qarshi davlat universitetining „Nasaf ziyosi“ ilmiy jurnali bosh muharriri vazifalarida ham uzoq yillar mehnat qilgan.

Mukofot va unvonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1995-yilda G.Xudayberganovga „O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan xalq taʼlimi xodimi“ unvoni, 2001-yilda „O‘zbekiston Mustaqilligining 10 yilligi“ medali va 1984-yilda Respublika Oliy Kengashining „Faxriy yorlig‘i“ bilan taqdirlangan. 2021-yilda esa „Sog‘lom avlod uchun“ ordeni bilan taqdirlangan[14].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Персоналии: Худайберганов Гулмирза“. www.mathnet.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  2. ↑ „Московский государственный университет имени М.В.Ломоносова“. www.msu.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  3. ↑ „Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti“. nuu.uz. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  4. ↑ „Институт физики им. Л.В. Киренского Сибирского отделения Российской академии наук - обособленное подразделение ФИЦ КНЦ СО РАН“ (ru). Институт физики ФИЦ КНЦ СО РАН. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  5. ↑ „Каршинский государственный университет — QarshiDU.Uz“. www.qarshidu.uz. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  6. ↑ „Персоналии: Шабат Борис Владимирович“. www.mathnet.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  7. ↑ „Персоналии: Айзенберг Лев Абрамович“. www.mathnet.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  8. ↑ Edgar Lee Stout „261“,. Polynomial convexity. Basel: Birkhäuser, 2007. ISBN 978-0-8176-4537-3. 
  9. ↑ „Сибирский федеральный университет“. www.sfu-kras.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  10. ↑ (http://www.mathnet.ru/php/presentation.phtml?option_lang=rus&presentid=23626)
  11. ↑ „Международная научная конференция "Комплексный анализ и его приложения" \Конференции института - Казанский (Приволжский) федеральный университет“. kpfu.ru. 2021-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  12. ↑ „Многомерные вычеты и тропическая геометрия“. www.mathnet.ru. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  13. ↑ „CIMPA School, Uzbekistan“. cimpa.urdu.uz. 2021-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-dekabr.
  14. ↑ O nagrajdenii gruppi osobo otlichivshixsya rabotnikov sferi obrazovaniya i vospitaniya v svyazi s Dnem uchiteley i nastavnikov 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gulmirza_Xudayberganov&oldid=3835778" dan olindi