Chenakay
| Chenakay | |
|---|---|
| Tavalludi |
1883-yil 2-yanvar Nikitino, Orenburg viloyati |
| Vafoti |
1959-yil 18-aprel Andijon, Oʻzbekiston SSR |
| Ijod qilgan tillari | Tatar tili |
| Fuqaroligi |
 Rossiya imperiyasi → SSSR |
| Ilk asari | Sakmar Buye (1928) |
Tuhfat Chenakay (Tuhfat Chenakay-Samavi, 1893-yil 2-yanvar, Radi, 1959-yil 18-aprel, SSR, Oʻzbekiston SSR, Andijon) — shoir, muharrir. U 1920 — 1924-yillarda Sterletamak oʻqituvchilari uchun nashr etilgan „Taʼlim ishlari“ jurnalining birinchi muharriri edi[1]. Chenakay 20 ta sheʼr va qoʻshiqlar kitobi muallifi. U tatar folklorini yigʻish bilan ham shugʻullangan.
Biografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
U 1893-yil 2-yanvarda Orenburg viloyatining (hozirgi Orenburg viloyatining Sariqtosh tumani) Radut tatar qishlog‘ida dehqon oilasida tavallud topgan[2]. Uning onasi juda erta vafot etdi va uni uchta opasi bilan oʻgay onasi katta qildi. Boshlangʻich taʼlimni qishloq madrasasida olgan. U 1904-yilda Irinbur yaqinidagi tatar Qargʻalisi qishlogʻida ochilgan zamonaviy madrasada tahsil olgan[3]. Qarg‘alida o‘qib yurgan chog‘ida bahor yoz oylarida qirg‘iz va qozoq cho‘llarida, o‘zbek qishloqlarida o‘qituvchi bo‘lib ozgina pul topadi. 1917 — 1918-yillarda Ufadagi „Galiya“ madrasasida tahsil olgan, yozgi muallimlar kurslarini tamomlagan.
1913 — 1946-yillarda Orenburg (zemstvo maktabi) Ufa, Qozon, Oʻzbekiston SSRda oʻqituvchi boʻlib ishlagan.
1918 — 1920-yillarda Vatan urushi yillarida Valiulla Mortazin-Imanskiy boshchiligidagi Turkiston fronti 1-armiyasi teatr guruppasida adabiy direktor boʻlib ishlagan.
1920 — 1924-yillarda Sterletamak oʻqituvchilari uchun nashr etilgan „Maʼrifiy ishlar“ (1936-yildan „Boshqirdistondan oʻqitish“) jurnalining birinchi muharriri edi.
1935-yilda (1937-yilda) Qozondan Oʻzbekistonga koʻchib kelgan. Oilada 6 nafar farzandi bor[4].
1959-yil 18-aprelda og‘ir xastalikdan so‘ng Andijonda vafot etdi[5].
Faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uning ilk sheʼrlari 1913 — 1914-yillarda „Samaviy“ va „Homoyun“ imzolari bilan „Vaqt“ gazetasi, „Qarmak“, „Sho‘ro“ jurnallarida chop etilgan[6].
Uning 1910 — 1914-yillarda yozgan sheʼrlari Orenburgdagi „Voqit“ nashriyotida chop etilgan „Sakmar buye“ to‘plamida jamlangan. U Sharq sheʼriyati namunalariga tayanib, Sharq sheʼriyati anʼanalarini davom ettiruvchi shoir sifatida tanilgan. 1918-yilda Orenburgda „Umid uchqunlari“ to‘plami nashr etilgan.
Musa Jalil kabi yosh shoirlarning adabiyotdagi ilk qadamlarini ko‘rgan, ularga yordam bergan[7]. U Musa Jalilga bag‘ishlab pyesa yozishga kirishgan, lekin oxiriga yetkazmagan[8].
1920-yillarda uning „Jang maydonlarida“ va boshqa kitoblari Qozonda nashr etilgan.
1931-yil 7-fevralda Kutuy, Isanbet, Chenakay va Minskiy hibsga olindi. 8 oylik tergovdan soʻng Minskiy va Isanbet 15-aprelda, Kutuy va Chenakay 16-sentyabrda ozod qilindi[6].
Jurnal va maqolalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orenburg[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Shoʻro“, „Qarmak“, „Yangi vaqt“, „Orenburg musulmon komissarligi muxbiri“, „Tuplan“, „Saban“, „Bashkorstan“ gazetalari[9].
Starletama[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Boshqirdiston“ gazetasi, „Maʼrifiy ishlar“ jurnali[10].
Ufa[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Boshqirdiston“, " Yosh yuksil ", „Yangi qishloq“, „Kommunist“, „Bizning yo‘l“, „Senax“, „Bilim“, „Yangiliklar“ jurnallari.
Chelyabinsk[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Qizil Ural“ gazetasi
Samar[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Kommunistik“ gazetasi
Moskva[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Kichik hamrohlar“ jurnali
Qozon[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jurnallar „Qizil ulush“, "Qishloq yoshlari", „Yangi hayot“, „Qizil Armiya“, " Yosh Lenin " va boshqalar. b ob’ektlar
Nashr qilingan kitoblari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Hamma pul. Orenburg, 1914-yil.
- Qiziqarli oʻyinchoqlar (bolalar uchun). Orenburg, 1916-yil.
- Qoʻshiqlar toʻplami. Orenburg, 1917-yil.
- Istaklar guruhi. Orenburg, 1918-yil.
- Sevgi gullari. Orenburg, 1918-yil.
- Umid uchqunlari. Orenburg, 1918-yil.
- Yillar skripkasi boʻyicha qoʻshiqlar. Moskva, 1929-yil.
- Jang maydonida. Qozon, 1929-yil.
- Chiroyli qoʻshiqlar, chiroyli soʻzlar. Qozon, 1930-yil .
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Chenakay T. Uning ijodiga misollar. Qozon yongʻinlari, 1998-yil, 4-son, 116-120-betlar.
- Chenakay T. Doʻstimga. Meros, 1999-yil, 7-son, 27-28-betlar.
- Yeniki A. Bu aslida kim? Qozon yongʻinlari, 1998-yil, № 4, 111-116-betlar.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ T. Chenәkәy. Bөek Babich turinda xatirәlәremAndoza:Ref-ba
- ↑ Gөlchәchәk Salamatova. Babichniң duslari. „Kiske Өfө“, 13.06.2017Andoza:Ref-ba
- ↑ Islam v istorii Tatarskoy Kargali. Ofitsialniy sayt mestnoy musulmanskoy religioznoy organizatsii s. Tatarskaya kargala(rus.)
- ↑ Shәexzadә Babich turinda (ishetkәnnәrem, kүrgәnnәrem, sizengәnnәrem, belgәnnәrem). 4nche bitAndoza:Ref-ba
- ↑ Shәexzadә Babich turinda (ishetkәnnәrem, kүrgәnnәrem, sizengәnnәrem, belgәnnәrem). 4nche bitAndoza:Ref-ba
- ↑ 6,0 6,1 Lәylә Garipova. Sezgә kaytam. Безнең мирас, 12.09.2015
- ↑ Tugan yaktan, tugan tufraktan… Әl — Rәdүdi һәm Tөxfәt Chenәkәy.[sayt ishlamaydi] urok.rf
- ↑ Marat Sultanguzin. Tuxvat Chenakay — uchitel poeta-geroya.[sayt ishlamaydi] „Yujniy Ural“, 2011(rus.)
- ↑ Ildus Fazletdinov. Nәkiy Isәnbәtneң tuuina 120 el. "Tulpar", 10.01.2020
- ↑ Rәmis Latiypov. „Kirin esh kirik eldan soң da belenә“. Интертат, 25.09.2019
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Sovgʻa samoviydir. (Wayback Machine saytida 2020-01-28 sanasida arxivlangan) 2020 elniң 28 giynvar kөnendә nusxadan arxivlangan . Adiplar (Axmet Dusaylining shaxsiy portali)
- S. Safuanov. Chenakay. (Wayback Machine saytida 2020-07-13 sanasida arxivlangan) (үle siltama) Boshqird ensiklopediyasi (rus.)
- Tuhfat Chenakay sheʼrlari. 2020 elniң 11 iyul kөnendә arxivlangan . Bizning merosimiz
- Tuhfat Chenakayning Xatip Gosmanga maktubi (1956 yil 27 noyabr) Bizning merosimiz
- Koʻylak haqiqiy. VKontakte (Marat Sultonguzin)