Fandagi ayollar xronologiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
„Ayol olima“, " Yaponiya, 1939-yil
Tereza K. Attvud, bioinformatika professori

Bu qadimiy tarixdan 21-asrgacha boʻlgan davrda ilm-fandagi ayollarning vaqtli jadvalidir . Vaqt jadvali birinchi navbatda astronomiya, biologiya, kimyo va fizika kabi tabiiy fanlar bilan shugʻullanadigan ayollarga qaratilgan boʻlsa-da, u ijtimoiy fanlar (masalan, sotsiologiya, psixologiya) va aniq fanlar (masalan, matematika, informatika), shuningdek, ayollarni ham oʻz ichiga oladigan tushunchadir. Taniqli fan oʻqituvchilari va tibbiyot olimlari ham buni tasdiqlashgan. Vaqt jadvalida keltirilgan xronologik hodisalar ham ilmiy yutuqlarga, ham fanlar doirasidagi gender tengligiga tegishlidir.

  • Miloddan avvalgi 1900-yil: Aganis, shuningdek, Atirta nomi bilan tanilgan, Oʻrta Qirollik davrida (taxminan 2000-1700) Misr malikasi edi. miloddan avvalgi) astronomiya va tabiat falsafasi ustida ishlagan[1].
  • c. Miloddan avvalgi 1500-yil: Qirolicha shifokor sifatida ham tanilgan Xatshepsut oʻsimliklarni qidirish boʻyicha botanika ekspeditsiyasini ilgari surdi[1].
  • Miloddan avvalgi 1200-yil: Mesopotamiya atir ishlab chiqaruvchisi Tapputi-Belatekallim mixxat yozuvi matnida tilga olingan. U koʻpincha dunyodagi birinchi kimyogar hisoblanadi[2].
  • Miloddan avvalgi 500-yil: Theano Pifagor faylasufi edi.
  • c. Miloddan avvalgi 150-yil: Aglaonika Qadimgi Yunonistonda qayd etilgan birinchi ayol astronom boʻldi[3][4].
  • Miloddan avvalgi 1-asr: Fang nomi bilan tanilgan ayol eng qadimgi xitoylik alkimyogarga aylandi. U „simobni kumushga aylantirishning kashfiyoti“ — rudalardan sof kumush qoldiqlarini olish uchun simobni qaynatishning kimyoviy jarayoni bilan mashhur boʻldi[5].
  • Milodiy 1-asr: Yahudiy Meri dunyodagi birinchi alkimyogarlardan biri edi[6].
  • c. Miloddan avvalgi 300-350 yillar: yunon matematigi Pandrosion kub ildizlari uchun sonli taxminni ishlab chiqadi[7].
  • c. Milodiy 355-415 yillar: Yunon astronomi, matematigi va faylasufi Gipatiya hurmatli akademik oʻqituvchi, matematika boʻyicha sharhlovchi va oʻzining fan akademiyasining rahbari sifatida shuhrat qozondi[8].
  • Milodiy 3-asr: Kimyo va amaliy alkimyoning dastlabki vakili Kleopatra kimyogar alembikani ixtiro qilgan deb hisoblanadi[9].
Tapputi Belatekallim plansheti


Oʻrta yosh[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bingenlik Hildegard va uning rohibalari
  • c. Milodiy 975-yil: Xitoylik kimyogar Keng Xsien-Seng Qirollik sudida ishlagan. U parfyumeriya distillangan, kofurni alkogolga aylantirish uchun Soxlet jarayonining dastlabki shaklidan foydalangan va rudalardan kumush olish uchun simobdan foydalanish mahorati bilan tan olingan shaxsdir[10][11].
  • 10-asr: Al-ʻIjliya Halabdagi Sayf ad-Davla saroyi uchun astrolablar ishlab chiqardi[12].
  • 12-asr boshi: Kievlik Dobrodeya (1131-yilda vafot etgan), rus malikasi tibbiyot boʻyicha risola yozgan birinchi ayol edi[13].
  • 12-asr boshi: Salernolik italiyalik shifokor Trota ayollar kasalliklari va teri kasalliklari boʻyicha tibbiy asarlar tuzdi[14].
  • 12-asr: Saracens Adelle Salerno tibbiyot maktabida dars bergan[15].
  • 12-asr: Bingenlik Xildegard (1098—1179) Germaniyada ilmiy tabiiy tarix asoschisi[16].
  • 1159-yil: Landsberglik Alzaslik rohiba Herrad (1130—1195) Hortus deliciarum ilmiy toʻplamini tuzdi[17].
  • 1220-yillar: Munajjim Zulema Madina Mayurqada musulmon astronom edi[18].
  • 14-asr boshlari: Karraralik Adelmota Italiyaning Padua shahrida shifokor boʻlgan[19].

16-asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daniyalik olim Sofiya Brahe
  • 1561-yilda: Italiyalik alkimyogari Isabella Kortese oʻzining mashhur „ Xonim Izabella Kortesening sirlari“ kitobini nashr etdi. Asar dori-darmonlar, distillangan moylar va kosmetika retseptlarini oʻz ichiga olgan va 16-asrda ayol kimyogar tomonidan nashr etilgan yagona kitob edi[20].
  • 1572-yilda: italiyalik botanik Loredana Marcello oʻlatdan vafot etdi — lekin koʻplab shifokorlar tomonidan qoʻllanilgan vabo bilan kasallanganlar uchun bir nechta samarali palliativ formulalarni ishlab chiqishdan oldin emas edi[21][22].
  • 1572-yilda: Daniyalik olim Sofiya Brahe (1556—1643) akasi Tycho Brahega astronomik kuzatishlarida yordam berdi[23].
  • 1590-yilda: Erining oʻlimidan soʻng, Katerina Vitale Maltadagi birinchi kimyogar va farmatsevt ayol boʻlib, Avliyo Ioann ordeni bilan bosh farmatsevt lavozimini egalladi[24][25].

17-asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nemis-polyak astronomi Elisabetha Kuopman Hevelius
Nemis entomologi Mariya Sibilla Merian
  • 1609-yil: Fransiyalik doya Luiza Burjua Boursier tugʻish amaliyoti haqida kitob yozgan birinchi ayol boʻldi[26].
  • 1636-yil: Anna Mariya van Shurman universitet maʼruzalarida qatnashgan birinchi ayol[27] Talaba yigitlari uni koʻrmasliklari uchun u ekran ortida oʻtirishga majbur boʻldi.
  • 1642-yil: Martin Bertereau, birinchi qayd etilgan mineralog ayol, jodugarlikda gumonlanib Fransiyada qamoqqa tashlangan. Bertero hibsga olinishidan oldin konchilik va metallurgiya faniga oid ikkita yozma asarini nashr etgan edi
  • 1650-yil: Sileziyalik astronom Mariya Kunits Iogannes Keplerning sayyoralarni aniqlashning matematik usullarini soddalashtirgan va sezilarli darajada yaxshilagan Urania Propitia asarini nashr etdi. Kitob lotin va nemis tillarida nashr etildi, bu noanʼanaviy qaror boʻlib, ilmiy matnni oliy maʼlumotli boʻlmagan oʻquvchilar uchun qulayroq qildi[28].
  • 1656yilda: Fransuz kimyogari va alkimyogari Mari Meurdrac oʻzining " La Chymie Charitable et Facile, en Faveur des Dames " (Xonimlar manfaati uchun foydali va oson kimyo) kitobini nashr etdi[29].
  • 1667-yil: Margaret Lukas Kavendish, Nyukasl apon-teyn gersoginyasi (1623 1673-yil 15-dekabr) 17-asrda ingliz aristokrati, faylasufi, shoiri, olimi, fantastika yozuvchisi va dramaturgi edi. U 1667-yilda London Qirollik jamiyatida yigʻilishda qatnashgan birinchi ayol boʻldi va u aʼzolar va faylasuflar Tomas Xobbs, Rene Dekart va Robert Boylni tanqid qildi va ular bilan shugʻullandi[30].
  • 1668-yil: Eridan ajralganidan soʻng, fransuz polimati Marguerite de la Sablière Parijda mashhur salonni tashkil etdi. Turli mamlakatlardan olimlar va olimlar muntazam ravishda salonga tashrif buyurib, fikrlarini muhokama qilish va bilim almashishdi va Sablière mehmonlari bilan fizika, astronomiya va tabiat tarixini oʻrgandi[31].
  • 1680-yil: Fransuz astronomi Jan Dume Kopernikning geliotsentrizm nazariyasini qoʻllab-quvvatlovchi dalillarning qisqacha mazmunini nashr etdi. U „ayolning miyasi bilan erkakning miyasi oʻrtasida farq yoʻq“ deb yozgan[32].
  • 1685-yil: Friz shoiri va arxeologi Titia Brongersma Gollandiyaning Borger shahrida dolmenning birinchi qazish ishlarini boshqargan. Qazishmalar tosh inshootlarning qadimgi odamlar tomonidan qurilgan qabrlar ekanligiga oid yangi dalillarni keltirib chiqardi, ular ilgari keng tarqalgan eʼtiqod boʻlgan gigantlar tomonidan qurilgan inshootlar emas[33].
  • 1690-yil: Nemis-polyak astronomi Elisabetha Koopman Hevelius, Iogannes Heveliusning bevasi, u yigirma yildan ortiq vaqt davomida kuzatuvlarida (va, ehtimol, hisob-kitoblarda) yordam bergan, uning nomidan Prodromus Astronomiae, eng katta va eng aniq yulduzlar katalogini nashr etdi[34].
  • 1693-1698: Nemis astronomi va illyustratori Mariya Klara Eimmart oy fazalarining 350 dan ortiq batafsil chizmalarini yaratdi[35].
  • 1699 yil: Nemis entomologi Mariya Sibilla Merian, hasharotlarning hayot aylanishini omma uchun hujjatlashtirgan birinchi olim, Surinam, Janubiy Amerikaga ilmiy ekspeditsiyani boshladi. Keyinchalik u Janubiy Amerika oʻsimliklari, hayvonlari va hasharotlari boʻyicha illyustratsiya qilingan " Metamorfoz insectorum Surinamensium " ni nashr etdi[36].

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 20-asrgacha boʻlgan ayol olimlar roʻyxati
  • Fanda ayollar roʻyxati
  • Geologiyadagi ayollar xronologiyasi
  • Kutubxona fanida ayollar xronologiyasi
  • Hisoblashda ayollarning xronologiyasi
  • Matematika boʻyicha ayollar xronologiyasi
  • Qoʻshma Shtatlardagi matematika boʻyicha ayollarning xronologiyasi
  • Qoʻshma Shtatlardagi ayollar fanining xronologiyasi
  • Ayollar taʼlimining xronologiyasi
  • Fizikadagi ayollar

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Aganice (XX bc)
  2. ↑ Kass-Simon, Gabriele. Women of Science: Righting the Record (inglizcha). Indiana University Press, 1993 — 301 bet. ISBN 978-0253208132. „tapputi.“ 
  3. ↑ Ogilvie, Marilyn Bailey. Women in Science. The MIT Press, 1986. ISBN 978-0-262-15031-6. 
  4. ↑ Schmitz, Leonhard (1867), „Aganice“, in Smith, William (muh.), Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 1-jild, Boston, 59-bet, 2010-06-16da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2018-08-27
  5. ↑ Rayner-Canham, Marelene F.. Women in Chemistry: Their Changing Roles from Alchemical Times to the Mid-twentieth Century (inglizcha). Chemical Heritage Foundation, 2001. ISBN 9780941901277. 
  6. ↑ Taylor, F. Sherwood. „A Survey of Greek Alchemy“. The Journal of Hellenic Studies 50 (1930): 109-139.
  7. ↑ Knorr, Wilbur Richard „Pappus' texts on cube duplication“,. Textual Studies in Ancient and Medieval Geometry. Boston: Birkhäuser, 1989 — 63–76 bet. DOI:10.1007/978-1-4612-3690-0_5. ISBN 9780817633875. 
  8. ↑ "Hypatia" (inglizcha). Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Hypatia. Qaraldi: 29-avgust 2018-yil. 
  9. ↑ Stanton J. Linden. The alchemy reader: from Hermes Trismegistus to Isaac Newton Cambridge University Press. 2003. p.44
  10. ↑ Rayner-Canham, Marelene F.. Women in Chemistry: Their Changing Roles from Alchemical Times to the Mid-twentieth Century (inglizcha). Chemical Heritage Foundation, 2001. ISBN 9780941901277. 
  11. ↑ Maxwell-Stuart, P. G.. The Chemical Choir: A History of Alchemy (inglizcha). A&C Black, 1-mart 2012-yil — 13 bet. ISBN 9781441132970. 
  12. ↑ „7060 Al-'Ijliya (1990 SF11)“. Minor Planet Center. Qaraldi: 21-noyabr 2016-yil.
  13. ↑ Pushkareva, Natalia. Women in Russian History: From the Tenth to the Twentieth Century. Taylor & Francis, 2016 — 27– bet. ISBN 978-1-315-48043-5. 
  14. ↑ Drew. „Early female scientists“. Women's History Month (2010-yil oktabr). Qaraldi: 8-sentabr 2018-yil.
  15. ↑ Ferraris, Z. A.; Ferraris, V. A. (1997-yil dekabr). „The women of Salerno: contribution to the origins of surgery from medieval Italy“. The Annals of Thoracic Surgery. 64-jild, № 6. 1855–1857-bet. doi:10.1016/s0003-4975(97)01079-5. ISSN 0003-4975. PMID 9436596. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  16. ↑ Walsh, James. Old Time Makers of Medicine. New York: Fordham University Press, 1911 — 194–201 bet. 
  17. ↑ „Herrad of Landsberg“. New Advent. Qaraldi: 7-sentabr 2018-yil.
  18. ↑ „Zulema, l'Astròloga (Mare d'Alí de la Palomera)“ (ca). Generalitat de Catalunya: Fitxa biografies. 26-yanvar 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-sentabr 2018-yil.
  19. ↑ Ogilvie, Marilyn. The Biographical Dictionary of Women in Science: Pioneering Lives From Ancient Times to the Mid-20th Century. Taylor & Francis, 2003 — 2830 ff bet. ISBN 978-1-135-96342-2. 
  20. ↑ Robin, Diana Maury. Encyclopedia of Women in the Renaissance: Italy, France, and England (inglizcha). ABC-CLIO, 2007 — 5 bet. ISBN 9781851097722. 
  21. ↑ Stanley, Autumn. Mothers and Daughters of Invention: Notes for a Revised History of Technology (inglizcha). Rutgers University Press, 1995 — 101 bet. ISBN 9780813521978. 
  22. ↑ Beard, Mary. Woman as a Force in History: A Study in Traditions and Realities (inglizcha). Persea Books, 1987 — 249 bet. ISBN 9789352290031. 
  23. ↑ „Sophia Brahe“. National Schools' Observatory. 14-iyun 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-sentabr 2018-yil.
  24. ↑ „Remarkable women in the history of Malta“ (inglizcha). Times of Malta. Allied Newspapers. Qaraldi: 28-avgust 2018-yil.
  25. ↑ „'Sex In the City' tour: The knights and their ladies of the night“. The Malta Independent. Qaraldi: 28-avgust 2018-yil.
  26. ↑ Goodell, William. A sketch of the life and writings of Louyse Bourgeois, midwife to Marie de' Medicine, the queen of Henry IV. of France. The annual address of the retiring president before the Philadelphia County Medical Society. Philadelphia, Pennsylvania: Collins, printer, 5-iyun 1876-yil — 1–52 bet. 2016-yil 18-dekabrda qaraldi. 
  27. ↑ „Oxford Bibliography Anna Maria van Schurman“.
  28. ↑ McNeill, Leila. „The 17th-Century Lady Astronomer Who Took Measure of the Stars“ (inglizcha). Smithsonian. Qaraldi: 27-avgust 2018-yil.
  29. ↑ Paulk, Julia C.. Dominant Culture and the Education of Women (inglizcha). Cambridge Scholars Publishing, 5-may 2009-yil — 53–67 bet. ISBN 9781443810630. 
  30. ↑ O'Neill, Eileen. Margaret Cavendish, Duchess of Newcastle, Observations upon Experimental Philosophy. Oxford, England: Oxford University Press, 2001 — xi bet. ISBN 978-0521776752. 
  31. ↑ Ogilvie, Marilyn. The Biographical Dictionary of Women in Science: Pioneering Lives From Ancient Times to the Mid-20th Century (inglizcha). Routledge, 16-dekabr 2003-yil — 1142 bet. ISBN 9781135963439. 
  32. ↑ Olsen, Kirstin. Chronology of Women's History (inglizcha). Greenwood Publishing Group, 1994 — 81 bet. ISBN 9780313288036. „Jeanne Dumée 1680.“ 
  33. ↑ Bakker, Jan Albert. Megalithic Research in the Netherlands, 1547–1911: From "giant's Beds" and "pillars of Hercules" to Accurate Investigations (inglizcha). Sidestone Press, 2010 — 54–55 bet. ISBN 9789088900341. „Titia Brongersma .“ 
  34. ↑ Cook, Alan (March 2000). „Johann and Elizabeth Hevelius, astronomers of Danzig“. Endeavour. 24-jild, № 1. 8–12-bet. doi:10.1016/S0160-9327(99)01263-6. PMID 10824438.
  35. ↑ Ley, Willy. Watchers of the Skies (inglizcha), 1969. 
  36. ↑ GrrlScientist. „Maria Sibylla Merian: artist whose passion for insects changed science“ (inglizcha). The Guardian (2-aprel 2013-yil). Qaraldi: 28-avgust 2018-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fandagi_ayollar_xronologiyasi&oldid=4202744" dan olindi