Havoning ifloslanishi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kokslangan pech tutuni orqali havoning ifloslanishi
2016-havo sifati koʻrsatkichi — ochiq ranglar havo sifati pastligini va havoning yuqori ifloslanganligini koʻrsatadi.
Har 100 000 aholiga havo ifloslanishi oqibatidagi oʻlim (IHME, 2019)

Havoning ifloslanishi — atmosferada odamlar va boshqa tirik mavjudotlar sogʻligʻiga hamda iqlimga zarar yetkazuvchi moddalarning mavjudligi sababli kelib chiqqan ifloslanish.[1] Gazlar (shu jumladan ammiak, karbon monoksit, oltingugurt dioksidi, azot oksidi, metan, karbonat angidrid va xlorftorokarbonlar, qattiq zarralar (organik va anorganik) va biologik molekulalar kabi havoni ifloslantiruvchi moddalarning har xil turlari mavjud. Havoning ifloslanishi odamlarni kasalliklarga yoʻliqtirishi, ularda allergiyalarni paydo qilishi va hatto oʻlimga olib kelishi mumkin; u hayvonlar va oziq-ovqat ekinlari kabi boshqa tirik organizmlarga hamda tabiiy muhitga (masalan, iqlim o'zgarishi, ozon qatlamining yemirilishi yoki yashash muhitining buzilishi) yoki atrof-muhitga (masalan, kislotali yomg'ir orqali) zarar yetkazishi mumkin.[2] Atmosferaning ifloslanishiga inson faoliyati ham, tabiat hodisalari ham sabab boʻla oladi.[3]

Havoning ifloslanishi nafas olish yoʻllari infeksiyalari, yurak kasalliklari, KOAH, insult va oʻpka saratoni kabi ifloslanish bilan bogʻliq bir qator kasalliklar uchun muhim xavf omilidir.[4] Mavjud muammo borasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havo ifloslanishi IQ koʻrsatkichlarining pasayishi, idrokning buzilishi,[5] ruhiy tushkunlik[6] va perinatal salomatlikka zarar yetkazish kabi psixiatrik kasalliklar xavfining oshishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.[7] Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri juda keng boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va yurak-qon tomir tizimiga taʼsir qiladi.

Faqat qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havo ifloslanishi har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu antropogen ozon va PM2,5 bilan birga (2,1 million) inson oʻlimiga eng koʻp hissa qoʻshuvchilardan[8] biriga aylangan.[9][10] Havoning sifati odatda havodagi PM2,5 zarralari konsentratsiyasi bilan oʻlchanadi, bu odatda diametri 2,5 mikrometr yoki undan kichik boʻlgan, nafas bilan yutiladigan mayda zarralarni tavsiflaydi. JSST standart meʼyori — 10 mkg/m3 ni tashkil qiladi.[11]

Umuman olganda, har yili dunyo boʻylab 7 mln kishi havoning ifloslanishi oqibatida vafot etadi yoki oʻrtacha umr koʻrish davomiyligining qisqarishiga (2,9 yil) sabab boʻladi va bu kamida 2015-yildan buyon sezilarli progressga erishmagan dunyodagi eng katta ekologik xavf hisoblanadi.[12][13][14] Ichki havoning ifloslanishi va shahar havosining yomon sifati dunyodagi eng zaharli ifloslanish muammolaridan ikkitasi sifatida Blacksmith Instituti tomonidan 2008-yildagi dunyoning eng ifloslangan joylari hisobotida qayd etilgan.[15] Atmosfera ifloslanishi inqirozining koʻlami juda katta: dunyo aholisining 90 foizi maʼlum darajada toza boʻlmagan havodan nafas oladi. Sogʻliq uchun yomon oqibatlari keng boʻlsa-da, muammoni hal qilish usuli asosan tasodifiy[16][17] yoki eʼtibordan chetda qolgan.[14]

Havoning ifloslanishi natijasida hosildorlikning yoʻqolishi va hayot sifatining yomonlashishi jahon iqtisodiyotiga yiliga 5 trillion dollarga tushadi.[18][19] Havo siatining yomonlashuvini kamaytirish uchun ifloslanishlarni turli xil nazorat qilish texnologiyalari va strategiyalari mavjud.[20] Atmosfera ifloslanishining salbiy oqibatlarini cheklash uchun bir qancha xalqaro va milliy qonunchilik hamda meʼyoriy hujjatlar ishlab chiqilgan.[21] Mahalliy qoidalar toʻgʻri bajarilganda, sog'liqni saqlash sohasida sezilarli yutuqlarga erishilgan.[22] Ushbu saʼy-harakatlarning baʼzilari jumladan, ozonosferani buzuvchi zararli kimyoviy moddalarning chiqarilishini ozaytiradigan Monreal protokoli[23] va oltingugurt emissiyasini kamaytiradigan 1985-yildagi Helsinki protokoli xalqaro darajada muvaffaqiyatli boʻlib,[24][25] iqlim o'zgarishi bo'yicha xalqaro harakatlar[26][27][28] bundan mustasno.

Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Antropogen (inson tomonidan yaratilgan) omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aviatsiya havo ifloslanishining asosiy manbai hisoblanadi.
Bahorgi ekishga tayyorgarlik koʻrish paytida Jorjiya shtatining Statesboro shahridan tashqarida dala nazorat ostida yondirilgan
Ganada ochiq olovda baliq pishirish, 2018-yil

Bular asosan yoqilgʻining yonishi bilan bogʻliq.

  • Statsionar manbalarga quyidagilar kiradi:
    • qazilma yoqilg'i elektr stansiyalari va biomassa elektr stansiyalari; ikkalasida ham tutun qatlamlari mavjud (misol uchun koʻmir sanoatining atrof-muhitga taʼsiriga qarang)[29]
      • Metan sizib chiqadigan neft va gaz hududlari[30][31]
    • yog'och, ekin chiqindilari va goʻng kabi biomassani anʼanaviy yoqish. (Rivojlanayotgan va kambagʻal mamlakatlarda biomassani anʼanaviy yoqish havoni ifloslantiruvchi moddalarning asosiy manbai hisoblanadi.[32][33] Shuningdek, u Buyuk Britaniya va Yangi Janubiy Wales kabi rivojlangan hududlarda zarralar bilan ifloslanishning bosh omili hisoblanadi.[34][35] Uning ifloslantiruvchi moddalariga PAU kiradi)
    • ishlab chiqarish ob’ektlari (zavodlar)[36]
      • 2014-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Xitoyda asbob-uskunalar, mashinalar va qurilmalar ishlab chiqarish va qurilish sohalari havoni ifloslantiruvchi moddalar emissiyasining 50 % dan ortigʻiga hissa qoʻshgan.[37][yaxshiroq manba kerak] Bu yuqori emissiya intensivligi va uning sanoat tuzilishidagi yuqori emissiya omillari bilan bogʻliq.[38]
    • chiqindilarni yoqish (yoqish pechlari, shuningdek, qattiq yer usti chiqindilarining toʻrtdan bir qismini tashkil etuvchi nazoratsiz chiqindilarni ochiq va noqonuniy yoqishlar)[39][40]
    • pechlar va boshqa turdagi yoqilgʻi bilan ishlaydigan isitish moslamalari.[41]
  • Mobil manbalarga avtotransport vositalari, poyezdlar (xususan, teplovozlar va dizel-poyezdlar), dengiz kemalari va samolyotlar,[42] shuningdek, raketalar hamda fazo chiqindilari kiradi.[43] Avtoulovlar tufayli havo ifloslanishiga tashqi havoga chiqariladigan gazlar va avtoulov shinalari (shu jumladan mikroplastmassalar[44]) kiradi. Maʼlumotlarga koʻra, avtoulov „AQSh havo ifloslanishining taxminan uchdan bir qismiga sabab boʻladi“[45][46][47]
  • Nazorat ostidagi yoqishdan foydalangan holda qishloq xoʻjaligi va oʻrmonlarni boshqarish strategiyalari. Amazonka kabi oʻrmonlarda koʻp miqdorda kesish va yoqish kabi amaliyotlar o'rmonlarning kesilishi bilan havoning katta ifloslanishiga olib keladi.[48] Nazorat ostida yoki belgilangan yondirish — bu oʻrmonlarni boshqarish, qishloq xoʻjaligi, dashtlarni tiklash va issiqxona gazlarini kamaytirishda qoʻllaniladigan amaliyotdir.[49] Oʻrmonchilar boshqariladigan olovdan vosita sifatida foydalanishlari mumkin, chunki yongʻin oʻrmon va oʻtloq ekologiyasining tabiiy xususiyatidir.[50][51] Nazorat ostida yonish baʼzi kerakli oʻrmon daraxtlarining oʻsishini koʻpaytiradi, natijada oʻrmon yangilanadi.[52]

Yonishdan tashqari jarayonlarning boshqa omillar ham mavjud:

1935-yilda Stratfordga (Texas) yaqinlashib kelayotgan chang boʻroni

Tabiiy omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Chang, odatda oʻsimliklari kam boʻlgan yoki oʻsimliksiz katta hududlar
  • Hayvonlar, masalan, qoramollar tomonidan oziq-ovqat hazm qilish natijasida chiqariladigan metan
  • Yer qobigʻidagi radioaktiv parchalanishdan kelib chiqqan radon gazi. Radon rangsiz, hidsiz, tabiiy ravishda paydo boʻluvchi, radiyning parchalanishidan hosil boʻladigan radioaktiv asil gazdir. Bu sogʻliq uchun xavfli deb hisoblanadi. Tabiiy manbalardan olingan radon gazi binolarda, ayniqsa podval kabi yopiq joylarda toʻplanishi mumkin va bu oʻpka saratonining sigareta chekishdan keyin ikkinchi eng koʻp uchraydigan sababidir.
  • Oʻrmon yongʻinlaridan chiquvchi tutun va uglerod oksidi. Faol oʻrmon yongʻinlari davrida biomassaning nazoratsiz yonishi natijasida hosil boʻlgan tutun kontsentratsiyasi boʻyicha barcha havo ifloslanishining deyarli 75 % ni tashkil qilishi mumkin.[59]
  • Baʼzi hududlarda oʻsimliklar issiq kunlarda ekologik jihatdan muhim miqdorda uchuvchi organik birikmalar (inglizcha: votalitate organic compounds (VOC)) chiqaradi. Ushbu VOClar asosiy antropogen ifloslantiruvchi moddalar bilan reaksiyaga kirishadi- xususan, NOx, SO2 va antropogen organik uglerod birikmalari — ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarning mavsumiy tumanlarini hosil qiladi.[60] Qora saqich, terak, eman va majnuntol koʻp miqdorda VOC hosil qilishi mumkin boʻlgan oʻsimliklarning baʼzi namunalaridir.[61]
  • Oltingugurt, xlor va kul zarralarini hosil qiluvchi vulqon faoliyati.[62]

Emissiya omillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pekin havosi 2005-yilda yomgʻirdan keyin (chapda) va tutunli kunda (oʻngda)

Atmosferani ifloslantiruvchi emissiya omillari — bu atrof-muhit havosiga chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar miqdorini ushbu ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi bilan bogʻliq faoliyat orqali bogʻlashni maqsad qilgan reprezentativ qiymatlar.[63] Ifloslovchining ogʻirligi, ifloslantiruvchi moddalarni hosil qiluvchi faoliyatning birlik ogʻirligiga, hajmiga, masofasiga yoki vaqtiga qarab boʻlinadi. Ushbu mezonlar turli xil ifloslanish omillaridan hosil boʻluvchi chiqindilarni baholashni osonlashtiradi.

Turg'un organik ifloslantiruvchi moddalar roʻyxatida 12 ta birikma mavjuddir. Dioksinlar va furanlar ulardan ikkitasi boʻlib, plastiklarning ochiq yonishi kabi organik moddalarning yoqilishi natijasida maqsadli yaratiladi. Bu birikmalar ham endokrin buzuvchidir va inson genlarini mutatsiyaga olib kelishi mumkin.

Gananing Agbogbloshie shahrida mis kabi qimmatbaho metallarni ajratib olish maqsadida elektro-texnika buyumlarini ochiq xavoda yoqish orqali elektron chiqindilar qayta ishlanadi. Plastmassalarning ochiq xavoda yonishi dunyoning koʻp qismlarida keng tarqalgan boʻlib, bu asosan chiqindilarni qayta ishlash imkoniyati past boʻlgan davlatlarda amalga oshiriladi. Buning oqibatida ogʻir metallar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar tuproqqa kirib, suv va havo ifloslanishini keltirib chiqarishi mumkin.

Qo'shma Shtatlar atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi sanoat omillarining keng doirasi uchun havoni ifloslantiruvchi moddalar emissiyasi omillari toʻplamini nashr etgan.[64]

Ifloslantiruvchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sxematik chizma, havo ifloslanishining sabablari va oqibatlari: (1) issiqxona ta`siri, (2) zarralar bilan ifloslanish, (3) ultrabinafsha nurlanishining kuchayishi, (4) kislotali yomg'ir, (5) troposferik ozon kontsentratsiyasining oshishi, (6) yuqori daradagi azot oksidi

Havoni ifloslantiruvchi moddalar inson va ekotizimga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan havodagi materialdir.[65] Modda qattiq zarralar, suyuq tomchilar yoki gazlardan iborat boʻladi. Ifloslantiruvchi tabiiy kelib chiqishi yoki texnogen boʻlishi mumkin. Ifloslantiruvchi moddalar birlamchi va ikkilamchi deb tasniflanadi. Birlamchi ifloslantiruvchi moddalar odatda vulqon otilishi natijasida hosil boʻluvchi kul kabi jarayonlar natijasida hosil boʻladi. Boshqa misollar orasida avtoulov chiqindisidan chiqadigan uglerod oksidi yoki fabrikalardan chiquvchioltingugurt dioksidi kiradi. Ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalar toʻgʻridan-toʻgʻri hosil boʻlmaydi. Aksincha, ular asosiy ifloslantiruvchi moddalar reaksiyaga kirishganda yoki havoda oʻzaro taʼsirlashganda hosil boʻladi. Troposferik ozon ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarning yorqin namunasidir. Baʼzi ifloslantiruvchi moddalar ham birlamchi, ham ikkilamchi boʻlishi mumkin.

Inson faoliyati natijasida atmosferaga chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi:

  • Karbonat angidrid (CO2): Issiqxona gazi roli tufayli u „yetakchi ifloslantiruvchi“[66] va „eng yomon iqlim ifloslantiruvchisi“ sifatida tavsiflangan.[67] Karbonat angidrid atmosferaning tabiiy tarkibiy qismi boʻlib, oʻsimliklar hayoti uchun zarurdir va inson nafas olish tizimi tomonidan hosil boʻladi.[68] Yer atmosferasida CO2 koʻpayishi tez suratlarda oshmoqda.[69]
  • Oltingugurt oksidlari (SOx): ayniqsa oltingugurt dioksidi, SO2 formulali kimyoviy birikma. SO2 vulqonlar va turli sanoat jarayonlarida hosil boʻladi. Koʻmir va neft koʻpincha oltingugurt birikmalarini oʻz ichiga oladi va ularning yonishi oltingugurt dioksidini hosil qiladi. SO2 ning keyingi oksidlanishi, odatda, NO2 kabi katalizator ishtirokida, H2 SO4 hosil qiladi va shu bilan kislotali yomgʻir hosil boʻladi. Bu yoqilgʻilardan energiya manbalari sifatida foydalanishning atrof-muhitga taʼsiri haqida tashvishlanish sabablaridan biridir.
  • Azot oksidi (NOx): Azot oksidi, xususan, azot dioksidi yuqori haroratli yonish natijasida chiqariladi, shuningdek, momaqaldiroq paytida elektr zaryadsizlanishi natijasida hosil boʻladi. Azot dioksidi NO2 formulasiga ega kimyoviy birikma. Bu bir nechta azot oksidlaridan biridir. Atmosferani ifloslantiruvchi moddalardan biri boʻlgan bu qizil-jigarrang zaharli gaz oʻziga xos oʻtkir hidga ega.
  • Uglerod oksidi (CO): CO formulali rangsiz, hidsiz, zaharli gazdir.[70] Bu tabiiy gaz, koʻmir yoki oʻtin kabi yoqilgʻining yonish mahsulotidir. Avtoulov chiqindisi atmosferaga chiquvchi uglerod oksidining katta qismini tashkil qiladi. Bu havoda koʻplab oʻpka kasalliklari hamda tabiiy muhit buzilishi va hayvonlarga zarar yetkazish bilan bogʻliq boʻlgan tutun turini hosil qiladi.
  • Uchuvchi organik birikmalar (VOC): VOClar tashqi havoni ifloslantiruvchi moddalardir. Ular metan (CH4) yoki metan boʻlmagan (NMVOCs) deb tasniflanadi. Metan global isishning kuchayishiga hissa qoʻshadigan shiddatli issiqxona gazidir. Boshqa uglevodorod VOC’lar ham ozon yaratish va atmosferada metanning umrini uzaytirishdagi roli tufayli muhim issiqxona gazlari hisoblanadi. Bu taʼsir mahalliy havo sifatiga qarab oʻzgaradi. Aromatik NMVOCs benzol, toluol va ksilen uzoq vaqt davomida taʼsir qilish bilan leykemiyaga olib kelishi mumkin. 1,3-butadien koʻpincha sanoatda foydalanish bilan bogʻliq yana bir xavfli birikma hisoblanadi.
  • Zarralar, shuningdek, zarrachalar (PM), atmosfera zarrachalari (APM) yoki mayda zarralar deb ham ataladi, gaz tarkibidagi mikroskopik qattiq yoki suyuq zarralardir.[71] Boshqa tomondan, aerozol zarralar va gaz aralashmasidir. Vulqonlar, chang boʻronlari, oʻrmon va oʻtloq yongʻinlari, tirik oʻsimliklar va dengiz purkagichlari zarrachalarning manbalaridir. Aerozollar avtoulovlarda, elektr stantsiyalarda va koʻplab sanoat jarayonlarida qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi kabi inson faoliyati natijasida hosil boʻladi.[72] Dunyo boʻyicha oʻrtacha, antropogen aerozollar — inson faoliyati natijasida yaratilgan. Hozirgi vaqtda havoning taxminan 10 % ni tashkil qiladi. Havodagi mayda zarrachalarning koʻpayishi yurak xastaligi,[73] oʻpka funktsiyasining oʻzgarishi va oʻpka saratoni kabi sogʻliq uchun zararli kasalliklarni olib keladi. Zarrachalar nafas yoʻllarining infektsiyalari bilan bogʻliq boʻlib, astma kabi kasalliklarga chalinganlar uchun xavfli boʻlishi mumkin.[74]
  • Havodagi mayda zarralar bilan bogʻlangan doimiy erkin radikallar yurak kasalliklar bilan bogʻliq.[75][76]
  • Qoʻrgʻoshin va simob kabi zaharli metallar va ularning birikmalari.
  • Xlorflorokarbonlar (CFC): Hzoirda foydalanish taqiqlangan tovarlardan chiqariladi; ozon qatlamiga zararli. Bu konditsionerlar, muzlatgichlar, aerozol purkagichlari va boshqa shunga oʻxshash qurilmalar tomonidan chiqariladigan gazlardir. CFClar atmosferaga chiqarilgandan keyin stratosferaga yetib boradi.[77] Ular u yerda boshqa gazlar bilan oʻzaro taʼsirlashib, ozon qatlamiga zarar yetkazadilar. Buning natijasida ultrabinafsha nurlar yer yuzasiga yetib borishi mumkin. Bu teri saratoni, koʻz muammolari va hatto oʻsimliklarning shikastlanishiga olib keladi.[78]
  • Ammiak: asosan qishloq xoʻjaligi chiqindilari tomonidan chiqariladi. Ammiak NH3 formulali birikmadir. Odatda u oʻziga xos oʻtkir hidli gaz sifatida uchraydi. Ammiak oziq-ovqat va oʻgʻitlar uchun kashshof boʻlib, quruqlikdagi organizmlarning ozuqaviy ehtiyojlariga sezilarli hissa qoʻshadi. Ammiak gidroksidi keng qoʻllanilishiga qaramay xavflidir.[79] Atmosferada ammiak azot va oltingugurt oksidlari bilan reaksiyaga kirishib, ikkilamchi zarrachalarni hosil qiladi.[80]
  • Hidlar: axlat, kanalizatsiya va sanoat jarayonidan kelib chiqadi.
  • Radioaktiv ifloslantiruvchi moddalar: yadroviy portlashlar, yadroviy hodisalar, urushdagi portlovchi moddalari va radonning radioaktiv parchalanishi kabi tabiiy jarayonlar natijasida hosil boʻladi.

Ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi:

  • Fotokimyoviy smog: gazsimon asosiy ifloslantiruvchi va kimyoviy moddalardan hosil boʻladi.[81] Smog — havoda yuzaga keladigan ifloslanish turi. Smog maʼlum bir hududda tutun va oltingugurt dioksidi aralashmasi paydo boʻluvchi katta hajmdagi koʻmir yoqilishi natijasida yuzaga keladi.[82] Zamonaviy smog odatda avtoulov va sanoat chiqindilari tufayli yuzaga keladi, ular quyoshdan ultrabinafsha nurlar taʼsirida atmosferaga taʼsir qilib, ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarni hosil qiladi, keyinchalik ular fotokimyoviy tutun hosil qilish uchun birlamchi emissiyalar bilan birlashadi.
  • Troposferik ozon (O3): NOx va VOC aralashmasidan hosil boʻluvchi ozon.[83] Shuningdek, u stratosferaning turli qismlarida joylashgan ozon qatlamining muhim qismidir. U bilan bogʻliq fotokimyoviy va kimyoviy reaktsiyalar kunduzi va kechasi atmosferada sodir boʻladigan koʻplab kimyoviy faoliyatni kuchaytiradi. Bu inson faoliyati (asosan, qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi) natijasida koʻp miqdorda hosil boʻladigan ifloslantiruvchi va smogning tarkibiy qismidir.[84]
  • Peroksiatsetil nitrat (C2 H3 NO5): xuddi shunday NOx va VOClardan hosil boʻladi.

Kichik havo ifloslantiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi:

  • Koʻp miqdordagi kichik xavfli havo ifloslantiruvchi moddalar. Ulardan baʼzilari AQShda Toza havo toʻgʻrisidagi qonun (inglizcha: Clean Air Act), Yevropada esa Havo asoslari direktivasi (inglizcha: Air Framework Directive) ostida tartibga solinadi.

Turgʻun organik ifloslantiruvchi moddalar kimyoviy, biologik yoki fotolitik jarayonlar tufayli atrof-muhitning buzilishiga chidamli organik birikmalardir. Natijada, ular atrof-muhitda omon qolishi, uzoq masofaga yoyilishi, inson va hayvonlar toʻqimalarida biotoʻplanishi, oziq-ovqat zanjirlarida biomagnitsiyalanishi va inson salomatligi va ekotizimiga katta xavf tugʻdirishi aniqlangan.[85]

Ichki havo sifati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichki havoning ifloslanishi oqibatidagi oʻlimlar
Havo sifati monitoringi, Nyu-Dehli, Hindiston

Odamlar asosiy vaqtlarining koʻp qismini oʻtkazuvchi binolarda ventilyatsiya yetishmasligi havoning ifloslanishiga sabab boʻladi. Radon (Rn) gazi, kanserogen boʻlib, maʼlum joylarda Yerdan ajralib chiqadi va uylar ichiga joylashadi. Qurilish materiallari, shu jumladan gilam va faner formaldegid (H2CO) gazini chiqaradi. Boʻyoq va erituvchilar quriganida uchuvchi organik birikmalarni (VOC) hosil qiladi. Qoʻrgʻoshin boʻyogʻi changga aylanishi va odamlar undan nafas olishi mumkin. Havoni qasddan ifloslantirish xushboʻy havo purkagichlari, tutatqilari va boshqa xushboʻy narsalardan foydalanish bilan kiritiladi. Oshxona pechlari va kaminlarni nazoratli yoqish natijasida havoga, ichkariga va tashqariga sezilarli miqdorda zararli tutun zarralarini chiqarish mumkin.[86][87] Ichkarining ifloslanish xavflariga pestitsidlar va boshqa kimyoviy purkagichlarni toʻgʻri ventilyatsiya qilinmagan holda ishlatish sabab boʻlishi mumkin.

Uglerod oksidi bilan zaharlanish va oʻlim holatlari koʻpincha shamollatish teshiklarining notoʻgʻriligi yoki yopiq joylarda koʻmirni yoqish natijasida yuzaga keladi.[88] Surunkali uglerod oksidi bilan zaharlanish hatto notoʻgʻri sozlangan chiroqlardan ham kelib chiqishi mumkin.

Asbestdan foydalanish koʻpgina mamlakatlarda taqiqlangan boʻlsa-da, oʻtmishda sanoat va maishiy muhitda uni katta miqdorlarda ishlatish koʻplab joylarda potentsial oʻta xavfli materiallarni qoldirgan. Asbestoz — oʻpka toʻqimalariga taʼsir qiluvchi surunkali yalligʻlanishli tibbiy kasallikdir. Asbestoz bilan ogʻrigan bemorlarda ogʻir nafas qisilishi mavjud boʻlib, oʻpka saratonining bir nechta turlari bilan bogʻliq xavf yuqoridir. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) maʼlumotlariga koʻra,[89] asbestoz, oʻpka saratoni va peritoneal mezotelioma sifatida aniqlanishi mumkin.

Atmosfera ifloslanishining biologik manbalari, shuningdek, gazlar va havodagi zarrachalar kabi binolarda ham topilgan. Biologik manbalarga uy hayvonlaridan ajraluvchi teri poʻstloq qatlami, odamlarning teri parchalari va sochlardan tushuvchi qillar, choyshablar, gilamlar va mebellardagi chang fermentlar va mikrometr oʻlchamdagi najas axlatlaridan paydo boʻluvchi metan, devorlardagi mikotoksinlar va sporalarni hosil qiluvchi mog'or, shuningdek, chang va mogʻor hosil qiluvchi uy oʻsimliklari, tuproq va uning atrofidagi bogʻlardagi gulchanglar kiradi.

Sogʻlikka taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlari regulyatorlari tomonidan xavfsiz deb hisoblanganidan havo ifloslanishining uchta komponenti boʻlmish mayda zarrachalar, azot dioksidi va ozonning taʼsiri yurak va nafas olish kasalliklari bilan bogʻliq.[90] 2020-yilda ifloslanish (shu jumladan havoning ifloslanishi) Yevropada har sakkizinchi oʻlimning sababi boʻlgan va ifloslanish bilan bog'liq kasalliklar, shu jumladan yurak kasalliklari, insult va o'pka saratoni uchun muhim xavfli omil edi.[91] Havoning ifloslanishi natijasida kelib chiqadigan sogʻliqqa taʼsiri nafas olish, xirillash, yoʻtal, astma[92] va mavjud nafas olish va yurak kasalliklarining yomonlashishini oʻz ichiga olishi mumkin. Ushbu taʼsirlar dori vositalaridan foydalanishning koʻpayishiga, shifokor yoki tez yordam boʻlimiga tashrif buyurishning va kasalxonadagi bemorlarning koʻpayishiga hamda erta oʻlimga olib kelishi mumkin. Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri katta boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va yurak-qon tomir tizimiga taʼsir qiladi.[93] Atmosfera ifloslanishining eng keng tarqalgan manbalariga zarrachalar, ozon, azot dioksidi va oltingugurt dioksidi kiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda yashovchi besh yoshgacha boʻlgan bolalar ichki va tashqi havoning ifloslanishi bilan bogʻliq jami oʻlimlar boʻyicha eng zaif aholi hisoblanadi.[94]

Oʻlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Har yili havo ifloslanishidan vafot etganlar sonining diagrammasi

Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining 2014-yilgi hisob-kitoblariga koʻra, har yili havoning ifloslanishi dunyo boʻylab 7 millionga yaqin odamning bevaqt oʻlimiga sabab boʻlgan. 2019-yil mart oyida chop etilgan tadqiqotlar bu raqam 8,8 million atrofida boʻlishi mumkinligini koʻrsatgan. 2022-yilgi tahlil havoning ifloslanishi 2019-yilda 6,67 (5,90-7,49) million erta oʻlimga sabab boʻlgan degan xulosaga keldi. Oʻlim sabablari orasida qon tomirlari, yurak kasalliklari, oʻpka saratoni va oʻpka infektsiyalari mavjud.[4]

Shahar havosining ifloslanishi har yili dunyo boʻylab 1,3 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi.[95] Ayniqsa, bolalar nafas olish organlari tizimining yetilmaganligi tufayli xavf ostidadir.[96] 2015-yilda tashqi havoning, asosan, PM2,5 bilan ifloslanishi, dunyo boʻylab Osiyoda yiliga 3,3 (95 % CI 1,61-4,81) million erta oʻlimga olib kelishi taxmin qilingan. 2021-yilda JSST tashqi havoning ifloslanishi 2016-yilda dunyo boʻylab 4,2 million erta oʻlimga sabab boʻlishi taxmin qilinganini maʼlum qilgan. 2020-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatadiki, 2015-yilda havo ifloslanishidan umr koʻrish davomiyligining qisqarishi 2,9 yilni tashkil etgan, bu toʻgʻridan-toʻgʻri zoʻravonlikning barcha shakllaridan 0,3 yildan sezilarli darajada koʻproq ekanligini koʻrsatadi.[97]

2022-yilda GeoHealthda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Qoʻshma Shtatlarda energiya bilan bogʻliq qazib olinadigan yoqilgʻi chiqindilarini yoʻq qilish har yili 46,900-59,400 erta oʻlimning oldini oladi va PM2.5 bilan bogʻliq kasalliklar va oʻlimning oldini olish uchun 537-678 milliard dollar foyda keltiradi.[98]

Mintaqa boʻyicha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindiston va Xitoyda havoning ifloslanishidan kelib chiqadigan oʻlim darajasi eng yuqori sanaladi.[99][100] Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, Hindistonda astmadan vafot etganlar soni nisbatan koʻproq. 2013-yil dekabr oyidagi tadqiqotlarga koʻra, Xitoyda havoning ifloslanishi har yili 500 000 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan.[101]

Har yili Yevropada havoning ifloslanishi oqibatida erta oʻlim holatlari 430 000[102] dan 800 000 gacha baholanmoqda.[103] Ushbu oʻlimning muhim sababi yoʻl transporti tomonidan azot dioksidi va azot oksidining (NOx) havoga chiqarilishidir.[102] 2015-yilgi maslahat hujjatida Buyuk Britaniya hukumati azot dioksidi Buyuk Britaniyada yiliga 23,500 erta oʻlimga sabab boʻlishini oshkor qilgan.[104] Yevropa Ittifoqi boʻylab havoning ifloslanishi umr koʻrish davomiyligini deyarli toʻqqiz oyga qisqartirishi mumkinligini taxmin qilinmoqda.[105]

Asosiy sabablar[tahrir | manbasini tahrirlash]

G20 (katta yigirmatalik) davlatlari oʻrtasidagi transchegaraviy ifloslanishga asoslangan munosabatlarni PM 2.5 bilan bogʻliq erta vafotlar soni boʻyicha taqqoslash.[106]

Havoning ifloslanishiga eng katta sabab qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻladi (asosan avtomobillarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish, elektr energiyasini ishlab chiqarish va isitish).[107] Greenpeace tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatadiki, dunyo boʻylab har yili 4,5 million erta oʻlim yuqori emissiyali elektr stantsiyalari va avtomobil chiqindilari chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalar tufayli sodir boʻladi.[108]

Birlamchi mexanizmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

JSST hisob-kitoblariga koʻra, 2016-yilda tashqi havoning ifloslanishi bilan bogʻliq erta oʻlimlarning 58 foizi yurak kasalligi va insult tufayli sodir boʻlgan.[109] Havoning ifloslanishini yurak-qon tomir oʻlimining ortishi bilan bogʻlaydigan mexanizmlar noaniq, ammo ehtimol ila oʻpka va tizimli yalligʻlanishni oʻz ichiga oladi.[110]

Bugungi kundagi yillik oʻlimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buyuk Britaniya va AQSh universitetlari olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqot qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻlgan havo ifloslanishi bilan bogʻliq oʻlim soni 2021-yilda 10,4 million, 2012-yilda 8,7 million va 2018-yilda 5 million boʻlib, oldingi hisob-kitoblarga qaraganda ancha yuqori degan xulosaga kelgan.[111][112] JSST maʼlumotlariga koʻra, dunyo boʻylab har 8 oʻlimdan 1 tasi havoning ifloslanishi tufayli yuzaga keladi.[113]

Yurak-qon tomir kasalligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2007-yildagi dalillarni koʻrib chiqish shuni koʻrsatdiki, atrof-muhit havosining ifloslanishi yurak-qon tomir kasalliklari tufayli oʻlimning ortishi bilan bogʻliq boʻlgan xavf omilidir.

Havoning ifloslanishi, ifloslantiruvchi moddalar darajasi eng yuqori boʻlgan rivojlanayotgan mamlakatlarda insult uchun xavf omili sifatida paydo boʻlgan.[114] 2007-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ayollarda havo ifloslanishi gemorragik emas, balki ishemik insult bilan bogʻliq.[115]

Oʻpka kasalligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, astma[116] va surunkali obstruktiv o'pka kasalligi (KOAH)[117] rivojlanish xavfining ortishi transport bilan bogʻliq havo ifloslanishiga taʼsir qiladi. KOAH surunkali bronxit va amfizem kabi kasalliklarni oʻz ichiga oladi.[118] Havoning ifloslanishidan kelib chiqqan oʻpka kasalliklari xavfi quyidagi odamlar guruhlari uchun eng yuqori sanaladi: chaqaloqlar va yosh bolalar, ularning normal nafas olishi kattaroq bolalar va kattalarnikiga qaraganda tezroq; qariyalar; tashqarida ishlaydigan yoki koʻp vaqtini tashqarida oʻtkazadiganlar; va yurak hamda oʻpka kasalligiga chalinganlar.[119]

Saraton (oʻpka saratoni)[tahrir | manbasini tahrirlash]

PM2.5 havo ifloslanishiga himoyalanmagan tarzda taʼsir qilish kuniga bir nechta sigaret chekish bilan teng boʻlishi mumkin va[120] saraton xavfini oshirishi mumkin, bu asosan atrof-muhit omillarining natijasidir.[121]

2007-yilda atrof-muhit havosining ifloslanishi saraton kasalligi uchun xavf omili ekanligi haqidagi dalillarni koʻrib chiqish PM2.5 (nozik zarrachalar) ning uzoq muddatli taʼsir qilishi tasodifiy boʻlmagan oʻlimning umumiy xavfini har yili 6 % ga oshiradi degan xulosaga kelish uchun aniq maʼlumotlarni topgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, tirbandlikka yaqin joyda yashash oʻpka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari ushbu natijaning yuqori xavfi bilan bogʻliq.

Buyrak kasalligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2021-yilda 2001-2016-yillar davomida 163 197 nafar Tayvan aholisini oʻrganish natijasida PM2.5 kontsentratsiyasining har 5 mkg /m 3 ga kamayishi surunkali buyrak kasalligi rivojlanish xavfini 25 foizga kamaytirishi bilan bogʻliqligini taxmin qildi.[122] 10 997 aterosklerozli bemorlar ishtirok etgan akkord tadqiqotiga koʻra, yuqori PM 2,5 taʼsiri albuminuriyaning kuchayishi bilan bogʻliq.[123]

Markaziy asab tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havoning ifloslanishi markaziy asab tizimiga ham taʼsir qilishi haqida maʼlumotlar toʻplanib bormoqda.[124]

Havoning ifloslanishi 50 yoshdan oshgan odamlarda demans xavfini oshiradi.[125] Ichki havoning ifloslanishi bolalalarda kognitiv funktsiya va neyrorivojlanishga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin.[126] Prenatal taʼsir neyrorivojlanishga ham taʼsir qilishi mumkin.[127] Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havoning ifloslanishi turli xil rivojlanish nuqsonlari, oksidlovchi stress va neyro-yallig'lanish bilan bogʻliq va u Altsgeymer kasalligi va Parkinson kasalligiga olib keladi.[128]

Sichqonlarni oʻrganishda havo ifloslanishi urgʻochilarga qaraganda erkaklarga koʻproq salbiy taʼsir koʻrsatgan.[129]

Bolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindistonning Nyu-Dehli kabi shaharlarida bolalar salomatligini taʼminlash boʻyicha himoya choralari koʻrilmoqda, bu yerda avtobuslar smogni yoʻqotish uchun siqilgan tabiiy gazdan foydalanadi.[130] Yaqinda Yevropada oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, oʻta nozik zarrachalarning taʼsiri bolalarda qon bosimini oshirishi mumkin.[131] JSSTning 2018-yilgi hisobotiga koʻra, ifloslangan havo 15 yoshgacha boʻlgan millionlab bolalarning zaharlanishiga olib kelgan va bu har yili olti yuz mingga yaqin bolalarning hayotiga zomin boʻladi.[132]

Chaqaloqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Atrof-muhitning ifloslanish darajasi muddatidan oldin va kam vazn bilan tugʻilish asoratlari bilan bogʻliq. 2014-yilda JSST tomonidan onalar va perinatal salomatlik boʻyicha butun dunyo boʻylab oʻtkazilgan soʻrovda kam vaznli tugʻilishning va PM 2.5 taʼsirining ortishi oʻrtasida statistik jihatdan muhim bogʻliqlik aniqlangan. Xavfning ona va bolaga taʼsiri yalligʻlanishni kuchaytirish va oksidlovchi stressni oshirishdan iborat deb hisoblanadi.

York universiteti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, 2010-yilda PM 2,5 taʼsiri dunyo boʻylab erta tugʻilishlarning 18 foizi bilan kuchli bogʻliq boʻlib, bu taxminan 2,7 million muddatdan oldin tugʻilishni tashkil etgan. Havoning eng yuqori ifloslanishi tufayli erta tugʻilish bilan bogʻliq boʻlgan mamlakatlarga Janubiy va Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Gʻarbiy Sahroi Kabir kiradi.[133]

"Toza" hududlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

JSST koʻrsatmalarining yuqori havo ifloslanishi darajasiga duchor boʻlgan aholi ulushi

Havoning ifloslanish darajasi nisbatan past boʻlgan hududlarda ham koʻplab odamlar ifloslantiruvchi moddalar bilan nafas olishi aholining sogʻligʻiga taʼsiri sezilarli boʻlishi va qimmatga tushishi mumkin. 2005-yilda Britaniya Kolumbiyasi oʻpka assotsiatsiyasi (inglizcha: British Columbia Lung Association) uchun olib borilgan ilmiy tadqiqot shuni koʻrsatdiki, havo sifatining ozgina yaxshilanishi (atrofdagi PM2,5 va ozon kontsentratsiyasining 1 % ga kamayishi) 2010-yilda Vankuver metrosida yiliga 29 million dollar tejash imkonini beradi.[134]

2020-yilda olimlar Antarktida atrofidagi Janubiy okean ustidagi chegara qatlami havosi odamlar tomonidan „ifloslanmagan“ligini aniqladilar.[135]

Qishloq xoʻjaligiga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

2014-yilda Hindistonda havoning qora uglerod va yer sathining ozon bilan ifloslanishi 2011-yilda 1980-yilga nisbatan eng koʻp zarar koʻrgan hududlarda hosildorlikni deyarli ikki baravar kamaytirgani xabar qilingan edi.[136]

Kamaytirish va tartibga solish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ifloslanishning oldini olish barqaror ishlab chiqarish jarayonlarini (va mahsulotlar dizaynini)[137] loyihalash kabi sanoat va tadbirkorlik faoliyatiga tuzatishlar kiritish, shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalariga oʻtish boʻyicha harakatlarni oʻz ichiga olishi mumkin.[138][139]

Havodagi zarrachalarni kamaytirishga qaratilgan saʼy-harakatlar sogʻliqning yaxshilanishiga olib kelishi mumkin.[140]

Ifloslanishni nazorat qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gananing Akkra shahridagi Jeymstaun atrofini ifloslantiruvchi narsalarni yoqish

Havoning ifloslanishini kamaytirish uchun turli xil ifloslanishlarni nazorat qilish texnologiyalari va strategiyalari mavjud.[141][20] Eng asosiy darajada, yerdan foydalanishni rejalashtirish, ehtimol, rayonlashtirish va transport infratuzilmasini rejalashtirishni oʻz ichiga oladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda yerdan foydalanishni rejalashtirish ijtimoiy siyosatning muhim boʻgʻini boʻlib, yerdan kengroq iqtisodiyot va aholi manfaatlari yoʻlida samarali foydalanish hamda atrof-muhitni muhofaza qilishni taʼminlaydi.[142]

Titan dioksidi havo ifloslanishini kamaytirish qobiliyati uchun tadqiq qilingan. Ultrabinafsha nurlar materialdan erkin elektronlarni chiqaradi va shu bilan erkin radikallarni hosil qiladi.

Ifloslanishni kamaytirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa investitsiya banki iqlim tadqiqoti respondentlari tomonidan Yevropa, Xitoy va AQSh shahar markazlarida yuqori emissiyali avtomobillarni taqiqlashni qoʻllab-quvvatlash
Atmosferaning ifloslanishiga olib kelmaydigan jamoat transporti shakllarini qoʻllab-quvvatlash, ulardan foydalanish va infratuzilmasini kengaytirish ifloslanishning muhim alternativi boʻlishi mumkin.

Hozirgi vaqtda havo ifloslanishining asosiy sabablariga amaliy alternativalar mavjud:

  • Jamoat transporti turlaridan,[143] velosipeddan hamda infratuzilmalardan foydalanish (shuningdek, masofaviy ish, ishlarning qisqarishi, boshqa joyga koʻchishi bilan almashtirish va mahalliylashtirish)
    • Yoqilgʻi vositalaridan bosqichma-bosqich voz kechish barqaror transportga oʻtishning muhim tarkibiy qismidir; Biroq, elektr transport vositalari kabi shunga oʻxshash infratuzilma va dizayn qarorlari ishlab chiqarish, shuningdek, koʻp miqdordagi zarur akkumulyatorlar uchun kon va resurslardan foydalanish ifloslanish bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.[144]
  • Kema harakatini tabiiy gaz kabi toza yoqilgʻiga oʻtkazish mumkin.
  • Qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi natijasida hosil boʻladigan elektr energiyasi yadro va qayta tiklanadigan energiya bilan almashtirilishi mumkin. Mintaqaviy havoning ifloslanishiga sezilarli hissa qoʻshadigan isitish va uy pechlari rivojlanmagan mamlakatlarda tabiiy gaz yoki qayta tiklanadigan energiya kabi toza yoqilgʻi bilan almashtirilishi mumkin.[145][146]
  • Shahar havosining ifloslanishining asosiy omili boʻlgan qazib olinadigan yoqilgʻi bilan ishlaydigan avtotransport vositalarini elektr transport vositalari bilan almashtirish mumkin.
  • Avtotransportda sayohatni qisqartirish ifloslanishni cheklashi mumkin.[147]

Nazorat qurilmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

toʻr koʻpincha qurilish maydonchalaridan chiqadigan chang miqdorini kamaytirish uchun ishlatiladi.

Quyidagi elementlar odatda sanoat va transport tufayli ifloslanishni nazorat qilish manbalari sifatida ishlatiladi. Ular ifloslantiruvchi moddalarni yoʻq qilishlari yoki atmosferaga chiqarilishidan oldin ularni egzoz oqimidan olib tashlashlari mumkin.  

Monitoring[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havo sifatini fazoviy-vaqtinchalik monitoringi havo sifatini yaxshilash va shu orqali aholi salomatligi va xavfsizligini taʼminlash uchun zarur boʻlishi mumkin.[148] Bunday monitoring turli darajada, turli xil tartibga soluvchi talablar bilan, turli tashkilotlar va boshqaruv organlari tomonidan turli mintaqaviy qamrov bilan amalga oshiriladi.[149] Baʼzi veb-saytlar mavjud maʼlumotlardan foydalangan holda havo ifloslanish darajasini xaritaga tushirishga harakat qiladi.[150]

Normativ hujjatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qohiradagi smog

Umuman olganda, havo sifati standartlarining ikki turi mavjud. Standartlarning birinchi sinfi (masalan, AQSH Milliy atrof-muhit havosi sifati standartlari va Yevropa Ittifoqi havo sifati direktivasi[151]) muayyan ifloslantiruvchi moddalar uchun maksimal atmosfera kontsentratsiyasini belgilaydi. Atrof-muhitni muhofaza qilish idoralari ushbu maqsadli darajalarga erishishga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqadilar. Ikkinchi sinf (Shimoliy Amerika havo sifati indeksi kabi) ochiq havoda harakat qilishning nisbiy xavfini jamoatchilikka yetkazish uchun ishlatiladigan turli chegaralarga ega shkala shaklida boʻladi.

Kanada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kanadada havoning ifloslanishi va u bilan bogʻliq sogʻliq uchun xavflar Havo sifati salomatlik indeksi (inglizcha: Air Quality Health Index (AQHI)) bilan oʻlchanadi.[152] Bu havo ifloslanishi darajasining oshishi paytida faollik darajasini sozlash orqali havo ifloslanishiga qisqa muddatli taʼsir qilishni kamaytirish boʻyicha qarorlar qabul qilish uchun ishlatiladigan sogʻliqni saqlash vositasidir.

AQHI — Kanada Sogʻliqni saqlash va Atrof-muhit boʻyicha Kanada tomonidan birgalikda muvofiqlashtirilgan federal dastur. AQHI mahalliy havo sifati bilan bogʻliq sogʻliq uchun xavf darajasini koʻrsatishda 1 dan 10+ gacha boʻlgan raqamni taqdim etadi. Vaqti-vaqti bilan, havo ifloslanishi miqdori gʻayritabiiy darajada yuqori boʻlsa, ularning soni 10 dan oshishi mumkin. AQHI mahalliy havo sifati joriy qiymatini, shuningdek, tun va kun mahalliy havo sifatining maksimal prognozini taqdim etadi va sogʻliq uchun tegishli maslahatlar beradi.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 +
Xavf: Past (1-3) Oʻrtacha (4-6) Yuqori (7-10) Juda yuqori (10 dan yuqori)

AQHI hid, gulchang, chang, issiqlik yoki namlik taʼsirini oʻlchamaydi.

Germaniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

TA Luft — bu Germaniya havo sifatini tartibga solish dasturidir.[153]

Shaharlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2002-2004-yillardagi sunʼiy yoʻldoshdan oʻlchangan azot dioksidi konsentratsiyasi

Havoning ifloslanishi odatda aholi zich joylashgan metropoliyalarda, ayniqsa shaharlar tez oʻsayotgan va atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari nisbatan zaif yoki umuman mavjud boʻlmagan rivojlanayotgan mamlakatlarda toʻplanadi. Urbanizatsiya tez rivojlanayotgan tropik shaharlarda havoning antropogen ifloslanishi tufayli erta oʻlimning yuqori darajada koʻpayishiga olib keladi.[154] Biroq, hatto rivojlangan mamlakatlardagi aholi punktlari ham nosogʻlom ifloslanish darajasiga erishmoqda, bunga Los-Anjeles va Rim misol boʻla oladi.[155] 2002 va 2011-yillar oraligʻida Pekinda oʻpka saratoni bilan kasallanish ikki baravarga oshgan. Chekish Xitoyda oʻpka saratonining asosiy sababi boʻlib qolsa-da, chekuvchilar soni kamayib, oʻpka saratoni darajasi oʻsib bormoqda.[156]

[157]
Dunyoning eng ifloslangan shaharlari 2020 2020 2019
Xotan, Xitoy 110.2 110.1
Gʻoziobod, Hindiston 106.6 110.2
Bulandshahr, Hindiston 98.4 89.4
Bisrah Jalolpur, Hindiston 96,0 -
Bhiwadi, Hindiston 95.5 83.4

Tehron 2022-yil 24-mayda dunyoning eng iflos shahri deb eʼlon qilindi.[158]

Prognozlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prognozlarga koʻra, 2030-yilga borib dunyoni ifloslantiruvchi chiqindilarning yarmi Afrika tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin.[159] Bunday natijaga potentsial hissa qoʻshadigan omillar orasida yonish faoliyatining koʻpayishi (masalan, ochiq chiqindilarni yoqish), transport, qishloq-oziq-ovqat va kimyo sanoati, Sahroi Kabirdagi qum changlari va aholining umumiy oʻsishi kiradi.

Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (inglizcha: Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)) maʼlumotlariga koʻra, 2050-yilga kelib tashqi havoning ifloslanishi butun dunyo boʻylab ekologik oʻlimning asosiy sababiga aylanadi.[160]  

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Air pollution“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2022-yil 5-iyun.
  2. ↑ Manisalidis, Ioannis; Stavropoulou, Elisavet; Stavropoulos, Agathangelos; Bezirtzoglou, Eugenia (2020). „Environmental and Health Impacts of Air Pollution: A Review“. Frontiers in Public Health. 8-jild. 14-bet. doi:10.3389/fpubh.2020.00014. ISSN 2296-2565. PMC 7044178. PMID 32154200.
  3. ↑ Dimitriou, Anastasia; Christidou, Vasilia (2011-09-26), Khallaf, Mohamed (muh.), „Causes and Consequences of Air Pollution and Environmental Injustice as Critical Issues for Science and Environmental Education“, The Impact of Air Pollution on Health, Economy, Environment and Agricultural Sources (inglizcha), InTech, doi:10.5772/17654, ISBN 978-953-307-528-0, qaraldi: 2022-05-31
  4. ↑ 4,0 4,1 „7 million premature deaths annually linked to air pollution“. WHO (25-mart 2014-yil). Qaraldi: 25-mart 2014-yil.
  5. ↑ Allen, J. L.; Klocke, C.; Morris-Schaffer, K.; Conrad, K.; Sobolewski, M.; Cory-Slechta, D. A. (June 2017). „Cognitive Effects of Air Pollution Exposures and Potential Mechanistic Underpinnings“. Current Environmental Health Reports (inglizcha). 4-jild, № 2. 180–191-bet. doi:10.1007/s40572-017-0134-3. PMC 5499513. PMID 28435996.
  6. ↑ Newbury, Joanne B.; Stewart, Robert; Fisher, Helen L.; Beevers, Sean; Dajnak, David; Broadbent, Matthew; Pritchard, Megan; Shiode, Narushige; Heslin, Margaret (2021). „Association between air pollution exposure and mental health service use among individuals with first presentations of psychotic and mood disorders: retrospective cohort study“. The British Journal of Psychiatry (inglizcha). 219-jild, № 6 (2021-08-19da chop etilgan). 678–685-bet. doi:10.1192/bjp.2021.119. ISSN 0007-1250. PMC 8636613. PMID 35048872.
  7. ↑ Ghosh, Rakesh; Causey, Kate; Burkart, Katrin; Wozniak, Sara; Cohen, Aaron; Brauer, Michael (28–sentabr 2021–yil). „Ambient and household PM2.5 pollution and adverse perinatal outcomes: A meta-regression and analysis of attributable global burden for 204 countries and territories“. PLOS Medicine (inglizcha). 18-jild, № 9. e1003718-bet. doi:10.1371/journal.pmed.1003718. ISSN 1549-1676. PMC 8478226. PMID 34582444.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  8. ↑ Lelieveld, J.; Klingmüller, K.; Pozzer, A.; Burnett, R. T.; Haines, A.; Ramanathan, V. (25–mart 2019–yil). „Effects of fossil fuel and total anthropogenic emission removal on public health and climate“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 116-jild, № 15. 7192–7197-bet. Bibcode:2019PNAS..116.7192L. doi:10.1073/pnas.1819989116. PMC 6462052. PMID 30910976.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  9. ↑ „Fine Particulate Matter Map Shows Premature Mortality Due to Air Pollution - SpaceRef“. spaceref.com (19-sentabr 2013-yil). 2022-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  10. ↑ Silva, Raquel A; West, J Jason; Zhang, Yuqiang; Anenberg, Susan C; Lamarque, Jean-François; Shindell, Drew T; Collins, William J; Dalsoren, Stig; Faluvegi, Greg (2013). „Global premature mortality due to anthropogenic outdoor air pollution and the contribution of past climate change“. Environmental Research Letters. 8-jild, № 3. 034005-bet. Bibcode:2013ERL.....8c4005S. doi:10.1088/1748-9326/8/3/034005.
  11. ↑ „Chang-bo'ron saboqlari“. Qaraldi: 22-avgust 2022-yil.
  12. ↑ „Energy and Air Pollution“. Iea.org. 11-oktabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-mart 2019-yil.
  13. ↑ „Study Links 6.5 Million Deaths Each Year to Air Pollution“. The New York Times (26-iyun 2016-yil). Qaraldi: 27-iyun 2016-yil.
  14. ↑ 14,0 14,1 Fuller, Richard; Landrigan, Philip J; Balakrishnan, Kalpana; Bathan, Glynda; Bose-O'Reilly, Stephan; Brauer, Michael; Caravanos, Jack; Chiles, Tom; Cohen, Aaron (June 2022). „Pollution and health: a progress update“. The Lancet Planetary Health. 6-jild, № 6. e535–e547-bet. doi:10.1016/S2542-5196(22)00090-0. PMID 35594895.
  15. ↑ „Reports“. WorstPolluted.org. 11-avgust 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-avgust 2010-yil.
  16. ↑ „Cheap air pollution monitors help plot your walk“ (en). European Investment Bank. Qaraldi: 2021-yil 18-may.
  17. ↑ „9 out of 10 people worldwide breathe polluted air, but more countries are taking action“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2021-yil 18-may.
  18. ↑ World Bank. The Cost of Air Pollution: Strengthening the Economic Case for Action. Washington, D.C.: The World Bank, 2016 — xii bet. 
  19. ↑ McCauley, Lauren. „Making Case for Clean Air, World Bank Says Pollution Cost Global Economy $5 Trillion“. Common Dreams (8-sentabr 2016-yil). Qaraldi: 3-fevral 2018-yil.
  20. ↑ 20,0 20,1 Fensterstock, Ketcham and Walsh, The Relationship of Land Use and Transportation Planning to Air Quality Management, Ed. George Hagevik, May 1972.
  21. ↑ US EPA. „Pollution Prevention Law and Policies“ (en). www.epa.gov (2014-yil 22-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  22. ↑ Frieden, Thomas R. (January 2014). „Six Components Necessary for Effective Public Health Program Implementation“. American Journal of Public Health (inglizcha). 104-jild, № 1. 17–22-bet. doi:10.2105/AJPH.2013.301608. ISSN 0090-0036. PMC 3910052. PMID 24228653.
  23. ↑ Environment. „About Montreal Protocol“ (en). Ozonaction (2018-yil 29-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  24. ↑ „The Montreal Protocol on Substances That Deplete the Ozone Layer“ (en-US). United States Department of State. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  25. ↑ „Protocol On Further Reduction Of Sulphur Emissions To The Convention On Long-Range Transboundary Air Pollution | International Environmental Agreements (IEA) Database Project“ (en). iea.uoregon.edu. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  26. ↑ Nations, United. „ClimateChange“ (en). United Nations. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  27. ↑ „Climate change“ (en). www.who.int. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  28. ↑ „Global Climate Agreements: Successes and Failures“ (en). Council on Foreign Relations. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  29. ↑ Perera, Frederica (2017-12-23). „Pollution from Fossil-Fuel Combustion is the Leading Environmental Threat to Global Pediatric Health and Equity: Solutions Exist“. International Journal of Environmental Research and Public Health (inglizcha). 15-jild, № 1. 16-bet. doi:10.3390/ijerph15010016. ISSN 1660-4601. PMC 5800116. PMID 29295510.
  30. ↑ „Mapping methane emissions on a global scale“ (en). ESA. 3-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  31. ↑ „Climate change: Satellites map huge methane plumes from oil and gas“. BBC News (4-fevral 2022-yil). Qaraldi: 16-mart 2022-yil.
  32. ↑ David Pennise. „Biomass Pollution Basics“. WHO. 9-iyul 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  33. ↑ „Indoor air pollution and household energy“. WHO and UNEP (2011).
  34. ↑ Hawkes, N. (22–may 2015–yil). „Air pollution in UK: the public health problem that won't go away“. BMJ. 350-jild, № may22 1. h2757-bet. doi:10.1136/bmj.h2757. PMID 26001592.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  35. ↑ „Wood burning heaters and your health - Fact sheets“. www.health.nsw.gov.au.
  36. ↑ Nace, Trevor. „China Shuts Down Tens Of Thousands Of Factories In Widespread Pollution Crackdown“. Forbes. Qaraldi: 16-iyun 2022-yil. „"... it is estimated that 40 percent of all China's factories have been shut down at some point in order to be inspected... [and] over 80,000 factories have been hit with fines and criminal offenses as a result of their emissions."“.
  37. ↑ Huo, Hong; Zhang, Qiang; Guan, Dabo; Su, Xin; Zhao, Hongyan; He, Kebin (16–dekabr 2014–yil). „Examining Air Pollution in China Using Production- And Consumption-Based Emissions Accounting Approaches“. Environmental Science & Technology. 48-jild, № 24. 14139–14147-bet. Bibcode:2014EnST...4814139H. doi:10.1021/es503959t. ISSN 0013-936X. PMID 25401750.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  38. ↑ Huo, Hong; Zhang, Qiang; Guan, Dabo; Su, Xin; Zhao, Hongyan; He, Kebin (2014-12-16). „Examining Air Pollution in China Using Production- And Consumption-Based Emissions Accounting Approaches“. Environmental Science & Technology (inglizcha). 48-jild, № 24. 14139–14147-bet. Bibcode:2014EnST...4814139H. doi:10.1021/es503959t. ISSN 0013-936X. PMID 25401750.
  39. ↑ „Health crisis: Up to a billion tons of waste potentially burned in the open every year“ (en). phys.org. Qaraldi: 13-fevral 2021-yil.
  40. ↑ Cook, E.; Velis, C. A. (6–yanvar 2021–yil). „Global Review on Safer End of Engineered Life“. Global Review on Safer End of Engineered Life (inglizcha). Qaraldi: 13–fevral 2021–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  41. ↑ „Combustion Pollutants in Your Home - Guidelines“. California Air Resources Board. — „"... most furnaces, wood stoves, fireplaces, gas water heaters, and gas clothes dryers, usually vent (exhaust) the combustion pollutants directly to the outdoors. However, if the vent system is not properly designed, installed, and maintained, indoor pollutants can build up quickly inside the home.“. Qaraldi: 16-iyun 2022-yil.
  42. ↑ „Overview of Air Pollution from Transportation“. US Environmental Protection Agency (15-dekabr 2021-yil). Qaraldi: 16-iyun 2022-yil.
  43. ↑ Ryan, Robert G.; Marais, Eloise A.; Balhatchet, Chloe J.; Eastham, Sebastian D. (June 2022). „Impact of Rocket Launch and Space Debris Air Pollutant Emissions on Stratospheric Ozone and Global Climate“. Earth's Future (inglizcha). 10-jild, № 6. e2021EF002612-bet. Bibcode:2022EaFut..1002612R. doi:10.1029/2021EF002612. ISSN 2328-4277. PMC 9287058. PMID 35865359.
  44. ↑ Yeung, Jessie. „Microplastics in our air 'spiral the globe' in a cycle of pollution, study finds“. CNN. Qaraldi: 4-avgust 2022-yil.
  45. ↑ „The environmental impacts of cars explained“ (en). Environment (4-sentabr 2019-yil). Qaraldi: 4-avgust 2022-yil.
  46. ↑ „NASA GISS: NASA News & Feature Releases:Road Transportation Emerges as Key Driver of Warming“ (en). www.giss.nasa.gov. Qaraldi: 4-avgust 2022-yil.
  47. ↑ „Car Emissions & Global Warming | Union of Concerned Scientists“ (en). www.ucsusa.org. Qaraldi: 4-avgust 2022-yil.
  48. ↑ „NASA's AIRS Maps Carbon Monoxide from Brazil Fires“. NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL). Qaraldi: 4-avgust 2022-yil.
  49. ↑ Harper, Ashleigh R.; Doerr, Stefan H.; Santin, Cristina; Froyd, Cynthia A.; Sinnadurai, Paul (2018-05-15). „Prescribed fire and its impacts on ecosystem services in the UK“. Science of the Total Environment (inglizcha). 624-jild. 691–703-bet. Bibcode:2018ScTEn.624..691H. doi:10.1016/j.scitotenv.2017.12.161. ISSN 0048-9697. PMID 29272838.
  50. ↑ George Neary, Daniel; McMichael Leonard, Jackson (2020-04-08), Missiakô Kindomihou, Valentin (muh.), „Effects of Fire on Grassland Soils and Water: A Review“, Grasses and Grassland Aspects (inglizcha), IntechOpen, doi:10.5772/intechopen.90747, ISBN 978-1-78984-949-3, qaraldi: 2022-06-07
  51. ↑ Husseini, Rikiatu; Aboah, Daniel T.; Issifu, Hamza (2020-03-01). „Fire control systems in forest reserves: An assessment of three forest districts in the Northern region, Ghana“. Scientific African (inglizcha). 7-jild. e00245-bet. doi:10.1016/j.sciaf.2019.e00245. ISSN 2468-2276.
  52. ↑ Reyes, O.; Casal, M. (November 2004). „Effects of forest fire ash on germination and early growth of four pinus species“. Plant Ecology (inglizcha). 175-jild, № 1. 81–89-bet. doi:10.1023/B:VEGE.0000048089.25497.0c. ISSN 1385-0237.
  53. ↑ Chatterjee, Rhitu. „Wall Paint, Perfumes and Cleaning Agents Are Polluting Our Air“. NPR (15-fevral 2018-yil). Qaraldi: 12-mart 2019-yil.
  54. ↑ „Basic Information about Landfill Gas“. US Environmental Protection Agency (15-aprel 2016-yil). — „Landfill gas (LFG) is a natural byproduct of the decomposition of organic material in landfills. LFG is composed of roughly 50 percent methane...“. Qaraldi: 9-avgust 2022-yil.
  55. ↑ Hafemeister, David (2016), „Biological and Chemical Weapons“, Nuclear Proliferation and Terrorism in the Post-9/11 World (inglizcha), Cham: Springer International Publishing: 337–351, doi:10.1007/978-3-319-25367-1_15, ISBN 978-3-319-25365-7, PMC 7123302
  56. ↑ Sun, Feifei; Dai, Yun; Yu, Xiaohua (December 2017). „Air pollution, food production and food security: A review from the perspective of food system“. Journal of Integrative Agriculture. 16-jild, № 12. 2945–2962-bet. doi:10.1016/S2095-3119(17)61814-8.
  57. ↑ Lelieveld, J.; Evans, J. S.; Fnais, M.; Giannadaki, D.; Pozzer, A. (September 2015). „The contribution of outdoor air pollution sources to premature mortality on a global scale“. Nature (inglizcha). 525-jild, № 7569. 367–371-bet. Bibcode:2015Natur.525..367L. doi:10.1038/nature15371. ISSN 1476-4687. PMID 26381985. „Whereas in much of the USA and in a few other countries emissions from traffic and power generation are important, in eastern USA, Europe, Russia and East Asia agricultural emissions make the largest relative contribution to PM2.5, with the estimate of overall health impact depending on assumptions regarding particle toxicity.“
  58. ↑ Diep, Francie. „California's Farms Are an Even Larger Source of Air Pollution Than We Thought“. Pacific Standard (31-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 2-fevral 2018-yil.
  59. ↑ „Education Data, Visualizations & Graphics on particulate pollution.“. www.cleanairresources.com. 2019-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  60. ↑ Goldstein, Allen H.; Charles D. Koven; Colette L. Heald; Inez Y. Fung (5–may 2009–yil). „Biogenic carbon and anthropogenic pollutants combine to form a cooling haze over the southeastern United States“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 106-jild, № 22. 8835–40-bet. Bibcode:2009PNAS..106.8835G. doi:10.1073/pnas.0904128106. PMC 2690056. PMID 19451635.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  61. ↑ Fischetti, Mark (2014). „Trees That Pollute“. Scientific American. 310-jild, № 6. 14-bet. Bibcode:2014SciAm.310f..14F. doi:10.1038/scientificamerican0614-14. PMID 25004561.
  62. ↑ „Volcanic Pollution |“ (en-CAC). Qaraldi: 2022-yil 27-fevral.
  63. ↑ US EPA. „Air Pollution Emissions“ (en). www3.epa.gov. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  64. ↑ „AP 42, Volume I“. Epa.gov. 24-sentabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-avgust 2010-yil.
  65. ↑ US EPA. „Managing Air Quality - Air Pollutant Types“ (en). www.epa.gov (2015-yil 10-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 27-fevral.
  66. ↑ „Air Pollution Causes, Effects, and Solutions“. National Geographic (9-oktabr 2016-yil). 21-fevral 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-aprel 2017-yil.
  67. ↑ Vaidyanathan, ClimateWire. „The Worst Climate Pollution Is Carbon Dioxide“. Scientific American.
  68. ↑ Johnson. „How Carbon Dioxide Became a 'Pollutant'“. Wall Street Journal (18-aprel 2009-yil).
  69. ↑ „Full Mauna Loa CO2 record“. Earth System Research Laboratory. Qaraldi: 10-yanvar 2017-yil.
  70. ↑ „Carbon Monoxide Poisoning – NHS“ (17-oktabr 2017-yil).
  71. ↑ US EPA. „What is Particulate Matter? | Urban Environmental Program in New England“ (en). www3.epa.gov. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  72. ↑ Munsif, Rabia; Zubair, Muhammad; Aziz, Ayesha; Nadeem Zafar, Muhammad (2021-01-07), Viskup, Richard (muh.), „Industrial Air Emission Pollution: Potential Sources and Sustainable Mitigation“, Environmental Emissions (inglizcha), IntechOpen, doi:10.5772/intechopen.93104, ISBN 978-1-83968-510-1, qaraldi: 2022-06-07
  73. ↑ „Evidence growing of air pollution's link to heart disease, death“. 3-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-may 2010-yil. // American Heart Association. 10 May 2010
  74. ↑ Balmes, J.R.; Fine, J.M.; Sheppard, D. (1987). „Symptomatic bronchoconstriction after short-term inhalation of sulfur dioxide“. Am. Rev. Respir. Dis. 136-jild, № 5. 1117–21-bet. doi:10.1164/ajrccm/136.5.1117. PMID 3674573.
  75. ↑ „Newly detected air pollutant mimics damaging effects of cigarette smoke“. Physorg.com. Qaraldi: 29-avgust 2010-yil.
  76. ↑ „Infant Inhalation Of Ultra-fine Air Pollution Linked To Adult Lung Disease“. Sciencedaily.com (23-iyul 2009-yil). Qaraldi: 29-avgust 2010-yil.
  77. ↑ US EPA. „Basic Ozone Layer Science“ (en). www.epa.gov (2017-yil 5-iyun). Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  78. ↑ „Chlorofluorocarbons (CFCs) are heavier than air, so how do scientists suppose that these chemicals reach the altitude of the ozone layer to adversely affect it?“ (en). Scientific American. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  79. ↑ Carrington. „Ammonia from farms behind 60% of UK particulate air pollution – study“ (en). The Guardian (2021-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 7-noyabr.
  80. ↑ „The Effect of Changing Background Emissions on External Cost Estimates for Secondary Particulates“. Open environmental sciences (2008).
  81. ↑ Acharya, Bishnu (2018-01-01), Basu, Prabir (muh.), „Chapter 10 - Cleaning of Product Gas of Gasification“, Biomass Gasification, Pyrolysis and Torrefaction (Third Edition) (inglizcha), Academic Press: 373–391, ISBN 978-0-12-812992-0, qaraldi: 2022-06-07
  82. ↑ „smog | National Geographic Society“. education.nationalgeographic.org. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  83. ↑ Read "Rethinking the Ozone Problem in Urban and Regional Air Pollution" at NAP.edu (en), 1991. DOI:10.17226/1889. ISBN 978-0-309-04631-2. 
  84. ↑ „ESS Topic 6.3: Photochemical Smog“ (en). AMAZING WORLD OF SCIENCE WITH MR. GREEN. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  85. ↑ Ritu Singh „2: Causes, Consequences, and Control of Persistent Organic Pollutants“,. Persistent Organic Pollutants in the Environment: Origin and Role Kumar: . CRC Press, 2021 — 31–54 bet. ISBN 9781003053170. 11-iyun 2022-yilda qaraldi. 
  86. ↑ Duflo, Esther; Greenstone, Michael; Hanna, Rema (26–noyabr 2008–yil). „Indoor air pollution, health and economic well-being“. S.A.P.I.EN.S. 1-jild, № 1. Qaraldi: 29–avgust 2010–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  87. ↑ „Improved Clean Cookstoves“ (en). Project Drawdown (7-fevral 2020-yil). Qaraldi: 5-dekabr 2020-yil.
  88. ↑ „Bucknell tent death: Hannah Thomas-Jones died from carbon monoxide poisoning“. BBC News (17-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 22-sentabr 2015-yil.
  89. ↑ „Chapter 6.2. Asbestos. Air quality guidelines, Second edition.“. World Health Organization Europe. 2011-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  90. ↑ Science Daily, 22 February 2021 „Long-Term Exposure to Low Levels of Air Pollution Increases Risk of Heart and Lung Disease“
  91. ↑ „EU says one in eight deaths is linked to pollution“. BBC News (0202-yil 8-sentyabr). Qaraldi: 16-sentabr 2021-yil.
  92. ↑ Carrington. „Air pollution linked to 'huge' rise in child asthma GP visits“ (en). The Guardian (2021-yil 18-may). Qaraldi: 2021-yil 22-may.
  93. ↑ Daniel A. Vallero. „Fundamentals of Air Pollution“. Elsevier Academic Press.
  94. ↑ „Air quality and health“. Who.int. Qaraldi: 26-noyabr 2011-yil.
  95. ↑ Huang, Yuh-Chin T. (October 2014). „Outdoor air pollution: a global perspective“. Journal of Occupational and Environmental Medicine. 56 Suppl 10-jild. S3–7-bet. doi:10.1097/JOM.0000000000000240. ISSN 1536-5948. PMID 25285972.
  96. ↑ „Air pollution“. World Health Organization. Qaraldi: 2-dekabr 2016-yil.
  97. ↑ Lelieveld, Jos; Pozzer, Andrea; Pöschl, Ulrich; Fnais, Mohammed; Haines, Andy; Münzel, Thomas (1–sentabr 2020–yil). „Loss of life expectancy from air pollution compared to other risk factors: a worldwide perspective“. Cardiovascular Research. 116-jild, № 11. 1910–1917-bet. doi:10.1093/cvr/cvaa025. ISSN 0008-6363. PMC 7449554. PMID 32123898.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  98. ↑ Mailloux, Nicholas A.; Abel, David W.; Holloway, Tracey; Patz, Jonathan A. (16–may 2022–yil). „Nationwide and Regional PM2.5-Related Air Quality Health Benefits From the Removal of Energy-Related Emissions in the United States“. GeoHealth. 6-jild, № 5. e2022GH000603-bet. doi:10.1029/2022GH000603. PMC 9109601. PMID 35599962.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  99. ↑ The New York Times International Weekly 2 February 2014 'Beijingʻs Air Would Be Called Good In Delhi' by Gardiner Harris.
  100. ↑ Owusu, Phebe Asantewaa; Sarkodie, Samuel Asumadu (2020-11-10). „Global estimation of mortality, disability-adjusted life years and welfare cost from exposure to ambient air pollution“. Science of the Total Environment (inglizcha). 742-jild. 140636-bet. Bibcode:2020ScTEn.742n0636O. doi:10.1016/j.scitotenv.2020.140636. ISSN 0048-9697. PMID 32721745.
  101. ↑ Mr Chenʼs claim was made in The Lancet (December 2013 issue) and reported in The Daily Telegraph 8 January 2014 p. 15 'Air pollution killing up to 500,000 Chinese each year, admits former health minister.
  102. ↑ 102,0 102,1 „Car emissions: taking tests out of the lab and onto the road – News“. European Parliament (25-fevral 2016-yil). Qaraldi: 11-yanvar 2018-yil.
  103. ↑ Carrington. „Air pollution deaths are double previous estimates, finds research“. Theguardian.com (12-mart 2019-yil). Qaraldi: 12-mart 2019-yil.
  104. ↑ „Complete Guide To The 'Toxin Tax' For Diesel Cars“. Motorway. Qaraldi: 25-may 2017-yil.
  105. ↑ „Air pollution causes early deaths“. BBC (21-fevral 2005-yil). Qaraldi: 14-avgust 2012-yil.
  106. ↑ Nansai, Keisuke; Tohno, Susumu; Chatani, Satoru; Kanemoto, Keiichiro; Kagawa, Shigemi; Kondo, Yasushi; Takayanagi, Wataru; Lenzen, Manfred (2–noyabr 2021–yil). „Consumption in the G20 nations causes particulate air pollution resulting in two million premature deaths annually“. Nature Communications (inglizcha). 12-jild, № 1. 6286-bet. Bibcode:2021NatCo..12.6286N. doi:10.1038/s41467-021-26348-y. ISSN 2041-1723. PMC 8563796. PMID 34728619.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  107. ↑ June 22. „Air Pollution: Everything You Need to Know“ (en). NRDC. Qaraldi: 2022-yil 18-iyun.
  108. ↑ „Air pollution causing 65,000 annual deaths in Middle East, report finds“ (en). The National (24-iyul 2020-yil). Qaraldi: 24-iyul 2020-yil.
  109. ↑ „Ambient (outdoor) air pollution“ (en). www.who.int. Qaraldi: 20-dekabr 2021-yil.
  110. ↑ Pope, C. A. (15–dekabr 2003–yil). „Cardiovascular Mortality and Long-Term Exposure to Particulate Air Pollution: Epidemiological Evidence of General Pathophysiological Pathways of Disease“. Circulation. 109-jild, № 1. 71–77-bet. doi:10.1161/01.CIR.0000108927.80044.7F. PMID 14676145.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  111. ↑ Green, Matthew. „Fossil fuel pollution causes one in five premature deaths globally: study“ (en). Reuters (9-fevral 2021-yil). Qaraldi: 5-mart 2021-yil.
  112. ↑ Vohra, Karn; Vodonos, Alina; Schwartz, Joel; Marais, Eloise A.; Sulprizio, Melissa P.; Mickley, Loretta J. (1–aprel 2021–yil). „Global mortality from outdoor fine particle pollution generated by fossil fuel combustion: Results from GEOS-Chem“. Environmental Research (inglizcha). 195-jild. 110754-bet. Bibcode:2021ER....195k0754V. doi:10.1016/j.envres.2021.110754. ISSN 0013-9351. PMID 33577774. Qaraldi: 5–mart 2021–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  113. ↑ Whitacre, Paula. „Air Pollution Accounts for 1 in 8 Deaths Worldwide, According to New WHO Estimates“ (en). National Institute of Environmental Health Sciences (9-fevral 2021-yil). 2022-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  114. ↑ Mateen, F. J.; Brook, R. D. (2011). „Air Pollution as an Emerging Global Risk Factor for Stroke“. JAMA. 305-jild, № 12. 1240–41-bet. doi:10.1001/jama.2011.352. PMID 21427378.
  115. ↑ Miller K. A.; Siscovick D. S.; Sheppard L.; Shepherd K.; Sullivan J. H.; Anderson G. L.; Kaufman J. D. (2007). „Long-term exposure to air pollution and incidence of cardiovascular events in women“. The New England Journal of Medicine. 356-jild, № 5. 447–58-bet. doi:10.1056/NEJMoa054409. PMID 17267905.
  116. ↑ Gehring, U.; Wijga, A. H.; Brauer, M.; Fischer, P.; de Jongste, J. C.; Kerkhof, M.; Brunekreef, B. (2010). „Traffic-related air pollution and the development of asthma and allergies during the first 8 years of life“. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 181-jild, № 6. 596–603-bet. doi:10.1164/rccm.200906-0858OC. PMID 19965811.
  117. ↑ Andersen, Z. J.; Hvidberg, M.; Jensen, S. S.; Ketzel, M.; Loft, S.; Sorensen, M.; Raaschou-Nielsen, O. (2011). „Chronic obstructive pulmonary disease and long-term exposure to traffic-related air pollution: a cohort study. [Research Support, Non-U.S. Gov't]“. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 183-jild, № 4. 455–461-bet. doi:10.1164/rccm.201006-0937OC. PMID 20870755.
  118. ↑ Zoidis, John D. (1999). „The Impact of Air Pollution on COPD“. RT: For Decision Makers in Respiratory Care.
  119. ↑ „Understanding Air Pollution“ (en). Respiratory Health Association. Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
  120. ↑ „Education Data, Visualizations & Graphics on Air Quality and PM2.5“ (en). www.cleanairresources.com. Qaraldi: 19-sentabr 2019-yil.
  121. ↑ Gallagher, James. „Cancer is not just 'bad luck' but down to environment, study suggests“. BBC (17-dekabr 2015-yil). Qaraldi: 17-dekabr 2015-yil.
  122. ↑ Yacong Bo (2021). „Reduced Ambient PM2.5 Was Associated with a Decreased Risk of Chronic Kidney Disease: A Longitudinal Cohort Study“. Environmental Science & Technology. 55-jild, № 10. 6876–6883-bet. Bibcode:2021EnST...55.6876B. doi:10.1021/acs.est.1c00552. PMID 33904723.
  123. ↑ Blum, Matthew F.; Surapaneni, Aditya; Stewart, James D.; Liao, Duanping; Yanosky, Jeff D.; Whitsel, Eric A.; Power, Melinda C.; Grams, Morgan E. (2020-03-06). „Particulate Matter and Albuminuria, Glomerular Filtration Rate, and Incident CKD“. Clinical Journal of the American Society of Nephrology (inglizcha). 15-jild, № 3. 311–319-bet. doi:10.2215/CJN.08350719. ISSN 1555-9041. PMC 7057299. PMID 32108020.
  124. ↑ Bos, I; De Boever, P; Int Panis, L; Meeusen, R (2014). „Physical Activity, Air Pollution and the Brain“. Sports Medicine. 44-jild, № 11. 1505–18-bet. doi:10.1007/s40279-014-0222-6. PMID 25119155.
  125. ↑ Air pollution linked to much greater risk of dementia The Guardian
  126. ↑ Julvez, Jordi; López-Vicente, Mónica; Warembourg, Charline; Maitre, Lea; Philippat, Claire; Gützkow, Kristine B.; Guxens, Monica; Evandt, Jorunn; Andrusaityte, Sandra (1–sentabr 2021–yil). „Early life multiple exposures and child cognitive function: A multi-centric birth cohort study in six European countries“. Environmental Pollution (inglizcha). 284-jild. 117404-bet. doi:10.1016/j.envpol.2021.117404. ISSN 0269-7491. PMC 8287594. PMID 34077897.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  127. ↑ Volk, Heather E.; Perera, Frederica; Braun, Joseph M.; Kingsley, Samantha L.; Gray, Kimberly; Buckley, Jessie; Clougherty, Jane E.; Croen, Lisa A.; Eskenazi, Brenda (1–may 2021–yil). „Prenatal air pollution exposure and neurodevelopment: A review and blueprint for a harmonized approach within ECHO“. Environmental Research (inglizcha). 196-jild. 110320-bet. Bibcode:2021ER....196k0320V. doi:10.1016/j.envres.2020.110320. ISSN 0013-9351. PMC 8060371. PMID 33098817.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  128. ↑ Costa, Lucio G.; Cole, Toby B.; Dao, Khoi; Chang, Yu-Chi; Coburn, Jacki; Garrick, Jacqueline M. (June 2020). „Effects of air pollution on the nervous system and its possible role in neurodevelopmental and neurodegenerative disorders“. Pharmacology & Therapeutics. 210-jild. 107523-bet. doi:10.1016/j.pharmthera.2020.107523. ISSN 1879-016X. PMC 7245732. PMID 32165138.
  129. ↑ Allen, Joshua L.; Liu, Xiufang; Pelkowski, Sean; Palmer, Brian; Conrad, Katherine; Oberdörster, Günter; Weston, Douglas; Mayer-Pröschel, Margot; Cory-Slechta, Deborah A. (5–iyun 2014–yil). „Early Postnatal Exposure to Ultrafine Particulate Matter Air Pollution: Persistent Ventriculomegaly, Neurochemical Disruption, and Glial Activation Preferentially in Male Mice“. Environmental Health Perspectives. 122-jild, № 9. 939–945-bet. doi:10.1289/ehp.1307984. ISSN 0091-6765. PMC 4154219. PMID 24901756.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  130. ↑ „Polluted Cities: The Air Children Breathe“. World Health Organization.
  131. ↑ Pieters, N; Koppen, G; Van Poppel, M; De Prins, S; Cox, B; Dons, E; Nelen, V; Int Panis, L; Plusquin, M (March 2015). „Blood Pressure and Same-Day Exposure to Air Pollution at School: Associations with Nano-Sized to Coarse PM in Children“. Environmental Health Perspectives. 123-jild, № 7. 737–42-bet. doi:10.1289/ehp.1408121. PMC 4492263. PMID 25756964.
  132. ↑ AFP. „Air pollution kills 600,000 children: WHO“. The News International (30-oktabr 2018-yil). Qaraldi: 30-oktabr 2018-yil.
  133. ↑ Malley, Christopher S.; Kuylenstierna, Johan C. I.; Vallack, Harry W.; Henze, Daven K.; Blencowe, Hannah; Ashmore, Mike R. (1–aprel 2017–yil). „Preterm birth associated with maternal fine particulate matter exposure: A global, regional and national assessment“ (PDF). Environment International. 101-jild. 173–82-bet. doi:10.1016/j.envint.2017.01.023. ISSN 1873-6750. PMID 28196630.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  134. ↑ „2005 BC Lung Association report on the valuation of health impacts from air quality in the Lower Fraser Valley airshed“. 15-may 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-avgust 2010-yil.
  135. ↑ Woodyatt. „Scientists say they have found the cleanest air on Earth“. CNN (3-iyun 2020-yil). Qaraldi: 3-iyun 2020-yil.
  136. ↑ India air pollution 'cutting crop yields by almost half' The Guardian, 3 November 2014
  137. ↑ Camahan, James V.; Thurston, Deborah L. (1998). „Trade-off Modeling for Product and Manufacturing Process Design for the Environment“. Journal of Industrial Ecology (inglizcha). 2-jild, № 1. 79–92-bet. doi:10.1162/jiec.1998.2.1.79. ISSN 1530-9290.
  138. ↑ Jacobson, Mark Z.; von Krauland, Anna-Katharina; Coughlin, Stephen J.; Palmer, Frances C.; Smith, Miles M. (1–yanvar 2022–yil). „Zero air pollution and zero carbon from all energy at low cost and without blackouts in variable weather throughout the U.S. with 100% wind-water-solar and storage“. Renewable Energy (inglizcha). 184-jild. 430–442-bet. doi:10.1016/j.renene.2021.11.067. ISSN 0960-1481.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  139. ↑ Gielen, Dolf; Boshell, Francisco; Saygin, Deger; Bazilian, Morgan D.; Wagner, Nicholas; Gorini, Ricardo (1–aprel 2019–yil). „The role of renewable energy in the global energy transformation“. Energy Strategy Reviews (inglizcha). 24-jild. 38–50-bet. doi:10.1016/j.esr.2019.01.006. ISSN 2211-467X.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  140. ↑ Burns J, Boogaard H, Polus S, Pfadenhauer LM, Rohwer AC, van-Erp AM, Turley R, Rehfeuss E (20–may 2019–yil). „Interventions to Reduce Ambient Particulate Matter Air Pollution and Their Effect on Health“. Cochrane Database of Systematic Reviews. 5-jild, № 5. CD010919-bet. doi:10.1002/14651858.CD010919.pub2. PMC 6526394. PMID 31106396.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () CS1 maint: multiple names: authors list ()
  141. ↑ Fensterstock, J. C.; Kurtzweg, J. A.; Ozolins, G. (1971). „Reduction of Air Pollution Potential through Environmental Planning“. Journal of the Air Pollution Control Association. 21-jild, № 7. 395–399-bet. doi:10.1080/00022470.1971.10469547. PMID 5148260.
  142. ↑ „The Importance of Development Plans/Land Use Policy for Development Control“. www.oas.org. Qaraldi: 2022-yil 17-iyun.
  143. ↑ Landrigan, Philip J. (1–yanvar 2017–yil). „Air pollution and health“. The Lancet Public Health (English). 2-jild, № 1. e4–e5-bet. doi:10.1016/S2468-2667(16)30023-8. ISSN 2468-2667. PMID 29249479.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () CS1 maint: unrecognized language ()
  144. ↑ „'False choice': is deep-sea mining required for an electric vehicle revolution?“ (en). The Guardian (28-sentabr 2021-yil). Qaraldi: 24-oktabr 2021-yil.
  145. ↑ Ahuja, Dilip; Tatsutani, Marika (2009-04-07). „Sustainable energy for developing countries“. S.A.P.I.EN.S (fransuzcha). 2-jild, № 1. ISSN 1993-3800.
  146. ↑ Oyedepo, Sunday Olayinka (2012-07-23). „Energy and sustainable development in Nigeria: the way forward“. Energy, Sustainability and Society. 2-jild, № 1. 15-bet. doi:10.1186/2192-0567-2-15. ISSN 2192-0567.
  147. ↑ Simeonova, Emilia (March 2018). „Congestion Pricing, Air Pollution and Children's Health“. doi:10.3386/w24410. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  148. ↑ Singla, Savina; Bansal, Divya; Misra, Archan; Raheja, Gaurav (31–avgust 2018–yil). „Towards an integrated framework for air quality monitoring and exposure estimation-a review“. Environmental Monitoring and Assessment. 190-jild, № 9. 562-bet. doi:10.1007/s10661-018-6940-8. ISSN 1573-2959. PMID 30167891.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  149. ↑ „New monitoring technologies can help cities combat air pollution“ (en). World Economic Forum. Qaraldi: 24-oktabr 2021-yil.
  150. ↑ „Pollution is Personal“ (en). The Atlantic. Qaraldi: 20-dekabr 2021-yil.
  151. ↑ „European Commission - Environment - Air - Air quality“ (11-may 2011-yil). 2011-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  152. ↑ Canada. „About the Air Quality Health Index“. www.canada.ca (2007-yil 10-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 27-fevral.
  153. ↑ „German TA-Luft is guaranteed by us“ (en-US). centrotherm clean solutions. 2022-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  154. ↑ Vohra, Karn; Marais, Eloise A.; Bloss, William J.; Schwartz, Joel; Mickley, Loretta J.; Van Damme, Martin; Clarisse, Lieven; Coheur, Pierre-F. (2022-04-08). „Rapid rise in premature mortality due to anthropogenic air pollution in fast-growing tropical cities from 2005 to 2018“. Science Advances (inglizcha). 8-jild, № 14. eabm4435-bet. Bibcode:2022SciA....8M4435V. doi:10.1126/sciadv.abm4435. ISSN 2375-2548. PMC 8993110. PMID 35394832.
  155. ↑ Michelozzi, P.; Forastiere, F.; Fusco, D.; Perucci, C. A.; Ostro, B.; Ancona, C.; Pallotti, G. (1998). „Air Pollution and Daily Mortality in Rome, Italy“. Occupational and Environmental Medicine. 55-jild, № 9. 605–10-bet. doi:10.1136/oem.55.9.605. JSTOR 27730990. PMC 1757645. PMID 9861182.
  156. ↑ The Daily Telegraph 8 January 2014 'Air pollution killing up to 500,000 Chinese each year, admits former health minister'.
  157. ↑ „World's Most Polluted Cities in 2020 - PM2.5 Ranking | AirVisual“ (en-us). www.iqair.com. Qaraldi: 2022-yil 1-fevral.
  158. ↑ „World Air Quality Index (AQI) Ranking | IQAir“ (en). www.iqair.com. Qaraldi: 2022-yil 24-may.
  159. ↑ Mariama Darame. „En Afrique de l'Ouest, une pollution mortelle mais d'ampleur inconnue“ (fr). Le Monde (29-noyabr 2019-yil).
  160. ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development. „ENVIRONMENTAL OUTLOOK TO 2050 - OECD“. OECD (1-mart 2012-yil).

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Brimblecombe, Peter. The Big Smoke: A History of Air Pollution in London Since Medieval Times (Methuen, 1987)
  • Brimblecombe, Peter. „History of air pollution.“ in Composition, Chemistry and Climate of the Atmosphere (Van Nostrand Reinhold (1995): 1-18
  • Brimblecombe, Peter; Makra, László (2005). „Selections from the history of environmental pollution, with special attention to air pollution. Part 2*: From medieval times to the 19th century“. International Journal of Environment and Pollution. 23-jild, № 4. 351–67-bet. doi:10.1504/ijep.2005.007599.
  • Cherni, Judith A. Economic Growth versus the Environment: The Politics of Wealth, Health and Air Pollution (2002) online (Wayback Machine saytida 2020-12-15 sanasida arxivlangan)
  • Corton, Christine L. London Fog: The Biography (2015)
  • Currie, Donya. "WHO: Air Pollution a Continuing Health Threat in World’s Cities, " The Nationʼs Health (February 2012) 42#1 online (Wayback Machine saytida 2015-04-02 sanasida arxivlangan)
  • Dewey, Scott Hamilton. Donʼt Breathe the Air: Air Pollution and US Environmental Politics, 1945-1970 (Texas A & M University Press, 2000)
  • Gonzalez, George A. The politics of air pollution: Urban growth, ecological modernization, and symbolic inclusion (SUNY Press, 2012)
  • Grinder, Robert Dale (1978). „From Insurgency to Efficiency: The Smoke Abatement Campaign in Pittsburgh before World War I.“. Western Pennsylvania Historical Magazine. 61-jild, № 3. 187–202-bet.
  • Grinder, Robert Dale. „The Battle for Clean Air: The Smoke Problem in Post-Civil War America“ in Martin V. Melosi, ed., Pollution & Reform in American Cities, 1870-1930 (1980), pp. 83-103.
  • Mingle, Jonathan, „Our Lethal Air“ [review of Gary Fuller, The Invisible Killer…; Beth Gardiner, Choked…; Tim Smedley, Clearing the Air…; U.S. Environmental Protection Agency, Integrated Science Assessment for Particulate Matter (External Review Draft, 2018); and Chartered Clean Air Scientific Advisory Committee, Letter to EPA Administrator on the EPAʼs Integrated Science Assessment for Particulate Matter, 11 April 2019], The New York Review of Books, vol. LXVI, no. 14 (26 September 2019), pp. 64-66, 68.
  • Mosley, Stephen. The chimney of the world: a history of smoke pollution in Victorian and Edwardian Manchester. Routledge, 2013.
  • Schreurs, Miranda A. Environmental Politics in Japan, Germany, and the United States (Cambridge University Press, 2002) online (Wayback Machine saytida 2020-12-15 sanasida arxivlangan)
  • Thorsheim, Peter. Inventing Pollution: Coal, Smoke, and Culture in Britain since 1800 (2009)

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Havoning_ifloslanishi&oldid=3977716" dan olindi