Faradey Abutaliyev

Faradey Basirovich Abutaliyev
Tavalludi	25-mart 1932; Oʻzbekiston SSR Toshkent
Vafoti	30-avgust 2012 Oʻzbekiston Toshkent
Fuqaroligi	SSSR ; Oʻzbekiston
Sohasi	Matematik model
Ish joylari	Toshkent toʻqimachilik instituti, OʻzFA V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika instituti, Kibernetika instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Taʼlimi	Oʻrta Osiyo davlat universiteti
Mukofotlari	„Vladimir Ilich Lenin tavalludining 100 yilligi munosabati bilan“ medali (1970) ; Xalq xoʻjaligi yutuqlari koʻrgazmasining oltin medali (1975) VDNKh oltin medali

Faradey Basirovich Abutaliyev (1932-yil 25-mart, Toshkent – 2012-yil 30-avgust, Toshkent) – matematik olim, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi (2000), fizika-matematika fanlari doktori (1964), professor (1972). Oʻrta Osiyo davlat universitetini tugatgan (1952). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Hisoblash markazli kibernetika institutida ilmiy xodim (1957—1962), 1962-yildan laboratoriya mudiri. Faradey Abutaliyev ishlari differensial tenglamalar, hisoblash matematikasi, dasturlash, axborotlar nazariyasi, elastiklik nazariyasi, gidrodinamika muammolariga bagʻishlangan. Abutaliyev parabolik tipdagi nochiziqli tenglamalarning ixtiyoriy shaklli sohalaridagi yechimlarini topish uchun tejamli hisoblash sxemalarini ishlab chiqdi^[1].

Tarjimai holi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1952-yil Toshkentdagi Oʻrta Osiyo davlat universitetining fizika-matematika fakultetini tugatgan^[2]. Oʻsha yili OʻzSSR FA V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika institutining aspiranturasiga oʻqishga kirgan. 1956—1957-yillarda Toshkent toʻqimachilik instituti Oliy matematika kafedrasida assistent boʻlib ishlagan. 1957-yilda Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika institutiga ilmiy xodim boʻlib ishga kirdi. 1961-yilda esa nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, fizika-matematika fanlari nomzodi ilmiy darajasini oldi. Keyingi yillarda shu institutda turli lavozimlarda – „Dasturlash“ laboratoriyasi mudiri (1962), „Amaliy matematika“ kafedrasi mudiri (1962—1963), „Amaliy masalalarni dasturlash“ laboratoriyasi mudiri, „Matematik taʼminot“ laboratoriyasi mudiri, „Matematik modellashtirish“ laboratoriyasi mudiri (1963—1966) lavozimlarida ishlagan.

1966-yildan 2003-yilgacha Fanlar akademiyasining Kibernetika institutida „Matematik modellashtirish“ laboratoriyasi mudiri sifatida faoliyat olib borgan. Ushbu yillar mobaynida u „Bir qatlamli va koʻp qatlamli qatlamlarda beqaror oqimlarni echishning baʼzi analitik va raqamli usullari“ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, fizika-matematika fanlari doktori ilmiy darajasini (1969), akademik unvonini oldi. „Hisoblash matematikasi“ ixtisosligi boʻyicha professor unvoni (1972), fandagi yutuqlari va yuqori malakali kadrlar tayyorlashdagi xizmatlari uchun „Respublikada xizmat koʻrsatgan fan arbobi“ faxriy unvoni bilan taqdirlangan (1982), Amaliy matematika va kompyuter texnikasi sohasida yuqori natijalarga erishgani uchun Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi muxbir aʼzosi fan nomzodi (1984), Oʻzbekiston SSR suv xoʻjaligi kengashi aʼzosi (1990), Ekologiya va atrof-muhitni boshqarish xalqaro akademiyasining akademigi (1996), OʻzFA (2000) etib saylangan.

1990—1992-yillarda F. B. Abutaliyev OʻzFA "Kibernetika" ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi qoshidagi doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilish boʻyicha ixtisoslashtirilgan kengash raisi boʻlgan, 1998-yilda Kibernika institutining „Kompyuter texnikasi, matematik modellashtirish va matematik usullarni ilmiy tadqiqotlarda qoʻllash“ mutaxassisligi boʻyicha dissertatsiyalarni himoya qilish ixtisoslashtirilgan kengashi aʼzosi etib saylangan.

2003-yildan 2012-yilgacha Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Oliy matematika kafedrasi mudiri boʻlgan.

F. B. Abutaliyev matematika, fizika, dasturlash, matematik modellashtirish, kibernetika, sunʼiy idrok masalalari, ekologiya, atrof-muhitni boshqarish kabi fan sohalariga ixtisoslashgan^[2].

Faradey Basirovich faqat ilmiy va pedagogik faoliyat bilan cheklanmagan. U sogʻlom turmush tarzida yashagan va uni faol targʻib qilgan, talabalik yillaridanoq havaskor alpinizm bilan shugʻullangan. Koʻp yillar davomida Faraday Basirovich Pomir va Tyan-Shan togʻ tizimlarining turli choʻqqilariga chiqishda qatnashgan.

2012-yil 30-avgust kuni akademik Faraday Basirovich Abutaliyev umrining soʻnggi yillarida oʻzi rahbarlik qilgan Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Oliy matematika kafedrasi yigʻilishida 81 yoshida yurak toʻxtashi oqibatida toʻsatdan vafot etdi.

Ilmiy faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

F. B. Abutaliyevning ilmiy faoliyati quyidagilarga bagʻishlangan:

matematik modellashtirish va hisoblash eksperimenti asosida axborotni qayta ishlash tizimini yaratishning nazariy va amaliy masalalarini hal etish;
yuqori tezlik mexanikasida, xususan, aralash tipdagi tenglamalar uchun chegaraviy masalalar sohasida murakkab nazariy masalalarni yechish;
transonik gaz dinamikasi sohasida algoritmlarni ishlab chiqish va ularni kompyuterda amalga oshirish;
tabiiy gaz va suvni statsionar boʻlmagan filtrlash muammolarini oʻrganish uchun koʻpaytiriladigan bogʻlangan sohalarda haqiqiy omillarning eng koʻp sonini hisobga olgan holda parabolik tipdagi koʻp oʻlchovli kvaziliziqli tenglamalarni yechishning analitik va taxminiy usullari;
katta hajmli gaz va suv havzalarining axborot modellarini ishlab chiqish;
yer osti gidromexanikasi uchun axborotni qayta ishlash tizimlari;
gidrodinamik, gidrokimyoviy va geofizik jarayonlarni oʻrganish uchun matematik modellarni tuzish va axborotni qayta ishlash tizimini avtomatlashtirish usullarini ishlab chiqish;
seysmik va elektr tadqiqot maʼlumotlarini sharhlash uchun natijalardan foydalangan holda matematik fizikaning teskari masalalarini hal qilish nazariyalari;
joʻyak bilan sugʻorish nazariyasi boʻyicha amaliy tadqiqotlar;
tabiiy va antropogen omillarni hisobga olgan holda „atmosfera-gidrosfera-suv isteʼmoli“ koʻpkomponentli tizimlarini matematik modellashtirish;
nochiziqli differensial tenglamalarni sonli integrallash;
zaif rasmiylashtirilgan tizimlarni modellashtirishda loyqa toʻplamlar nazariyasi va loyqa mantiqning nazariy va amaliy jihatlari;
modul tipidagi amaliy dasturlarning umumlashtirilgan paketlarini yaratish metodologiyasi.

Moskva viloyatining Korolev shahridagi Mashinasozlik markaziy ilmiy-tadqiqot instituti, Moskvadagi Avtomatika va gidravlika markaziy ilmiy-tadqiqot instituti, Toshkentdagi „Promproyek“ instituti 12-sonli korxonasi, Chkalov zavodi F.Abutaliyev va uning shogirdlarining ilmiy izlanishlarini joriy qilgan va amalga oshirgan korxonalar hisoblanadi.

Faradey Abutaliyev 16 monografiya va 350 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. Ular orasida „Gidrogeologik jarayonlarni matematik modellashtirish usullari“, „Filtrlanish nazariyasi masalalarini yechishning samarali taxminiy analitik usullari“ va boshqalar shular jumlasidandir. „Yer osti suvlari dinamikasini analitik va raqamli usullar bilan tahlil qilish“ monografiyasi SSSR Geologiya vazirligi tomonidan gidrogeologiya sohasida mamlakatda va xorijdagi 1975-yil uchun eng muhim yutuqlar qatorida qayd etilgan.

F. B. Abutaliyev ilmiy rahbarligida 12 ta doktorlik va 112 ta nomzodlik dissertatsiyalari yoqlangan^[3]. „Matematik modellashtirish va hisoblash tajribasi“ maktabi asoschisi^[3].

Rossiyaning Tyumen viloyatidagi „Urengoy“ hamda Buxoro viloyatidagi „Gazli“ gaz konlarini loyihalashda Faradey Abutaliyev ishlanmalaridan foydalanilgan^[3].