Bahrayn iqtisodiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Bahraynning iqtisodiyoti

Manamaning yuqoridan koʻrinishi
Valyutasi Bahrayn dinori (BHD)
Kalendar yil
Savdo tashkilotlari
 WTO va GCC
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 1,569,439 (2018)[3]
YaIM
  • $44.169 milliard (nominal, 2022 his.)[4]
  • $87.15 milliard (PPP, 2022 his.)[4]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 1.8% (2018) 1.8% (2019)
  • −2.5% (2020) 3.0% (2021)[5]
Jon boshiga YaIM
  • $29,103 (nominal, 2022 his.)[4]
  • $57,142 (PPP, 2022 his.)[4]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
2.800 % (2020 his.)[4]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
 N/A[7]
Ishchi kuchi
  • 1,010,054 (2020)[10]
  • 70.9 % bandlik darajasi (2015)[11]
  • 15-64 yosh toifasidagi aholining 44 % ini boshqa millat vakillari tashkil etadi[6]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
  • qishloq xoʻjaligi: 1%
  • sanoat: 32%
  • xizmat koʻrsatish: 67%
  • (2004 est.)[6]
Ishsizlik
  • ▲ 4.09 % (2020 his.)[12]
Asosiy ishlab chiqarish
 Neftni qayta ishlash, alyuminiy eritish, temir pelletizatsiya, oʻgʻit, Islom va offshor bank ishi, sugʻurta, kemalarni taʼmirlash, turizm
43-oʻrin (juda oson, 2020)[13]
Eksport $27.635 milliard (2018 his.)
Eksport tovarlari
 Neft va neft mahsulotlari, alyuminiy, toʻqimachilik, oltin
Asosiy eksport hamkorlari
  Birlashgan Arab Amirliklari 31 %
 Saudiya Arabistoni 12 %
 AQSh 8 %
 Yaponiya 8 % (2019 his.)[14]
Import $23.399 milliard (2018 his.)
Import tovarlari
 Xom neft, mashina, kimyoviy moddalar, oltin, zargarlik buyumlari
Asosiy import hamkorlari
  Birlashgan Arab Amirliklari 27 %
 Xitoy 11 %
 Saudiya Arabistoni 7 %
 AQSh 5 %
 Braziliya 5 %
 Yaponiya 5 %
 Hindiston 5 % (2018 his.)[15]
Yalpi
$52.15 milliard (2017 his.)
Davlat moliyasi
▲ YaIMning 88.5 % i (2017 his.)
Daromadlar $5.854 milliard (2017 his.)
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Bahrayn iqtisodiyoti koʻp jihatdan neft va gazga bogʻliq. Bahrayn dinori dunyodagi ikkinchi eng qimmat pul birligidir[17]. XX asr oxiridan beri Bahrayn bank va turizm sohalariga katta miqdorda sarmoya kiritdi[18]. Mamlakat poytaxti Manamada koʻplab yirik moliyaviy tuzilmalar joylashgan. Bahrayn moliya sanoati juda muvaffaqiyatlidir. 2008-yilda Bahrayn London shahrining Global moliya markazlari indeksiga koʻra dunyodagi eng tez rivojlanayotgan moliya markazi deb topildi[19][20]. Bahraynning bank va moliyaviy xizmatlar sektori, xususan, islomiy banklari neftga boʻlgan talab tufayli yuzaga kelgan mintaqaviy talab oshishidan foyda koʻrdi[21]. Neft Bahraynning eng koʻp eksport qilinadigan mahsuloti boʻlib, eksport tushumlarining 60 % ini, davlat daromadlarining 70 % ini va YaIMning 11 % ini tashkil qiladi[22]. Eksport qilinadigan mahsulotlar orasida alyuminiy ikkinchi, moliya va qurilish materiallari uchinchi oʻrinda turadi[22].

2020-yilgi Iqtisodiy erkinlik indeksiga koʻra, Bahrayn Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mintaqasida toʻrtinchi eng erkin iqtisodiyotga ega va dunyodagi erkin iqtisodiyot boʻyicha 40-oʻrinda turadigan mamlakat hisoblanadi[23]. Fraser instituti tomonidan chop etilgan huddi shu indeksning muqobili Bahraynni 70-oʻringa qoʻyadi[24]. Bahrayn Jahon banki tomonidan yuqori daromadli iqtisodiyot sifatida tan olingan[25].

Iqtisodiyotning umumiy koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Neft va tabiiy gaz Bahrayn iqtisodiyotida asosiy rol oʻynaydi. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga qaratilgan saʼy-harakatlarga qaramay, Markaziy razvedka boshqarmasining Jahon faktlar kitobiga koʻra: neft hali ham Bahrayn byudjeti daromadlarining 85 % ini tashkil qiladi, biroq soʻnggi bir necha yil ichida jahonda energiya narxlarining pastligi mamlakatda katta byudjet taqchilligini keltirib chiqardi va birgina 2017-yilda bu YaIMning taxminan 10 % ini tashkil etdi[26]. Bahrayn Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika (MENA) mintaqasidagi boy mamlakat boʻlib, uning iqtisodiyoti neft va gaz, xalqaro bank ishi va turizmga bogʻliq[18].

2003- va 2004-yillarda neft narxining oshishi va xizmatlar sohasidagi tushumlarning koʻpayishi hisobiga mamlakatdagi toʻlov balansi yaxshilandi. Natijada joriy operatsiyalar balansi 2002-yildagi 35 million AQSH dollari taqchilligiga nisbatan 2003-yilda 219 million AQSh dollari, 2004-yilda esa 442 million AQSh dollari miqdorida profitsitni qayd etdi. Bahraynning yalpi xalqaro zahiralari 2004-yilda avvalgi uch yildagi (2001—2003) 1,4 milliard AQSh dollaridan sezilarli darajada oshib, 1,6 milliard AQSh dollariga yetdi.

Diversifikatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yil holatiga koʻra, Bahrayn mahsulotining 28 ta rang-kodli turkumlangan eksportining grafik tasviri

Garchi aholi jon boshiga YaIM (Wayback Machine saytida 2012-05-04 sanasida arxivlangan) 1980-yillarda 2,4 % ga qisqargan boʻlsa ham, muvaffaqiyatli diversifikatsiya tashabbuslari natijasida 1990-yillarda 36 % oʻsishga qaytdi. Bahraynning iqtisodiy liberallashtirishni qabul qilishdagi shoshilinch harakatlari uning cheklangan neft taʼminotidan uzoqda iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish zarurati bilan bogʻliq. Fors koʻrfazidagi qoʻshnilaridan farqli oʻlaroq, Bahrayn kam neft boyligiga ega va iqtisodiyoti bank, ogʻir sanoat, chakana savdo va turizm sohalarida kengaygan. Qirollik Fors koʻrfazining asosiy bank markazi va islomiy moliya markazi boʻlib, bu sohadagi kuchli meʼyoriy-huquqiy bazasi bilan kapitalni oʻziga jalb etadi.

2005-yilda Bahrayn AQSh-Bahrayn erkin savdo shartnomasini imzoladi va u AQSh bilan bunday ikki tomonlama savdo bitimini imzolagan Fors koʻrfazidagi birinchi davlatga aylandi. Davlat asosiy aktivlarini sotish boʻyicha keng koʻlamli xususiylashtirish dasturini amalga oshirdi, yaʼni kommunal xizmatlar, banklar, moliyaviy xizmatlar va telekommunikatsiyalar xususiy sektor nazoratiga oʻta boshladi.

Natijada, iqtisodiyot 2002-yildan beri barqaror yuqori neft narxlari tufayli mintaqada olingan qoʻshimcha daromadlarni oʻzlashtirish uchun qulay sharoitga ega boʻldi. 2006-yil yanvar oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gʻarbiy Osiyo boʻyicha Iqtisodiy va Ijtimoiy Komissiyasi Bahraynni Arab dunyosidagi eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyot[sayt ishlamaydi] deb atadi. 

1981—1993-yillarda Bahrayn hukumati xarajatlari 64 % ga oshdi. Xuddi shu davrda davlat daromadlari asosan neft sanoatiga bogʻliq boʻlib qoldi va atigi 4 % ga oʻsdi. Bahrayn vaqti-vaqti bilan Saudiya Arabistoni, Quvayt hamda Birlashgan Arab Amirliklaridan katta byudjet yordami va loyiha grantlarini olgan.

Hukumat oʻzining kam neft daromadlarini transport va telekommunikatsiya sohasida ilgʻor infratuzilmani qurish uchun ishlatdi. Bahrayn mintaqaviy moliya va biznes markazidir. Turizm mintaqadagi turizm uchun mos mamlakat sifatida Bahraynda yana bir muhim daromad manbai boʻlib xizmat qiladi.

Bahrayn 2001-yildan beri neftga boʻlgan talabning koʻpligidan foyda koʻrdi va mamlakatda iqtisodiy oʻsish 5,5 % ni tashkil etdi. U Fors koʻrfazining boshqa davlatlaridan investitsiyalarni jalb etishga muvaffaq boʻldi, chunki Bahrayn 1970-yillar — 1980-yillarning boshlarida gullab-yashnash davridagi daromadlardan infratuzilmani rivojlantirish va turmush darajasini yaxshilash uchun turli loyihalarga sarmoya kiritish uchun foydalangan, yaʼni bunda sogʻliqni saqlash, taʼlim, uy-joy, elektr, suv va yoʻllarga eʼtibor qaratilgan.

Bahrain Grand Prix kabi korxonalarning muvaffaqiyati Qirollikning xalqaro miqyosdagi obroʻsini oshirdi va Islom bankingidagi oʻsish bilan birgalikda mamlakatda yirik aviakompaniyalarni xizmat koʻrsatishini qayta tiklashga undadi, Lufthansa 2006-yil 14-martda Frankfurtdan Muharraqga bir haftada uchta reysni (Wayback Machine saytida 2007-10-11 sanasida arxivlangan) rejalashtirishini eʼlon qildi.

Bahrayn zamonaviy iqtisodiyotni barpo etish boʻyicha saʼy-harakatlari doirasida mehnat bozorini xalqaro standartlarga moslashtirish maqsadida Mehnat vaziri Majid Al Alaviy rahbarligida qator mehnat islohotlarini boshladi. Mamlakat yuqori texnologiyali sanoatini kengaytirish, tadqiqot hamda ishlanmalarga sarmoya kiritish va global iqtisodiyotda raqobatdosh ustunligini mustahkamlashni oldiga maqsad qilib oldi.

2009-yilda Bahrayn hukumati Bahrayn xalqaro konturiga qoʻshni yerlarni oʻzlashtirishi eʼlon qilindi. Bahrayn tomonidan boshqariladigan loyiha koʻrgazma va anjumanlar majmuasi, oʻrta darajadan hashamatligacha boʻlgan mehmonxonalar, koʻp maqsadli yopiq arena, avtomobil klubi va muhandislik inshooti, chakana savdo va dam olish muassasalari, texnologiya-koʻngilochar (texnologiya bilan oʻzaro aloqada boʻlgan koʻngilochar joy) markazi, tadqiqot instituti, texnopark va taʼlimga yoʻnaltirilgan markazlarni oʻz ichiga oladi. Bahrayn Mumtalakat kompaniyalar guruhining bir qismidir va u oxirgi besh yil ichida qiymati 2 milliard dollardan (BD 850 million) ortiq boʻlgan 1 million kvadrat metr biznes, koʻngilochar va taʼlim maydoniga investitsiya ajratadi va bu lpyiha mamlakatning eng yirik investitsiya loyihalaridan biriga aylandi[27].

Makroiqtisodiy tendensiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu Xalqaro valyuta jamgʻarmasi tomonidan millionlab Bahrayn dinorlari bilan hisoblangan bozor narxlaridagi Bahrayn yalpi ichki mahsuloti tendensiyasi jadvali:

Yil Yalpi ichki mahsulot AQSh dollari almashinuvi Inflyatsiya indeksi (2000=100)
1980-yil 1,354 0.377 Bahrayn dinori 74
1985-yil 1,609 0.377 Bahrayn dinori 90
1990-yil 1,867 0.377 Bahrayn dinori 89
1995-yil 2,552 0.377 Bahrayn dinori 98
2000-yil 3,408 0.377 Bahrayn dinori 100
2005-yil 6,004 0.377 Bahrayn dinori 105
2010-yil 9,668 0.377 Bahrayn dinori 120
2015-yil 11,675 0.377 Bahrayn dinori 133
2020-yil 13,058 0.377 Bahrayn dinori 139

Xarid qilish qobiliyati paritetini taqqoslash uchun AQSh dollari faqat 0,30 Bahrayn dinoriga almashtiriladi. Bahraynda oʻrtacha ish haqi 2009-yilda bir kishi/soat uchun 19,81 dollarni tashkil etdi.

Quyidagi jadvalda 1980—2021-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan[28]:

Yil 1980-yil 1985-yil 1990-yil 1995-yil 2000-yil 2005-yil 2010-yil 2011-yil 2012-yil 2013-yil 2014-yil 2015-yil 2016-yil 2017-yil 2018-yil 2019-yil 2020-yil 2021-yil
AQSh dollarida YaIM
(PPP) 		7,33 mlrd. 11,42 mlrd. 14,65 mlrd. 20,51 mlrd. 28,00 mlrd. 40,39 mlrd. 58,17 mlrd. 60,56 mlrd. 65,88 mlrd. 67,72 mlrd. 68,28 mlrd. 62,52 mlrd. 63,83 mlrd. 71,28 mlrd. 74,24 mlrd. 77,50 mlrd. 74,45 mlrd. 79,10 mlrd.
AQSh dollarida aholi jon boshiga YaIM
(PPP) 		20 779 27,186 30 044 36 705 43 920 45 440 47,117 50 673 54 489 54 035 51 938 45 627 44 834 47 486 49 392 52 234 50 567 53,128
YaIM oʻsishi
(real) 		7.5 % −0,9 % 3.5 % 1.9 % 7.0 % 6.8 % 4.3 % 2.0 % 3.7 % 5.4 % 4.4 % 2.5 % 3.6 % 4.3 % 1.7 % 2.6 % −5.1 % 2.4 %
Inflyatsiya
(foizda) 		3.8 % −2.4 % 1.3 % 3.1 % −0,7 % 2.6 % 2.0 % −0,3 % 2.8 % 3.3 % 2.6 % 1.8 % 2.8 % 1.4 % 2.1 % 1.0 % −2.3 % 1.0 %
Davlat qarzi
(YaIMning ulushi) 		. . . . . . 8 % 14 % 26 % 24 % 30 % 33 % 36 % 44 % 44 % 66 % 81 % 88 % 95 % 102 % 130 % 123 %

Sarmoya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bahrayndagi roʻyxatga olingan kompaniyalarning fond bozori kapitallashuvi 2008-yilda Jahon banki tomonidan 21,176 million dollarga baholangan[1]. Bahrayn odatda tez rivojlanayotgan va biznes imkoniyatlarini yaratishni koʻzlagan hamma uchun ochiq boʻlgan noyob iqtisodiyotli mamlakatdir.

Uglevodorod sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Neft va tabiiy gaz Bahrayndagi yagona muhim tabiiy resurslardir. Cheklangan zahiralar tufayli Bahrayn 2004-yilgacha boʻlgan oʻn yil ichida iqtisodiyotini diversifikatsiya qilishga harakat qildi. Bahrayn neft qazib olishni kuniga taxminan 40 000 barrel (6400 m³) darajasida barqarorlashtirdi va zaxiralar 10-15 yilga yetishi kutilmoqda. Bahrain Petroleum Company neftni qayta ishlash zavodi 1935-yilda qurilgan boʻlib, kuniga taxminan 250 000 barrel (40 000 m³) quvvatga ega va Fors koʻrfazidagi birinchi shunday zavod boʻlgan. 1980-yilda neftni qayta ishlash zavodining 60 % ini davlatga qarashli Bahrayn milliy neft kompaniyasiga sotgandan soʻng, AQShning Caltex kompaniyasi hozirda 40 % ulushga egalik qilmoqda. Saudiya Arabistoni neftning katta qismini neftni qayta ishlash uchun quvur liniyasi orqali taʼminlaydi. Bahrayn, shuningdek, Saudiya Arabistonining Abu Saafa offshor neft konidagi sof mahsulot va daromadlarning katta qismiga egalik qiladi.

Bahrayn milliy gaz kompaniyasi toʻgʻridan-toʻgʻri Bahrayn neft konlaridan olinadigan gazdan foydalanadigan gazni suyultirish zavodini boshqaradi. Gaz zaxiralari hozirgi isteʼmol darajasida taxminan 50 yilga yetishi kerak. Gulf Petrochemical Industries Company (GPIC) Quvaytning neft-kimyo sanoati, Saudiya Arabistonining Basic Industries Corporation va Bahrayn hukumatining qoʻshma korxonasidir. 1985-yilda qurib bitkazilgan bu zavod eksport uchun ammiak, metanol va karbamid ishlab chiqaradi.

Bahraynning boshqa sanoat sohalari qatoriga alyuminiy zavodini boshqaradigan Aluminum Bahrain kiradi, u yillik ishlab chiqarishi taxminan 1,500,000 metrik tonna boʻlgan dunyodagi eng yirik Aluminum Extrusion Company va Gulf Aluminum Rolling Mill Company (GARMCO) kabi zavodlarni oʻz ichiga oladi[2]. Boshqa zavodlarga Arab Iron and Steel Company temir rudasini granulalash zavodi (yiliga 4 mln. tonna) va kema qurish hamda taʼmirlash zavodi kiradi.

Bahraynning yirik moliyaviy markaz sifatida rivojlanishida asosiy omil diversifikatsiya qilish harakatlarining tez oʻsishi boʻldi. Xalqaro moliya institutlar Bahraynda offshor holda ham, quruqlikda ham hech qanday toʻsiqlarsiz ishlaydi. 2001-yilda Bahrayn markaziy banki bu borada 15 ta yangi litsenziya berdi. Bahraynda 100 dan ortiq offshor bank boʻlinmalari va vakolatxonalari, shuningdek, 65 ta Amerika firmasi joylashgan. Bahrayn xalqaro aeroporti Fors koʻrfazidagi eng gavjum aeroportlardan biri boʻlib, 22 ta tashuvchiga xizmat koʻrsatadi. Zamonaviy port AQSh, Yevropa va Uzoq Sharqqa toʻgʻridan-toʻgʻri hamda tezkor yuk tashish aloqalarini taklif qiladi. Xalqaro miqyosda eʼtirof etilgan Bahrayn kompaniyalari qatoriga Gucci venchur kapital firmasi Investcorp kiradi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  2. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  3. ↑ „Population, total - Bahrain“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 21-fevral 2020-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „World Economic Outlook Database, April 2022“. IMF.org. International Monetary Fund (2022-yil aprel). Qaraldi: 19-aprel 2022-yil.
  5. ↑ „Middle East and North Africa Economic Update, April 2020 : How Transparency Can Help the Middle East and North Africa“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 10-aprel 2020-yil.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „MIDDLE EAST :: BAHRAIN“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 21-fevral 2020-yil.
  7. ↑ „The World Factbook“. Qaraldi: 3-mart 2015-yil.
  8. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  9. ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 12-dekabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  10. ↑ „Labor force, total - Bahrain“. data.worldbank.org. World Bank & ILO. Qaraldi: 21-fevral 2020-yil.
  11. ↑ „Employment to population ratio, 15+, total (%) (national estimate) - Bahrain“. data.worldbank.org. World Bank & ILO. Qaraldi: 21-fevral 2020-yil.
  12. ↑ „World Bank Open Data“. data.worldbank.org. Qaraldi: 14-noyabr 2020-yil.
  13. ↑ „Ease of Doing Business in Bahrain“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 24-noyabr 2017-yil.
  14. ↑ „Export Partners of Bahrain“. CIA World Factbook (2016). 2-oktabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-mart 2018-yil.
  15. ↑ „Import Partners of Bahrain“. CIA World Factbook (2016). 13-avgust 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-mart 2018-yil.
  16. ↑ „Sovereigns rating list“. Standard & Poor's. Qaraldi: 26-may 2011-yil.
  17. ↑ „10 Most Expensive Currency In The World - Latest News Online, News, Fresh News, Online News“. 2015-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-mart 2015-yil.
  18. ↑ 18,0 18,1 „Bahrain's economy praised for diversity and sustainability“. Bahrain Economic Development Board. 2010-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-iyun 2012-yil.
  19. ↑ Hedge Funds Review 18 March 2008
  20. ↑ Gulf Daily News 18 March 2008
  21. ↑ „Bahrain calling – Banking & Finance“. ArabianBusiness.com (25-aprel 2008-yil). Qaraldi: 27-iyun 2010-yil.
  22. ↑ 22,0 22,1 „CIA World Factbook, "Bahrain"“. Cia.gov. Qaraldi: 25-yanvar 2011-yil.
  23. ↑ „Bahrain Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption“ (inglizcha). www.heritage.org. 2012-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-sentabr 2020-yil.
  24. ↑ Gwartney. „Economic Freedom of the World Annual Report“. fraserinstitute.org (2020).
  25. ↑ „Bahrain | Data“. data.worldbank.org. Qaraldi: 18-sentabr 2020-yil.
  26. ↑ „Middle East :: Bahrain — The World Factbook - Central Intelligence Agency“. www.cia.gov. Qaraldi: 23-sentabr 2019-yil.
  27. ↑ „Gulf Daily News » Business News » Jobs 'for generations to come'“. 2015-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-mart 2015-yil.
  28. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“ (inglizcha). Qaraldi: 27-avgust 2018-yil.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahrayn_iqtisodiyoti&oldid=4213147" dan olindi