Arpiar Arpiarian

Arpiar Arpiarian

Arpiar Arpiarian ( armancha: Արփիար Արփիարեան ) (1851-yilning 21-dekabrdan 1908-yil 12-fevral) - 19-asrning nufuzli arman yozuvchisi, arman adabiyotida realizmning kashshofi va siyosiy faol .

Erta hayot va ta'lim

Arpiar Arpiyan 1851-yilda kema bortida tug'ilgan, ota-onasi asli Akndan ( Arman qirg'inidan oldin Furot qirg'og'og'oqlari armanlar yashovchi shaharcha) Samsundan Konstantinopolgacha ketayotgan edilar. Oila O'rtako'y chekkasida joylashadi, u yerda Arpiar Tarkmanchats (Թարգմանչաց) Istanbulda arman maktabida o'qidi. So'ngra uni 1867-yilda u Venetsiyaga Murat-Rafael maktabiga yuboriladi. Murat-Rafaelyandagi ustozi Gevond Alishan qo'lida arman tili va tarixini o'rgangan. U fransuz va italyan adabiyoti bilan ham yaqindan tanish edi. U maktabini tugatgach u Istanbulga qaytib keldi va u yerda Arman Patriarxiyasida kotiblik lavozimini taklif qilishadi. Bu davrda esa u hisobchi bo‘lib ham ishlagan. Biroq, Arpiarianning haqiqiy sohsi jurnalistika va adabiyot edi.

Gazetalarda ishlashi va Tiflisga tashrif buyurishi

Uning adabiyotdagi ilk asarlari Grigor Artsruniyning tahalusi ostida Tiflisda shahrida nashr etiladigan Mshak (kāngā) gazetasida boshlangan. U Istanbuldagi arman hayotining turli jabhalari haqida yoritish uchun u "Haygag" taxallusi ostida maqolalar yozar edi. 1878-yilga kelib, u taniqli arman yozuvchisi va siyosatchisi Krikor Zohrab bilan birga muharriri bilan (1884-1893) bo'lgan Masisdagi kundalikgidagi va davriy nashrlarning doimiy muallifiga aylangan. Uning maqolalari Kavkaz armanilari orasida juda mashhur bo'lib ketadi. 1884-yilda u Echmiadzinda yangi katolikos unvoniga saylangani munosabati bilan Tiblisga tashrif buyurdi va u yerda taniqli yozuvchi sifatida qabul qilinadi. U yerda u Sharqiy arman mualliflaridan Raffi, Proshian, Agayan va boshqa yozuvchi armanlar bilan uchrashish imkoniga ega bo'ldi.

Yangi taassurotlar va ma'lumotlar bilan Istanbulga qaytib kelgach, u "Ughevorutiun i Kovkasia " (Ուղեւորութիւն Կովկասիա, Kavkazdagi sayohatlar) haqida sarlavhali turkum maqolalar yozadi. 1884-yilda u boshqa ziyolilar qatorida Sharqiy va Gʻarbiy armanlar oʻrtasida yaqinroq munosabatlarni rivojlantirish va tiklash maqsadida Arevelk (Arevelk, Sharq) nomini olgan yangi kundalik gazetalari chiqarila boshladi. Demokratik tendentsiyalarga ega adabiy-siyosiy gazeta bo'lgan Arevelk realizm maktabining asosinii tashkil etadigan bir qator yosh yozuvchilarni o'ziga tortdi. Maqolalar 1912-yilgacha nashr etilgan

Siyosiy faollik

Arpiar Arpiyan yozuvchi boʻlishi bilan birga u siyosiy faol va inqilobchi va hamda jurnalist ham boʻlib. U Sulton Abdulhamid II ning arman aholisiga nisbatan munosabati nuqtai nazaridan Usmonlilar imperiyasini aramanlar uchun islohotlarni qoʻllab-quvvatlagan. 1889-yilda Arpiyan sotsial-demokrat Hunchayan partiyasiga qoʻshildi va Usmonli viloyatlarida arman taʼlimni yoyish uchun bir guruh yoshlar bilan maktablarda Ararat jamiyatiga asos solgan. 1890-yilda u Kum Kapu namoyishida qatnashgan va boshqa bir qator Hunichaklar bilan birga inqilobchi sifatida hibsga olingan va ikki oyga qamoq jazosiga olingan. U umumiy amnistiya asosida qamoqdan ozodlikka chiqarilgan. 1891-yilda u doʻsti Ovannes Shahnazaryan bilan “Hayrenik” (“Vatan”) gazetasiga asos solganlar va muharriri boʻlgan. Bu qogʻozlarni demokratik gʻoyalari uchun sulton tomonidan gazeta yo'q qilindi.

Hamidiylar qirg'inidan qochish

1896-yilda Hamidiy qirg'inlari boshlandi va boshqa armanlarning taqdiridan qutulish uchun u Istanbuldan Londonga qochib ketishlariga sabab bo'ladi. Bular qatorida Arpiar Arpiyan ham bo'lgan. Londonda u ikki oylik qolib ketgan sharhlarni nashr etishga urinib ko'rdi, " Mart " va "Nor Kyank " (ya'ni, "Yangi hayot"). Bu vaqtda esa siyosiy partiya ham bo'linib ketadi. Arpiarian fraksiyalardan biri Veragazmial Hunchakiannerni yashovchi tashkilotga aylantirdi, ammo oxir-oqibat partiyani tark etdi. Bu qaror bilan u oxir-oqibat o'zining eski atrofidagi dushmanlarni yaratdi.

Qohiraga sayohati va suiqasd

1901–1902-yillarda u Parijga, so'ngra esa Venetsiyaga sayohat qilib, u yerda oʻzining eng muvaffaqiyatli asarini yozishga erishadi va uning nomini esa “Garmir Jamuts” (“Qizil qurbonlik”) romani siafitida yozilib chop etadi. 1905-yilda u Qohiraga sayohat qildi. Qohirada u Shirag (Շիրակ) oylik adabiy sharhini tahrir qildi va mahalliy gazeta, Lusaper (Լուսաբեր, Lucifer: yorug'lik tashuvchisi)ga o'z hissasini qo'shdi.

1908-yilda Arpiarian bozordan uyiga qaytayotganida siyosiy dushmanlari uni o'ldirishdi.

Merosi va asarlar

Arpiarian zamonaviy arman adabiyotida muhim janrlarlari arman realizm asoschisi edi, Maktabi yo'q adabiy oqimning ham rahbari hisoblanadi. O‘sha paytda ko‘plab yozuvchilar romantizm bilan shug‘ullangan bo‘lsa-da, u arman adabiyotida inqilob yoki revalutsiya qilgan yangi oqimni kiritdi. U o‘z fikrlarini to‘g‘ri, uyalmasdan bayon qilib, o‘quvchilarining ishonchini qozondi. U Tigran Kamsarakan, Levon Pashalian va Eruxon kabi arman realist yozuvchilarining butun bir avlodining ustozi va do'sti edi edi.

Uning adabiy asarlarining aksariyati qissa tarzida yozilgan bo‘lib ular asosan mehnatkashlar sinfi va ijtimoiy masalalarga bag‘ishlangan holda yozilgan. Uning mashhur hikoyalaridan ba'zilari:

• Hoku zavag (Հոգու զավակ, asrab olingan bola)
• Vosgi abrchan (Ոսկի ապրջան, tilla bilaguzuk)
• Yerazi me kine (Երազի մը գինը, tushning bahosi)
• Gadag me (Hazil, hazil)
• Abushe (Ապուշը, ahmoq)
• Garmir Jamuts (Կարմիր ժամուց, qip-qizil nazr)
• Kevork Marzbeduni (Գէորգ Մարզպետունի, Gevork Marzpetuni)

Manbalar

• 20-asrda jahon adabiyoti entsiklopediyasi, Leonard S. Klein, Stiven Serafin, Valter D. Glanze, 1993, p. 120
• Qisqacha arman entsiklopediyasi, Ed. akad. K. Xudaverdyan, Yerevan, 1990, jild. 1, p. 426.
• Arman adabiyoti merosi: XVIII asrdan hozirgi zamongacha, Agop J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edvard S. Franchuk, s. 452