Foydalanuvchi:Asadbek Bekmirzayev1/Qirg'iz-o'zbek chegaralari

Qirgʻiz-oʻzbek chegaralari Oʻzbekiston tomonidan Qirgʻiziston bilan chegarada terrorchilar kirib kelishining oldini olish uchun qurilgan chegara toʻsiqidir . Toʻsiq qurilishi 1999-yilda, Qirgʻizistondan kelgan islomiy terrorchilar Toshkentdagi portlashlarda ayblanganidan keyin boshlangan. Bahsli hudud boʻylab bir tomonlama oʻrnatilgan devor Fargʻona vodiysining qashshoq qishloq xoʻjaligi hududlarida iqtisodiy qiyinchiliklarga sabab boʻldi va bu anʼanaviy tarzda birlashgan chegara hududidagi koʻplab oilalarni ajratib qoʻygan^[1]^[2].

Oʻzbekiston va Qirgʻiziston oʻrtasidagi chegara mojarosi Oʻzbekistonning bir tomonlama chegara demarkatsiyasi va qirgʻiz qishloq xoʻjaligi yerlarining Sovet davrida Oʻzbekistonga vaqtincha foydalanishga berilgan, ammo hech qachon qaytarilmagan katta qismini tortib olgani bilan bogʻliq edi.

1999-yil fevralida xorijlik islomiy jangarilar ayblangan Toshkent portlashlari va shundan soʻng Tojikistonda joylashgan va Oʻzbekiston Prezidenti Islom Karimovga qarshi boʻlgan Oʻzbekiston Islomiy Harakatining Qirgʻizistonning Botken viloyatiga bostirib kirishi Oʻzbekiston chegarani yopish va qurilish ishlarini boshlashga olib kelgan. Fargʻona vodiysidagi Qirgʻiziston bilan chegarasining uzun qismlarini tikanli sim bilan oʻralgan.

Oʻzbekistonning 1999 va 2000-yillarda Fargʻona vodiysidagi ilgari gʻovak boʻlgan chegaralarini qoʻriqlash boʻyicha olib borilgan saʼy-harakatlari shuni koʻrsatdiki, hududni etnik tarkibga yoki xoʻjalik faoliyatiga koʻra har qanday aniq taqsimlash amalda mumkin emas, chegara yerlaridan kompleks foydalanishning murakkab tarixi esa mulkchilik shaklini aniqlashni qiyinlashtirgan. Biroq, na yerga egalik qilish, na vodiyning oddiy aholisi duch keladigan kundalik qiyinchiliklar Oʻzbekiston davlatini ehtimoliy hujumlarning oldini olish uchun oʻz chegarasini tezroq demarkatsiya qilish va harbiylashtirishdan qaytara olmagan^[3].

2004-yil iyun oyida Qirgʻiziston Tashqi ishlar vazirligi Oʻzbekistonning Oʻsh janubidagi, Qirgʻizistonning Oʻzbekistonning sharqiy Fargʻona viloyatiga yaqin joydagi Kerkidon suv omboriga tutashgan Tuya-Moyun hududida chegara devori qurishga urinishiga qarshi norozilik bildirgan. Unda aytilishicha, toʻsiq Qirgʻiziston-Oʻzbekiston davlat chegaralarini aniqlash boʻyicha Qirgʻiziston-Oʻzbekiston hukumatlararo komissiyasi tomonidan aniqlangan davlat chegarasini buzgan holda Qirgʻizistonning janubiy hududini 60 m ga kesib oʻtishi mumkin boʻlgan^[4]^[5].

Keyinroq Oʻzbekiston toʻsiq qurilishini vaqtincha toʻxtatgani haqida xabar berilgan edi. Shundan soʻng Qirgʻiziston Tashqi ishlar vazirligi 2004-yil 28-mayda Oʻzbekiston Tashqi ishlar vazirligiga memorandum yuborgan. U Qirgʻizistonning „Oʻzbekistonning bunday bir tomonlama qadamlari xalqaro huquq normalariga zid va Qirgʻiziston Respublikasi va Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasida 1996-yil 24-dekabrda imzolangan Abadiy doʻstlik toʻgʻrisidagi shartnoma qoidalariga toʻgʻri kelmaydi“, degan pozitsiyasini bildirgan^[4].

Taʼsir va oqibatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iqtisodiy oqibatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yil yanvar oyida Qirgʻiziston janubidagi Oʻsh va kichik viloyatning Aravon shahri oʻrtasidagi yoʻlda 2 metrlik toʻsiqning olib tashlanishi kabi voqealar mahalliy aholining chegara hududiga chegaradosh boʻlgan mahalliy aholining noroziligini koʻrsatgan. Oʻzbekiston Qirgʻizistonda kontrabanda tovarlarni sotish imkoniyatiga ega boʻlish uchun chegara devorini kesib oʻtgan^[3].

2005-yil 14-mayda, Andijon voqealarining ertasiga mahalliy aholi Qirgʻiziston chegarasidagi Qorasuv shahrini egallab, hukumat amaldorlarini quvib chiqargan. Gʻazablangan olomon hukumat binolariga oʻt qoʻyib, merga hujum qilgan. Minglab odamlar mamlakatni tark etishga va siyosiy tartibsizliklardan qochishga urinar ekan, Qirgʻiziston bilan savdoni jonlantirish maqsadida chegaradagi ikkita koʻprik qayta qurilgan^[6].

Bahsli tabiiy resurslar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mintaqada suv har doim kam boʻlgan. Anʼanaviy ravishda yerlarni sugʻoradigan daryolar va soylar vodiydan oqib oʻtadi va hozirda turli mamlakatlarga 20 martagacha oʻtadi. Yangi chegaralar jamiyatni suvga kirishga urinishda jamoaga qarshi qoʻygan va shiddatli toʻqnashuvlarga olib kelgan^[1].

Cheklangan erkinliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻsiq tufayli Fargʻona vodiysida transport kommunikatsiyalari jiddiy toʻxtab qolgan. Oʻshdan Qirgʻiziston janubidagi deyarli barcha boshqa shaharlarga yoʻnalishlar yangi tashkil etilgan yoki yangi mustahkamlangan Oʻzbekiston nazorat-oʻtkazish punktlari orqali kamida bir marta oʻtgan. Avtobuslarni faqat chegaragacha olib borish mumkin, u yerda toʻxtab, orqaga burilib, yoʻlovchilar bojxonadan oʻtib, keyingi oʻtish punktiga boshqa avtobusga yetib olishlari mumkin boʻlgan. Ayrim olis togʻli hududlarga borish vaqtlari uch barobarga oshdi va xarajatlar nafaqat avtobuslar sonining koʻpayishi, balki nazorat-oʻtkazish punktlarida toʻlanishi kerak boʻlgan pora tufayli ham koʻpaygan. Bunday xarajatlar qishloqdagi qashshoqlikka kuchli taʼsir koʻrsatgan^[3].

Jamoaviy nizo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiziston janubida sezilarli darajada oʻzbeklar yashaydi. 1990-yilda, toʻsiqlar qurilishi boshlanar ekan, mintaqadagi oʻzbeklar va koʻpchilik qirgʻizlar oʻrtasidagi ziddiyat 170 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan shiddatli jamoalararo zoʻravonlikka aylanib ketgan. 1999-yilda Oʻzbekiston va Qirgʻiziston oʻrtasidagi keyingi chegara nizolari keskinlikni kuchaytirgan^[3].

Toʻsiq haqida fikrlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiziston tomonining fikrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiziston hududini buzish yuzasidan siyosiy toʻqnashuv[tahrir | manbasini tahrirlash]

1999-yilda „chegara muammosi“ Qirgʻiziston hukumati va millatchi muxolifat oʻrtasidagi siyosiy kurashning asosiy elementiga aylangan. Oʻsha yili parlament va prezidentlik saylovlari arafasida hukumat bu mojaro haqida deyarli barcha tilga olishdan qochib, uning oʻrniga prezident Asqar Akayevning mintaqaviy hamkorlik boʻyicha „ Ipak yoʻli diplomatiyasi“ni taʼkidlab oʻtdi va u mintaqadagi barcha chegara muammolarini hal qilishini taʼkidladi. Yevropa va Xitoyga qadimiy savdo yoʻllarini qayta ochish orqali uzoq muddatli kelishuvlarga erishti. Muxolifat bu soʻzlarni foydasiz deb atadi va hukumat Oʻzbekistonning Qirgʻizistonga chegara postlarini olib kirishini toʻxtata olmaganini prezident maʼmuriyati zaifligidan dalolat sifatida koʻrsatgan^[3].

Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afgʻoniston-Oʻzbekiston chegarasi

Manbalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 „Focus on conflict prevention in Ferghana Valley“. Integrated Regional Information Networks (2004-yil 24-iyul). — „At least 50 places along the border are contested between Kyrgyzstan and Uzbekistan“. 2007-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 8-iyun.
↑ Megoran, Nick „The critical geopolitics of the Uzbekistan–Kyrgyzstan Ferghana Valley boundary dispute, 1999–2000“ (en). Elsevier (2004). — „Between 1999 and 2000 the hitherto largely invisible border between the republics of Uzbekistan and Kyrgyzstan became a concrete reality for those living in Ferghana, the expansive valley at the heart of Central Asia through which much of it winds. As politicians contested the ownership of thousands of hectares of land along the 870 km boundary barbed-wire fences were unilaterally erected in disputed territory, bridges destroyed, cross-border bus routes terminated, customs inspections stepped up, non-citizens attempting to cross denied access or seriously impeded, and unmarked minefields laid. Tensions flared into violence at checkpoints, and people and livestock were killed by mines and bullets. Close-knit communities that happened to straddle the boundary were spliced in two, and a concomitant squeeze on trade added to the poverty and hardship of the Valley’s folk. These experiences of ‘the border question’ traumatized border region populations and marked the most significant deterioration of relations between the two states since independence from the USSR in 1991. President of Kyrgyzstan and Almazbek Atambayev and President of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev signed an agreement on September 8 on the demarcation and delimitation of the Kyrgyz-Uzbek border to soothe this almost a century old issue“. Qaraldi: 2007-yil 8-iyun.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Megoran. „Bad neighbors, bad fences“. Asia Times Online (2000-yil 15-mart). 2014-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.
↑ ^4,0 ^4,1 „Kyrgyzstan protests to Uzbekistan over border fence“. AKIpress news agency (2004-yil 2-iyun). 2007-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.
↑ „Kyrgyzstan protests Uzbek border“. BBC World Service (2004-yil 1-iyun). 2004-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.
↑ „Angry Uzbeks take control of border town“. scotsman (2005-yil 16-may). Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.

[[Turkum:Pages with unreviewed translations]]

[IRIS-1] 1,0 ^1,1 „Focus on conflict prevention in Ferghana Valley“. Integrated Regional Information Networks (2004-yil 24-iyul). — „At least 50 places along the border are contested between Kyrgyzstan and Uzbekistan“. 2007-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 8-iyun.

[2] Megoran, Nick „The critical geopolitics of the Uzbekistan–Kyrgyzstan Ferghana Valley boundary dispute, 1999–2000“ (en). Elsevier (2004). — „Between 1999 and 2000 the hitherto largely invisible border between the republics of Uzbekistan and Kyrgyzstan became a concrete reality for those living in Ferghana, the expansive valley at the heart of Central Asia through which much of it winds. As politicians contested the ownership of thousands of hectares of land along the 870 km boundary barbed-wire fences were unilaterally erected in disputed territory, bridges destroyed, cross-border bus routes terminated, customs inspections stepped up, non-citizens attempting to cross denied access or seriously impeded, and unmarked minefields laid. Tensions flared into violence at checkpoints, and people and livestock were killed by mines and bullets. Close-knit communities that happened to straddle the boundary were spliced in two, and a concomitant squeeze on trade added to the poverty and hardship of the Valley’s folk. These experiences of ‘the border question’ traumatized border region populations and marked the most significant deterioration of relations between the two states since independence from the USSR in 1991. President of Kyrgyzstan and Almazbek Atambayev and President of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev signed an agreement on September 8 on the demarcation and delimitation of the Kyrgyz-Uzbek border to soothe this almost a century old issue“. Qaraldi: 2007-yil 8-iyun.

[AsiaT-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Megoran. „Bad neighbors, bad fences“. Asia Times Online (2000-yil 15-mart). 2014-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.

[eurasianet-4] 4,0 ^4,1 „Kyrgyzstan protests to Uzbekistan over border fence“. AKIpress news agency (2004-yil 2-iyun). 2007-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.

[BBC-5] „Kyrgyzstan protests Uzbek border“. BBC World Service (2004-yil 1-iyun). 2004-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.

[scotsman-6] „Angry Uzbeks take control of border town“. scotsman (2005-yil 16-may). Qaraldi: 2007-yil 5-iyun.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]