Oʻzbekiston toponimiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Oʻzbekiston xaritasi (1938))

Oʻzbekiston toponimiyasi — Oʻzbekiston hududidagi tabiiy va madaniy obyektlar nomlarini oʻz ichiga olgan geografik nomlar yigʻindisidir. Davlat toponimikasining tuzilishi va tarkibi uning geografik joylashuvi va boy tarixi bilan belgilanadi.

Davlat nomi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1924 -yilda SSSRdagi milliy-hududiy chegaralanish davrida Xorazm Sotsialistik Sovet Respublikasi, Buxoro Sotsialistik Sovet Respublikasi va ularning hududida, shuningdek, RSFSR tarkibiga kirgan sobiq Turkiston MSSR hududining bir qismi. tarqatib yuborildi, ikkita yangi ittifoq respublikalari - O'zbekiston SSR va Turkmaniston SSR tuzildi.

Oʻzbekiston Respublikasining nomi “ oʻzbeklar ” etnonimi va eron tilidagi –stan – “mamlakat” formantining birikishidan kelib chiqqan. “ Oʻzbeklar ” etnonimining kelib chiqishi haligacha bahsli mavzudir. Demak, “oʻzbek” shaxs nomi XII asr arab manbalarida uchraydi, masalan, Usoma ibn-Munkizo “Tasviriy kitob”da 1115-yilda hukmdor Hamadan Bursuk qoʻshinlari boshliqlaridan biri ekanligini qayd etadi. 1116-yil "qo'shinlar amiri" o'zbek - hukmdor Mosul[1]. G. V. Vernadskiyning taʼkidlashicha, “oʻzbeklar” atamasi birlashgan “ozod xalq”ning oʻz nomi, turli kasb-hunarlari, tili, eʼtiqodi va kelib chiqishi sifatida ishlatilgan. Vernadskiy oʻzining “Moʻgʻullar va Rossiya” asarida: “Pol Pelioning fikricha, oʻzbek (Özbäg) nomi “oʻziga bek” (maître de sa personne), yaʼni “erkin odam” degan maʼnoni anglatadi. Oʻzbek xalq nomi sifatida “ozod xalq” degan ma’noni anglatadi”[2]. 18-asrning 30-yillarida buxorolik oʻzbeklar haqida yozgan P. S. Savelyev “oʻzbek” nomi “oʻz-oʻziga bek” maʼnosini bildirishini taʼkidlagan[3]. V. A. Nikonovning fikricha, etnonimning qadimgi Yaksart (hozirgi Sirdaryo) gidronimi bilan aloqasi borligini inkor etilmaydi[4].

SSSR parchalanganidan keyin 1991-yilda Oʻzbekiston Oliy Kengashi “Oʻzbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini eʼlon qilish toʻgʻrisida”gi qarori, shuningdek, “Oʻzbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari toʻgʻrisida”gi qonunni qabul qildi. ". 1991-yil 30-sentabrda Oʻzbekiston SSR “Oʻzbekiston Respublikasi” deb oʻzgartirildi[5], 1992-yilda qabul qilingan davlat konstitutsiyasida “Oʻzbekiston” va “Oʻzbekiston Respublikasi” nomlari ekvivalent ekanligi qayd etilgan[6].

Toponimikaning shakllanishi va tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzbekiston hududida turkiy va eroniy tillar bilan aloqada boʻlgan hududlar oʻzining geografik joylashuvi tufayli Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning boshqa mintaqalari toponimiyasining koʻpgina xususiyatlari bilan ajralib turadi. V. A. Juchkevichning fikricha, mamlakat hududida ikkita toponimik hudud kesishadi: 1) mahalliy murakkab tabaqalashtirilgan geografik terminologiya asosida toponimika shakllangan hudud va 2) gidronimiya bilan unchalik bogʻliq boʻlmagan qadimiy toponimikaga ega boʻlgan hudud[7]. Oʻrta Osiyo toponimiyasi dunyoning boshqa mintaqalaridan farqli oʻlaroq, daryolar oʻz nomlarini shaharlardan olgan, boshqacha emas[7]. Oʻzbekiston hududida Oʻrta Osiyoning koʻplab qadimiy madaniyat markazlari joylashgan boʻlib, koʻpgina oʻzbek shaharlari ming yildan ortiq tarixga ega, bu esa koʻplab toponimlarning birlamchi manbalarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Juchkevichning fikricha, Oʻzbekiston toponimiyasida 4 guruh nomlarni ajratib koʻrsatish mumkin, ammo ular asl toponimik qatlamlar xususiyatiga ega emas va mamlakat toponimiyasining butun xilma-xilligini qamrab olmaydi:

  • qadimgi (aralash kelib chiqishi)
  • eronlik
  • turkiy
  • Rus[7].

Eng qadimiylariga Samarqand, Buxoro, Qoʻqon, Termiz, Fargʻona va hokazo toponimlar kiradi. Shu bilan birga, koʻpgina qadimiy toponimlar haqida ularning lingvistik mansubligini aniqlash imkonini beradigan aniq baho berish hali ham mumkin emas. Masalan, Buxoro, Samarqand, Amul, Xiva va boshqalar[8]).

Ilk oʻrta asrlarda Soʻgʻddagi turkiy aholi 7-8 asrlarda turkiy nomlarga ega boʻlgan aholi punktlarining nomlari bilan tasdiqlanadi[9].

Eron toponimlarining katta qismi Qashqadaryo viloyati hududida to`plangan. Eron toponimiyasiga Dugob, Obikandi, Tuzab, Kitob va boshqalar misol boʻla oladi.Fargʻona viloyatida eroniy toponimlar turkiy toponimlar bilan qorishgan holda uchraydi. Turkiy toponimlardan Saryksu, Qorovultepa, Toshtepa, Oqqoʻrgʻon, Oltinkoʻl, Urmanbek, Kattaqoʻrgʻon, Katta-Qishloq va boshqalarni qayd etish mumkin.Ts. -D. Nominxonov, Oʻzbekiston toponimiyasida moʻgʻul tilidan olingan qatlam ham mavjud: masalan, Samarqand-Buxoro-Qarshi uchburchagida Nominxonov moʻgʻul tilidan 136 ta toponimni sanab oʻtgan[7].

Rus toponimlari Oʻzbekistonda toponimikaning eng yosh qatlamini tashkil qiladi. Ba'zi nomlar Rossiya imperiyasi davrida berilgan, asosiy qismi - Sovet davrida, bu toponimlarning ko'pchiligi o'sha davrga xos "mafkuraviy" belgilarga ega edi. Mustaqillik davrida rus tilidagi toponimlarning salmoqli qismi: Gorchakovo (hozirgi - Yangi Margʻilon), Ursatievskaya (hozirgi - Xovost), Kuropatkino (hozirgi Lalmikor), Komsomolsk (hozirgi Malikrabot) va boshqalar nomini oʻzgartirdi[7].

Oʻzbekiston toponimiyasidagi toponimik asoslarning boshqa mamlakatlardagi kabi guruhlarni ajratish mumkin.

  • I guruh toponimlari (hududning tabiiy sharoiti bilan bogʻliq holda yuzaga kelgan): Qoraboir, Uzunbuloq, Toshquduq, Oqtepa, Qoraqodir ;
  • II guruh toponimlari (ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar asosida vujudga kelgan) - mahalliy xalqlar etnonimlari asosida vujudga kelgan Qoraqalpogʻiston toponimlariga xos: Nukus, Chimboy, Qoʻngʻirot, Xodjeyli, Qipchoq, Mangʻit ;
  • III guruh toponimlari (ob'ektning individual belgilarini tavsiflovchi): Katta-Qishloq, Olti-Ovul, Ko'l-Qishloq, Yangi-Qishloq, O'rta-Ovul ;
  • IV guruh toponimlari (otonim toponimlari, kishilarning ismlari va familiyalari haqidagi ma'lumotlar): Xo'ja-Muhammad, Qalanjara va boshqalar[7].

Toponimik siyosat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzbekistonda toponimika siyosati masalalari bilan 2012-yilda Davlat geodeziya kadastr qoʻmitasi huzurida tashkil etilgan respublika toponimika xizmati shugʻullanadi[10]. Geografik ob'ektlarga nom berish va ularni qayta nomlash bo'yicha Respublika komissiyasiga mamlakat Bosh vaziri rahbarlik qiladi.

Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Oʻzbekistonning maʼmuriy-hududiy tuzilmalari nomi oʻzgartirilishi
  • Toshkent toponimiyasi

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Juchkevich V.A. Umumiy toponimika. 2-nashr, tuzatilgan va kengaytirilgan. - Minsk: Oliy maktab, 1968. - 432 p.
  • Qoraqalpogʻiston ASSR geografik nomlarini rus tiliga oʻtkazish boʻyicha yoʻriqnoma / Tuz.: G. I. Donidze; Ed. K. Abdimuratov. - M.: Nauka, 1976. - 28 b.
  • Oʻzbekiston SSR geografik nomlarini rus tiliga oʻtkazish boʻyicha yoʻriqnoma / Tuz.: G. I. Donidze; Ed. M. T. Teshaboev. - M., 1981. - 67 b.
  • Kamoliddin Sh.S. Markaziy Osiyoning qadimgi turkiy toponimiyasi / otv. ed. M.Isxoqov.- Toshkent: Shark, 2006.- 192 b.
  • Nikonov V.A. Qisqacha toponimik lug'at. - M.: Fikr, 1966. - 509 b. - 32 000 nusxa.
  • Pospelov E. M. Dunyoning geografik nomlari. Toponimik lug'at / rev. ed. R. A. Ageeva. - 2-nashr, stereotip. - M.: Ruscha lug'atlar, Astrel, AST, 2002. - 512 b. - 3000 nusxa. — ISBN 5-17-001389-2
  1. ↑ Усама ибн Мункыз. Книга назидания. пер. Ю. И. Крачковского. М. Изд-во восточной литературы, 1958, c.134
  2. ↑ Монголы и Русь. Золотая Орда, Литва и Московия, 1419-39 гг. Часть I
  3. ↑ Савельев П. С. Бухара в 1835 году: С присоединением известий обо всех европейских путешественниках, посещавших этот город до 1835 года включительно. СПб. 1836, с.17.
  4. ↑ Никонов 1966.
  5. ↑ Закон Республики Узбекистан «О внесении изменений в Конституцию (Основной закон) Узбекской ССР»
  6. ↑ Конституция Республики Узбекистан
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Жучкевич 1968.
  8. ↑ Камолиддин 2006.
  9. ↑ Найимов С. Н. Ойконимы Бухарской области. Автореф. дисс… канд. филол.наук. Т., 1984.С.8
  10. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻzbekiston_toponimiyasi&oldid=3158241" dan olindi