Afgʻonistonda buddizm
Gautama Budda tomonidan asos solingan hind dini boʻlgan buddizm birinchi marta hozirgi Afgʻonistonga Mauriya imperiyasining uchinchi imperatori Ashoka (mil.avv. 268-232 yillar) kirib kelgan. Mamlakatda Buddizmning eng qadimiy diqqatga sazovor joylari orasida Qandahor yaqinidagi Chil Zena qoyasida topilgan togʻ yonbagʻirlaridagi yunon va oromiy tillarida ikki tilli yozuv boʻlib, u miloddan avvalgi 260 yilga tegishli.[1] Din Hindukush togʻ tizmasining janubida joylashgan hududlarda keng tarqalgan.
Bu davrda Afgʻonistonda koʻplab taniqli buddizm homiylari yashagan: Menander I (mil.avv. 165-130 ), yunon-baqtriya podshohi, buddizmning taniqli homiysi boʻlgan va pali tilidagi buddist matni Milinda Panhada nomi keltirilgan; Miloddan avvalgi 2-asrda yashagan hind-yunon rohibi Mahadxarmaraksita „Alasandra“ (Yonas shahri)dan Shri Lankaga qadar hududlardagi 30 000 ta buddist rohiblarni boshqargani aytiladi. [2] II-asrda yashagan kushonlik rohib Lokaksema Xan sulolasi hukmronligi davrida Xitoyning poytaxti Luoyang shahriga sayohat qilgan va Mahayana buddizm bitiklarini xitoy tiliga birinchilardan tarjima qilgan. [3]
Afgʻoniston shimolidagi qadimiy Balx shahri yaqinida joylashgan Nava Vixara monastirlari asrlar davomida Oʻrta Osiyoda buddaviylik markazi sifatida faoliyat yuritgan.
Milodiy VII-asrda islom dini kirib kelgandan keyin Afgʻoniston, arablar tomonidan bosib olingach buddaviylik dini tanazzulga uchragan; X-XII asrlarda Gʻaznaviylar davrida mintaqada buddaviylik yanada tanazzulga yuz tutdi. Buddizm Afgʻonistonda XIII asrda moʻgʻullar istilosi paytida yoʻq qilindi [4][5] XIV asrdan keyin hududda buddistlar mavjud boʻlganligi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afgʻoniston hududlari asrlar davomida koʻplab madaniy va diniy oʻzgarishlarga guvoh boʻlgan. Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyo madaniyatlari oʻrtasidagi mazkur hududning geografik joylashuvi hamda mashhur Ipak yoʻliga yaqinligi mahalliy tarixiy va madaniy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan. Katta taʼsirlardan biri ushbu hududning Aleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinishi boʻlib, u hududni bir muncha vaqt ellinistik dunyoga qoʻshdi va bu mintaqada buddizm diniy sanʼatiga kuchli ellinistik taʼsir koʻrsatdi. Miloddan avvalgi 305 yilda Salavkiylar imperiyasi Hindiston Maurya imperiyasi bilan ittifoq tuzdi. Mauryanlar buddizmni Hindistondan olib kelishdi va miloddan avvalgi 185-yilgacha Hindukush janubidagi hududni boshqarishdi.
Iskandar ularni ariylardan tortib olib, oʻziga xos turar-joylar qurdi, lekin Selevk Nikator ularni nikohdan oʻtkazish va evaziga 500 ta fil olish sharti bilan Sandrokotga (Chandragupta) berdi.
— Strabon, (mil.avv. 64 - mil. 24-yillar)
Bu oʻzgarishlar davrida hududning katta qismi Baqtriya va Soʻgʻdiyona podshohliklariga qarashli boʻlib, ular islom kirib kelgunga qadar buddizmga eʼtiqod qilishgan.
Mauriya imperiyasi tanazzulidan soʻng, buddizm Kushon imperiyasi hukmronligi ostida ham gullab-yashnadi, Yuechji deb nomlangan qabilalar hozirgi Afgʻoniston hududiga kirib kelishiga[6] Afg‘onistonda hozirda buddizm madaniyatidan qolgan ko‘plab yodgorliklar guvohlik beradi.
Sosoniylar sulolasi musulmonlar qoʻliga oʻtganidan koʻp oʻtmay (milodiy 651-yil), Balxdagi Nava Vixara monastiri musulmonlar hukmronligi ostiga oʻtdi (milodiy 663-yil), ammo monastir kamida yana bir asr oʻz faoliyatini davom ettirdi. Milodiy 715-yilda Abbosiylar xalifaligi tomonidan Balxdagi qoʻzgʻolon bostirilganidan soʻng, koʻplab fors buddist rohiblari Ipak yoʻli boʻylab sharqqa oʻzlariga yaqin Sharqiy Eron tilida soʻzlashuvchi Xoʻtan Budda shohligiga qochib ketishdi. Nava Vixaraning merosxoʻr maʼmurlari, fors barmakiylari monastir bosib olingandan soʻng buddizmdan islomni qabul qildilar va Bagʻdoddagi Abbosiy xalifalari davrida kuchli vazirlarga aylandilar. Oilaning oxirgi vazirlari Jaʼfar ibn Yahyo " Ming bir kecha "dagi ko‘plab ertaklarning bosh qahramonidir. Xalq ertaklari va xalq madaniyatida Jaʼfar tasavvuf, sehrgarlik va islom doirasidan tashqaridagi urf-odatlarni bilish bilan mashhurdir.
Buddaviylik dini Afgʻonistonni Umaviylar tomonidan bosib olinishi va Abbosiylar xalifaligi hukmronligidan keyin ham omon qoldi. Afgʻonistondagi buddizm XIII asrda moʻgʻul qoʻshinlari tomonidan moʻgʻul istilolari paytida samarali ravishda yoʻq qilindi. [5][4]
Arxeologik topilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bomiyon monastiri kutubxonasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilk buddist maktablaridan biri, Mahasāṃghika — Lokottaravada, Bomiyan hududida mashhur boʻlgan. Xitoylik buddist rohib Syuantsang eramizning VII asrida Afgʻonistonning Bomiyon shahridagi Lokottaravada monastiriga tashrif buyurgan va bu monastir joyi arxeologlar tomonidan topib oʻrganilgan. [7] Ushbu monastir kolleksiyasidagi qayin poʻstlogʻi va palma barglari qoʻlyozmalari, shu jumladan Mahayana sutralari topilgan va ular hozir Schøyen kollektsiyasida joylashgan. Baʼzi qoʻlyozmalar Gandhariy tilida va Kharosthhi yozuvida, boshqalari esa sanskrit tilida va Gupta yozuvi shakllarida yozilgan. Ushbu monastir kolleksiyasidan saqlanib qolgan qoʻlyozma va parchalar quyidagi manbaviy matnlarni oʻz ichiga oladi: [7]
- Mahasāṃghika -Lokottaravada Pratimokṣa Vibhaṅga (MS 2382/269)
- Mahāparinirvāṇa Sutra, Agamas sutrasi (MS 2179/44)
- Caṃgī Sutra, Agamasdan olingan sutra (MS 2376)
- Vajracchedika Prajnaparamita Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2385)
- Bhaiṣajyaguru Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2385)
- Shrimaladevi Siṃhanada Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
- Pravarana Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
- Sarvadharmapravṛttinirdeśa Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
- Ajātaśatrukaukṛtyavinodana Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
- Śāriputrābhidharma Śāstra (MS 2375/08)
Buddaviylarning yodgorliklari[tahrir | manbasini tahrirlash]
2010-yil avgust oyida Afg‘onistonning Kobuldan janubda joylashgan Logar viloyatidagi Mes -Aynoqda 42 ga yaqin buddist yodgorliklari topilgani haqida xabar berildi. Arxeologlarning fikriga koʻra, bu buyumlarning baʼzilari II asrga tegishli. Baʼzi buddist yodgorliklari Gʻazna shahrida topilgan. [8] Logardagi buyumlarga ikkita Buddist ibodatxonasi (Stupalar), Budda haykallari, freskalar, kumush va oltin tangalar va qimmatbaho munchoqlar kiradi. [9][10][11]
Afgʻonistonlik buddist tarixiy shaxslar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Prajna, hozirgi Kobul shahrida 9-asrda yashagan buddist rohib
- Barmakidlar oilasi, islomni qabul qilishdan oldin Balx yaqinidagi Nava Vixara monastirining rohiblari.
Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]
-
Samangan, Taxt-i-rustamdagi g'or tizimi, stupa va monastir -
Bodxisattva va Chandeka, Hadda, milodiy 5-asr -
-
-
Britaniya muzeyidagi Vardak vazasi -
-
Bomiyan Grotto rasmlari -
Afgʻoniston, stupa TK23, hadda joyi, tapa-kalan monastiri, 4—5-asrlar -
Afg'oniston, stupalar poytaxti, Hada joylashgan joydan, Chaxil-i-g'undi monastiri, II-III asrlar -
Afg'oniston, stupalar zinapoyasi, Hada joylashgan joydan, Chaxil-i-g'undi monastiri, II-III asrlar -
Stupa bilan mahkama, qazishdan keyin Ali masjidi -
Shevaki stupa -
Budda tasvirlari bilan 6-sonli Stupaning umumiy ko'rinishi -
Afg'onistondagi Ahin Posh Tepe buddist monastirining qayta tiklanishi -
Buddaning kulrang shist figurasi, Oklend muzeyi -
Afg'oniston Buddist san'ati -
Begram Kreslo yoki taxtdan yasalgan dekorativ lavha, fil suyagi, 13-xona, miloddan avvalgi 100-yillar
-_Landschaft_-_Annemarie_Schwarzenbach_-_SLA-Schwarzenbach-A-5-21-001.jpg)
.jpg)
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Markaziy Osiyoda buddizm
- Gʻarbiy hududlarda Buyuk Tang yozuvlari
- Jñānagupta
- Ashokaning Qandahor yunon farmonlari
- Qandahor ikki tilli qoya yozuvi
- Afgʻonistonning islomgacha boʻlgan hindu va buddist merosi
- Buddizmning Ipak yoʻli orqali uzatilishi
- Hindiston yarimorolida buddizmning tanazzulga uchrashi
- Afgʻonistonda hinduizm
- Trapusa va Bahalika
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Runion, Meredith L.. The history of Afghanistan. Westport: Greenwood Press, 2007. ISBN 978-0-313-33798-7.
- ↑ Full text of the Mahavamsa Click chapter XXIX
- ↑ Foltz, Religions of the Silk Road, p. 46
- ↑ 4,0 4,1 Steven Otfinoski edition=illustrated. Afghanistan. Infobase Publishing, 2004 — 6 bet. ISBN 0-8160-5056-2. 2011-yil 18-sentyabrda qaraldi.
- ↑ 5,0 5,1 Amy Romano. A Historical Atlas of Afghanistan, illustrated, The Rosen Publishing Group, 2003 — 25 bet. ISBN 0-8239-3863-8. 2011-yil 18-sentyabrda qaraldi.
- ↑ Runion, Meredith L.. The history of Afghanistan. Westport: Greenwood Press, 2007 — 46 bet. ISBN 978-0-313-33798-7. „The Yuezhi people conquered Bactria in the second century BCE. and divided the country into five chiefdoms, one of which would become the Kushan Empire. Recognizing the importance of unification, these five tribes combined under the one dominate Kushan tribe, and the primary rulers descended from the Yuezhi.“
- ↑ 7,0 7,1 „"Schøyen Collection: Buddhism". Archived from the original on 10 June 2012. Retrieved 23 June 2012.“.
- ↑ Embassy of the United States, Kabul. Ghazni 10.26.2011
- ↑ Embassy of the United States, Kabul. Mes Aynak 10.29.2011
- ↑ „"42 Buddhist relics discovered in Logar". Maqsood Azizi. Pajhwok Afghan News. 18 August 2010. Archived from the original on 17 March 2010. Retrieved 23 August 2010.“. 2010-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-may.
- ↑ „"Afghan archaeologists find Buddhist site as war rages". Sayed Salahuddin. News Daily. 17 August 2010. Archived from the original on 18 August 2010. Retrieved 16 August 2010.“. 2010-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-may.