Kontent qismiga oʻtish

Yoʻlbars: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Fixed grammar
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil ilova orqali Android-ilova orqali
Tim124865 (munozara | hissa)
134 edits
Chala maqola boy etildi
Qator 14: Qator 14:
Yo'lbar — faqat Osiyoda tarqalgan tur. Yo'lbarsning tarixiy [[Areal|areali]] [[Uzoq Sharq]], [[Eron]], [[Afgʻoniston|Afg'oniston]], [[Xitoy]], [[Hindiston]], Janubi-Sharqiy Osiyoda hamda [[Zond orollari]]<nowiki/>da tarqalgan. Hozirda ushbu hududlarning katta qismida yo'lbarslar qirib tashlangan. Yirik populyatsiyalari Hindiston va [[Hindixitoy]] yarim orolidada saqlanib qolgan. Rossiyaning [[Primorye oʻlkasi|Primorye]] va [[Xabarovsk oʻlkasi|Xabarovsk]] o'lkalarida kichik populyatsiyasi mavjud. Faqatgina 1995 va 2005-yillar oralig'ida Osiyoda yo'lbarslarning areali 40% kamaygan. Bugungi kunda yo'lbarslar tarixiy arealing atigi 7% egallashadi<ref name=":1">{{Veb manbasi|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1400175|sarlavha=Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation|muallif=Wilting A., Courtiol A., Christiansen P., Niedballa J., Scharf A. K., Orlando L., Balkenhol N., Hofer H., Kramer-Schadt S., Fickel J., Kitchener A. C.|yil=26 iyun 2015 yil|til=Ingliz tili}}</ref>.
Yo'lbar — faqat Osiyoda tarqalgan tur. Yo'lbarsning tarixiy [[Areal|areali]] [[Uzoq Sharq]], [[Eron]], [[Afgʻoniston|Afg'oniston]], [[Xitoy]], [[Hindiston]], Janubi-Sharqiy Osiyoda hamda [[Zond orollari]]<nowiki/>da tarqalgan. Hozirda ushbu hududlarning katta qismida yo'lbarslar qirib tashlangan. Yirik populyatsiyalari Hindiston va [[Hindixitoy]] yarim orolidada saqlanib qolgan. Rossiyaning [[Primorye oʻlkasi|Primorye]] va [[Xabarovsk oʻlkasi|Xabarovsk]] o'lkalarida kichik populyatsiyasi mavjud. Faqatgina 1995 va 2005-yillar oralig'ida Osiyoda yo'lbarslarning areali 40% kamaygan. Bugungi kunda yo'lbarslar tarixiy arealing atigi 7% egallashadi<ref name=":1">{{Veb manbasi|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1400175|sarlavha=Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation|muallif=Wilting A., Courtiol A., Christiansen P., Niedballa J., Scharf A. K., Orlando L., Balkenhol N., Hofer H., Kramer-Schadt S., Fickel J., Kitchener A. C.|yil=26 iyun 2015 yil|til=Ingliz tili}}</ref>.


Hozirgi vaqtda yo'lbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Vyetnam]], [[Hindiston]], [[Indoneziya]], [[Kambodja]], [[Koreya Xalq Demokratik Respublikasi|KXDR]] (ehtimol), [[Xitoy]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma]], [[Nepal]], [[Rossiya]], [[Tailand]]<ref>{{Veb manbasi|url=https://web.archive.org/web/20150207025328/http://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|sarlavha=WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150207025328/http://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|arxivsana=7 fevral 2015 yil|sana=11 may 2023 yil|qaralgan sana=11 may 2023 yil}}</ref>
Hozirgi vaqtda yo'lbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Vyetnam]], [[Hindiston]], [[Indoneziya]], [[Kambodja]], [[Pokiston]], [[Xitoy]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma]], [[Nepal]], [[Rossiya]], [[Tailand]]<ref>{{Veb manbasi|url=https://web.archive.org/web/20150207025328/http://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|sarlavha=WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150207025328/http://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|arxivsana=7 fevral 2015 yil|sana=11 may 2023 yil|qaralgan sana=11 may 2023 yil}}</ref>


Yo'lbarslar turli xil landshaftlarda yashashadi: sernam [[Tropik oʻrmonlar|tropik o'rmon]]<nowiki/>lar, [[Bambuk|babmbuk]] o'rmonlari, savvanalar, [[Chala choʻl zonalari|chalacho'l]]<nowiki/>lar, [[toʻqay]]lar, qalin [[qamish]]<nowiki/>zor va togʻ [[oʻrmon]]larida, shimolda [[tayga]] o'rmonlarida yashaydi.Tog'larda dengiz sathidan 3000 metr balandliggacha ko'tariladi.
Yo'lbarslar turli xil landshaftlarda yashashadi: sernam [[Tropik oʻrmonlar|tropik o'rmon]]<nowiki/>lar, [[Bambuk|babmbuk]] o'rmonlari, savvanalar, [[Chala choʻl zonalari|chalacho'l]]<nowiki/>lar, [[toʻqay]]lar, qalin [[qamish]]<nowiki/>zor va togʻ [[oʻrmon]]larida, shimolda [[tayga]] o'rmonlarida yashaydi.Tog'larda dengiz sathidan 3000 metr balandliggacha ko'tariladi.
Qator 22: Qator 22:


* '''''Panthera tigris tigris''' —'' yo'lbarslarning ostturi, [[Osiyo]] [[Qitʼa|qit'a]]<nowiki/>sida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni o'z ichiga oladi:
* '''''Panthera tigris tigris''' —'' yo'lbarslarning ostturi, [[Osiyo]] [[Qitʼa|qit'a]]<nowiki/>sida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni o'z ichiga oladi:
** '''[[Amur yoʻlbarsi|Amur yo'lbarsi]]''' — shuningdek Sibir yo'lbarsi, Manjur yo'lbarsi, Shimoliy-xitoy yo'lbarsi sifatida ma'lum. Asosan Primorye va Xabarovs o'lkalarida, Amur va Yahudiylar muxtor viloyatida, juda oz qismi Xitoyning shimoli-sharqida tarqalgan. Shimoliy Koreyada katta ehtimollik bilan uchrashi mumkin. 1996 va 2005 yillarda o'tkazilgan hisobda 480-520 bosh amur yo'lbarslari tabiatda yashashi aniqlangan.
** '''[[Amur yoʻlbarsi|Amur yo'lbarsi]]''' — shuningdek Sibir yo'lbarsi, Manjur yo'lbarsi, Shimoliy-xitoy yo'lbarsi sifatida ma'lum. Asosan Primorye va Xabarovs o'lkalarida, Amur va Yahudiylar muxtor viloyatida, juda oz qismi Xitoyning shimoli-sharqida tarqalgan. Shimoliy Koreyada katta ehtimollik bilan uchrashi mumkin. 1996 va 2005<ref>{{Veb manbasi|url=https://web.archive.org/web/20150211033521/http://www.wcsrussia.org/ru-ru/%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8%D0%B0%D0%BC%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0.aspx|sarlavha=Amur yo'lbarsi populyatsiyasi monitoringi|til=rus tili}}</ref> yillarda o'tkazilgan hisobda 480-520 bosh amur yo'lbarslari tabiatda yashashi aniqlangan. Ushbu populyatsiyaga turning eng eng yirik vakillari tegishli, 6 oylik yo'lbars bolasi bo'y va vazni bo'yicha voyaga yetgan [[qoplon]]<nowiki/>ga teng keladi. Populyatsiya qolganlardan qalin yungi, chiziqlarning kamligi, malla rangning ochroqligi bilan farq qiladi.
** '''[[Bengal yo'lbarsi]]''' — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Hindiston]], [[Nepal]], [[Pokiston]] va [[Myanma]]<nowiki/>da tarqalgan. Turli xil landshaftlarda yashaydi: sernam [[Tropik oʻrmonlar|tropik o'rmon]]<nowiki/>lardan tortib, quruq savannalar va botqoqli mangra o'rmonlarigacha. Populyatsiyang asosiy qismi Pokiston, Hindiston, Nepal va Bangladesh hududida joylashgan Hind-Ganga [[Tekislik (maydon)|tekislik]]<nowiki/>ida tarqalgan. Hindiston hukumati ma'lumotlariga ko'ra bu populyatsiya 3100 — 4500 boshdan iborat, taxminan 3000tasi Hindiston hudida tarqalgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://vokrugsveta.ua/vokrugsveta/v-indii-stalo-bolshe-tigrov-01-08-2019?_gl=1*1733zns*_ga*Y3pFR3FjaHhhTWtkZUJNUW83OXpiOW9lZWFoUUFodWVBUFAtV253bmdzQ1ZheHRMandJOUs4U1Z3QklPd2R5YQ..|sarlavha=Hindistonda yo'lbarslar soni o'sdi|til=rus tili}}</ref>. Ayrim hind olimlari tomonidan bu ma'lumotlar shubxa ostiga qo'yilgan, va yo'lbarslarning soni 2000tadan oshmasligi aytilmoqda<ref>{{Veb manbasi|url=https://web.archive.org/web/20090903230942/http://www.indianjungles.com/090805d.htm|sarlavha=Task force says tigers under siege|til=Ingliz tili}}</ref>. Bu populyatsiya soni bo'yicha eng ko'p bo'lishiga qaramay, yo'qolib ketish xavfi mavjud. Asosan [[Brakonerlik|brakonyerlik]] va tabiiy yashash muhiting buzilishi bunga sabab. Masalan Hindistonda joylashgan Sariska Milliy Bog'ida barcha yo'lbarslar brakonyerlik sababli yo'qolib ketgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.wpsi-india.org/tiger/sariska.php|sarlavha=WPSI — Sariska Tiger Reserve|til=Ingliz tili}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://web.archive.org/web/20070929125607/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/archive_full_story.php?content_id=63280|sarlavha=Have you seen a tiger at Sariska since June? If yes, you’re the only one|til=Ingliz tili}}</ref>. Bengal yo'lbarsining erkagi o'rtacha 205 killogramdan 227 killogramgacha, urg'ochisi o'rtacha 140 —150 killogram. Hindiston shimoli va Nepalda tarqalgan yo'lbarslar janubdagi qardoshlaridan kattaroq, erkaklar o'rtacha 235 killogram og'irlikda.
** '''[[Bengal yo'lbarsi]] —'''
** '''[[Hindixitoy yo'lbarsi]]''' — shuningdek Korbet yo'lbarsi nomi bilan ma'lum. [[Vyetnam]], [[Kambodja]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma|Myanma,]] [[Tailand]] va Xitoyning janubiy qismida tarqalgan. Ushbu populyatsiya soni yurli manbalarda 1200 —1800 oralig'ida keltiriladi. Lekin pastki ko'rsatgich haqiqatga yaqinroq deb tan olinadi. Malayziyada brokonyerlikga qarshi mahalliy qonunlarning amalga oshirilishi sababli, bu mamlakatda yo'lbarslarning eng yirik populyatsiyasi yashaydi. Lekin bu yerda ham yo'lbarslar populyatsiyasi arelning qismlanishi va [[inbriding]] sababli xavf ostida qolmoqda. Vyetnamda yo'lberslarning to'rtdan uch qismi, [[xitoy tabobati]] ehtiyojini qondirish maqsadida, qirib tashlangan. [[Hindixitoy yo'lbarsi]] to'qroq tusga ega. Erkagi o'rtacha 150 — 190 killogram oralig'ida, urg'ochisi — 110 —140 killogram.
** '''[[Hindixitoy yo'lbarsi]] —'''
** '''[[Malay yo'lbarsi]]''' — ushbu populyatsiya faqatgina Malakka yarim orolining janubida tarqalgan. Oxirgi olib borilgan hisoblarga ko'ra bu populyatsiya 600 — 800ta boshdan iborat. Bu uni son jihati bo'yicha uchinchi o'ringa qo'yadi. 2004-yilgacha bu populyatsiya hindxitoy yo'lbarsiga tegishli teb faraz qilingan. 2017-yilda bu mustaqil populyatsiya ekanligi isbot qilingan<ref>{{Veb manbasi|url=https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/32616/A_revised_Felidae_Taxonomy_CatNews.pdf?sequence=1&isAllowed=y|sarlavha=A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the cat classification task force of the IUCN cat specialist group|sana=2017|muallif=Kitchener A. C.|til=Ingliz tili}}</ref>.
** '''[[Malay yo'lbarsi]] —'''
** '''[[Xitoy yo'lbarsi]]''' — shuningdek Janubiy-xitoy yo'lbarsi. Xitoyning janubida tarqalgan. Bu populyatsiya eng katta xavf ostida qolgan. Tabiatda yo'qolib ketganligining katta ehtimoli mavjud. Bu populyatsiya qolganlaridan tanasing kichikligi bilan ajralib turadi: uzunligi 2,2 — 2,6 metr. Erkagi 127 killogramdan 177 killogramgacha, urg'ochilari 100 dan 118 killogramgacha. 1977-yilda Xitoy hukumati yo'lbarslarni ovlashni taqiqladi, lekin aynan bu populyatsiya saqlanishi uchun juda kech edi. Ma'lumotlarga ko'ra tabiattagi oxirgi xitoy yo'lbarsi 1994-yili otib o'ldirilgan. Hozirgi vaqtdaxitoy yo'lbarsing 59 boshi tutqunlikda saqlanmoqda (barchasi Xitoyda), lekin ularning hammasi atigi oltita yo\lbarsning avlodi hisoblanadi. Bundan ko'rinib turibdiki ushbu populyatsiyada genetik xilma-xillik juda oz. 2008-yildan boshlab Xitoy hukumati xitoy yo'lbarslarini tabiatga reintroduktsiya qilish bo'yich choralar ko'rmoqda<ref>{{Yangiliklar manbasi |title=BBC News channel |language=Ingliz tili |pages=1 |work=Rare China tiger seen in the wild |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/7042257.stm}}</ref>.
** '''[[Xitoy yo'lbarsi]] —'''
** † '''[[Turon yo'lbarsi]]''' — shuningdek [[Kavkazorti]] va [[Kaspiy]] yo'lbarsi nomlari ostida malum. 1960-yillar oxirida to'liq yo'q bo'lib ketgan. 1968-yilda oxirgi marotaba tabiatda uchragani dalillari bor<ref name=":2">{{Veb manbasi|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0004125|sarlavha=Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger|til=Ingliz tili}}</ref>. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra oxirgi Turon yo'lbarsi 1970-yilda Turkiyada otib o'ldirilgan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html|sarlavha=Shaded Area: Historical Range for the Caspian tiger.|til=Ingliz tili}}</ref>. Bu populyatsiyaning tarixiy [[Areal|areali]] Ukrainaning va Rossiyaning janubiy qismlarini ([[Dogʻiston|Dog'iston]], [[Checheniston]], [[Shimoliy Osetiya Alaniya|Shimoliy Osetiya]], [[Krasnodar oʻlkasi|Krasnodar o'lkasi]] va [[Ingushiya]]), [[Gruziya]], [[Ozarbayjon]], [[Armaniston]], [[Eron]], [[Afgʻoniston|Afg'oniston]], [[Pokiston]], [[Iroq]], [[Tojikiston]], [[Oʻzbekiston|O'zbekiston]], [[Qozogʻiston|Qozoqiston]], [[Turkmaniston]], [[Suriya]] va [[Turkiya]] bo'lgan. 50-yil gacha [[Amudaryo]]ning quyi oqimida uchragan. Turon yo'lbarsi XX asr boshlarigacha [[Chirchiq (daryo)|Chirchiq]] [[daryo havzasi|havzasi]]da ham yashagan<ref name=":0" />. Ozarbayjonda oxirgi yo'lbars 1932-yilda [[Tolish togʻlari|Tolish tog'lari]]<nowiki/>da, Armanistonda Ararat vodiysida 1933-yilda otib o'ldirilgan. O'rta Osiyoda oxirgi marotaba 1954-yilda Tojikistonning “Yo‘lbars jar” qo'riqxonasida kuzatilgan. Boshqa ma'lumotlarqa qaraganda o'sha yili Turkmanistonning Eron bilan chegaradosh bo'lgan Ko'petdag tog' tizimida paydo bolgan, yo'lbars Eronning shimoliy qismidan kirib kelgan<ref name=":3">{{Veb manbasi|url=https://odam.uz/news/yoqotilgan-boylik-turon-yolbarsi|sarlavha=Yo'qotilgan boylik turon yo'lbarsi}}</ref>. Turon yo'lbarsi boshqa populyatsiyalarga nisbatan yirik bo'lgan: eng og'ir o'lchangan erkak yo'lbarsning vazni 240 killogram bo'lgan. Yunging tusi Bengal yo'lbarsidan katta farq qilmagan, ammo chiziqlari yo'g'onroq va ko'proq bo'lgan, rangi qoradan ko'ra toq kulirang yoki jigarranga yaqinroq bo'lgan. Yungi boshqa populyatsiyalarga qaraganda uzunroq va qalinroq bo'lgan, ayniqsa qish mavsumida. Turon yo'lbarsi, Bengal yo'lbarsi bilan bir qatorda, rimliklar tomonidan gladiator janglarida gladiatorlar yoki boshqa yirtqichlarga qarshi, ayniqsa sherlarga qarshi ishlatilgan. Zamonaviy molekulyar genetika tahlillariga ko'ra Turon yo'lbarsi Amur yo'lbarsi bilan yaxlit populyatsiyani tashkil qiladi<ref name=":2" /><ref name=":3" />.
** † '''[[Turon yo'lbarsi]] —'''
* '''''Panthera tigris sondaica —'''''
* '''''Panthera tigris sondaica —'''''
** '''[[Sumatra yo'lbarsi]] —'''
** '''[[Sumatra yo'lbarsi]] —'''
Qator 33: Qator 33:
** † '''[[Yava yo'lbarsi]] —'''
** † '''[[Yava yo'lbarsi]] —'''


20-asrning 30-yilgacha [[Kavkazorti|Kavkaz orti]]da, 50-yil gacha [[Amudaryo]]ning quyi oqimida (turon Y.i {{lang|la|''P.t. virgata''}}) uchragan. Y. -20 asr boshlarigacha [[Chirchiq (daryo)|Chirchiq]] [[daryo havzasi|havzasi]]da ham yashagan. Ular yovvoyi [[tuyoqlilar|tuyoqli hayvonlar]], jumladan, [[toʻngʻizlar]]ni ovlaydi, odamxoʻr Y. kamdan-kam uchraydi. 2—3 yilda bir marta bolalaydi, [[homiladorlik]] davri 98—112 kun, 2—6 ta [[bola]] tugʻadi; 5—6 oy emizadi. Bolalari 1—2 yoshida mustaqil yashay boshlaydi. Soni juda kamayib ketgan, barcha kenja turlari Xalqaro [[Qizil kitob]]ga kiritilgan.<ref name=":0">[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
Ular yovvoyi [[tuyoqlilar|tuyoqli hayvonlar]], jumladan, [[toʻngʻizlar]]ni ovlaydi, odamxoʻr Y. kamdan-kam uchraydi. 2—3 yilda bir marta bolalaydi, [[homiladorlik]] davri 98—112 kun, 2—6 ta [[bola]] tugʻadi; 5—6 oy emizadi. Bolalari 1—2 yoshida mustaqil yashay boshlaydi. Soni juda kamayib ketgan, barcha kenja turlari Xalqaro [[Qizil kitob]]ga kiritilgan.<ref name=":0">[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>




12-May 2023, 16:22 dagi koʻrinishi

Yo'lbars (lot. Panthera tigris) — mushuksimonlar oilasiga mansub yirtqich sut emizuvchi hayvon. Yirik mushuksimonlar (lot. Panthera) urug'iga kiruvchi beshta turdan biri. Shu oilaning eng yirik vakili. Yo'lbars umuman quruqlikdagi eng yirik yirtqichlardan biri, vazni bo'yicha faqat oq ayiq va qo'ng'ir ayiqdan kichik. Yo'lbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur to'qqizta populyatsiyani o'z ichiga oladi. XXI asr boshiga faqat oltitasi saqlanib qolgan. Yolbarslarning umumiy soni 2600-3900 boshdan iborat[1]. Bengal yo'lbarsi populyatsiyasi eng ko'p boshdan iborat, yo'lbarslarning umumiy populyatsiyasing 40% tashkil qiladi.

XX asrda Tabiat va tabiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi qizil kitobiga kiritildi. Shu bilan bir qatorda turli davlatlar qizil kitobiga va himoya hujjatlariga kiritilgan. 2020-yil holatiga ko'ra yo'lbarslarni butun dunyoda ovlash taqiqlangan.

O'rganish tarixi

Yo'lbarsalga birinchi bo'lib, Felis tigris nomi ostida, Carl Linney tomonidan uning Systema Naturæ asarida tarif berilgan. Keyinchalik 1858-yilda rus tabiatshunosi Nikolay Severtsov ushbu turga Tigris striatus nomi ostida tarif beradi. 1867-yilda britaniyalik zoolog Jorj Grey Tigris regalist nomi ostida tarif beradi. 1929-yildan boshlab yo'lbarslarni katta mushuklar (lot. Panthera) urug'iga oid deb qolanila boshlandi.

Tashqi ko'rinishi

Tanasining uzunligi 160-290 sm (baʼzan 3 m dan ortiq), dumi 114 sm gacha, vazni 390 kg gacha. Boshi yumaloq, mallarang, tanasining orqa va yon tomonlarida koʻndalang qora yoʻllari boʻladi[2].

Tarqalishi

Yo'lbar — faqat Osiyoda tarqalgan tur. Yo'lbarsning tarixiy areali Uzoq Sharq, Eron, Afg'oniston, Xitoy, Hindiston, Janubi-Sharqiy Osiyoda hamda Zond orollarida tarqalgan. Hozirda ushbu hududlarning katta qismida yo'lbarslar qirib tashlangan. Yirik populyatsiyalari Hindiston va Hindixitoy yarim orolidada saqlanib qolgan. Rossiyaning Primorye va Xabarovsk o'lkalarida kichik populyatsiyasi mavjud. Faqatgina 1995 va 2005-yillar oralig'ida Osiyoda yo'lbarslarning areali 40% kamaygan. Bugungi kunda yo'lbarslar tarixiy arealing atigi 7% egallashadi[3].

Hozirgi vaqtda yo'lbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — Bangladesh, Butan, Vyetnam, Hindiston, Indoneziya, Kambodja, Pokiston, Xitoy, Laos, Malayziya, Myanma, Nepal, Rossiya, Tailand[4]

Yo'lbarslar turli xil landshaftlarda yashashadi: sernam tropik o'rmonlar, babmbuk o'rmonlari, savvanalar, chalacho'llar, toʻqaylar, qalin qamishzor va togʻ oʻrmonlarida, shimolda tayga o'rmonlarida yashaydi.Tog'larda dengiz sathidan 3000 metr balandliggacha ko'tariladi.

Ostturlari

Yo'lbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur oltita zamonaviy populyatsiyani va uchta tarixiy davrda qirilib ketgan populyatsiyalarni o'z ichiga oladi. Bunday tasnif 2015-yilda taklif qilingan va 2017-yilda Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkiloti bir gruh mutaxasislari tomonidan qabul qilingan[3]. Bundan oldin har to'qqiz populyatsiya alohida osstur deb hisoblangan.

  • Panthera tigris tigris — yo'lbarslarning ostturi, Osiyo qit'asida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni o'z ichiga oladi:
    • Amur yo'lbarsi — shuningdek Sibir yo'lbarsi, Manjur yo'lbarsi, Shimoliy-xitoy yo'lbarsi sifatida ma'lum. Asosan Primorye va Xabarovs o'lkalarida, Amur va Yahudiylar muxtor viloyatida, juda oz qismi Xitoyning shimoli-sharqida tarqalgan. Shimoliy Koreyada katta ehtimollik bilan uchrashi mumkin. 1996 va 2005[5] yillarda o'tkazilgan hisobda 480-520 bosh amur yo'lbarslari tabiatda yashashi aniqlangan. Ushbu populyatsiyaga turning eng eng yirik vakillari tegishli, 6 oylik yo'lbars bolasi bo'y va vazni bo'yicha voyaga yetgan qoplonga teng keladi. Populyatsiya qolganlardan qalin yungi, chiziqlarning kamligi, malla rangning ochroqligi bilan farq qiladi.
    • Bengal yo'lbarsi — Bangladesh, Butan, Hindiston, Nepal, Pokiston va Myanmada tarqalgan. Turli xil landshaftlarda yashaydi: sernam tropik o'rmonlardan tortib, quruq savannalar va botqoqli mangra o'rmonlarigacha. Populyatsiyang asosiy qismi Pokiston, Hindiston, Nepal va Bangladesh hududida joylashgan Hind-Ganga tekislikida tarqalgan. Hindiston hukumati ma'lumotlariga ko'ra bu populyatsiya 3100 — 4500 boshdan iborat, taxminan 3000tasi Hindiston hudida tarqalgan[6]. Ayrim hind olimlari tomonidan bu ma'lumotlar shubxa ostiga qo'yilgan, va yo'lbarslarning soni 2000tadan oshmasligi aytilmoqda[7]. Bu populyatsiya soni bo'yicha eng ko'p bo'lishiga qaramay, yo'qolib ketish xavfi mavjud. Asosan brakonyerlik va tabiiy yashash muhiting buzilishi bunga sabab. Masalan Hindistonda joylashgan Sariska Milliy Bog'ida barcha yo'lbarslar brakonyerlik sababli yo'qolib ketgan[8][9]. Bengal yo'lbarsining erkagi o'rtacha 205 killogramdan 227 killogramgacha, urg'ochisi o'rtacha 140 —150 killogram. Hindiston shimoli va Nepalda tarqalgan yo'lbarslar janubdagi qardoshlaridan kattaroq, erkaklar o'rtacha 235 killogram og'irlikda.
    • Hindixitoy yo'lbarsi — shuningdek Korbet yo'lbarsi nomi bilan ma'lum. Vyetnam, Kambodja, Laos, Malayziya, Myanma, Tailand va Xitoyning janubiy qismida tarqalgan. Ushbu populyatsiya soni yurli manbalarda 1200 —1800 oralig'ida keltiriladi. Lekin pastki ko'rsatgich haqiqatga yaqinroq deb tan olinadi. Malayziyada brokonyerlikga qarshi mahalliy qonunlarning amalga oshirilishi sababli, bu mamlakatda yo'lbarslarning eng yirik populyatsiyasi yashaydi. Lekin bu yerda ham yo'lbarslar populyatsiyasi arelning qismlanishi va inbriding sababli xavf ostida qolmoqda. Vyetnamda yo'lberslarning to'rtdan uch qismi, xitoy tabobati ehtiyojini qondirish maqsadida, qirib tashlangan. Hindixitoy yo'lbarsi to'qroq tusga ega. Erkagi o'rtacha 150 — 190 killogram oralig'ida, urg'ochisi — 110 —140 killogram.
    • Malay yo'lbarsi — ushbu populyatsiya faqatgina Malakka yarim orolining janubida tarqalgan. Oxirgi olib borilgan hisoblarga ko'ra bu populyatsiya 600 — 800ta boshdan iborat. Bu uni son jihati bo'yicha uchinchi o'ringa qo'yadi. 2004-yilgacha bu populyatsiya hindxitoy yo'lbarsiga tegishli teb faraz qilingan. 2017-yilda bu mustaqil populyatsiya ekanligi isbot qilingan[10].
    • Xitoy yo'lbarsi — shuningdek Janubiy-xitoy yo'lbarsi. Xitoyning janubida tarqalgan. Bu populyatsiya eng katta xavf ostida qolgan. Tabiatda yo'qolib ketganligining katta ehtimoli mavjud. Bu populyatsiya qolganlaridan tanasing kichikligi bilan ajralib turadi: uzunligi 2,2 — 2,6 metr. Erkagi 127 killogramdan 177 killogramgacha, urg'ochilari 100 dan 118 killogramgacha. 1977-yilda Xitoy hukumati yo'lbarslarni ovlashni taqiqladi, lekin aynan bu populyatsiya saqlanishi uchun juda kech edi. Ma'lumotlarga ko'ra tabiattagi oxirgi xitoy yo'lbarsi 1994-yili otib o'ldirilgan. Hozirgi vaqtdaxitoy yo'lbarsing 59 boshi tutqunlikda saqlanmoqda (barchasi Xitoyda), lekin ularning hammasi atigi oltita yo\lbarsning avlodi hisoblanadi. Bundan ko'rinib turibdiki ushbu populyatsiyada genetik xilma-xillik juda oz. 2008-yildan boshlab Xitoy hukumati xitoy yo'lbarslarini tabiatga reintroduktsiya qilish bo'yich choralar ko'rmoqda[11].
    • † Turon yo'lbarsi — shuningdek Kavkazorti va Kaspiy yo'lbarsi nomlari ostida malum. 1960-yillar oxirida to'liq yo'q bo'lib ketgan. 1968-yilda oxirgi marotaba tabiatda uchragani dalillari bor[12]. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra oxirgi Turon yo'lbarsi 1970-yilda Turkiyada otib o'ldirilgan[13]. Bu populyatsiyaning tarixiy areali Ukrainaning va Rossiyaning janubiy qismlarini (Dog'iston, Checheniston, Shimoliy Osetiya, Krasnodar o'lkasi va Ingushiya), Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston, Eron, Afg'oniston, Pokiston, Iroq, Tojikiston, O'zbekiston, Qozoqiston, Turkmaniston, Suriya va Turkiya bo'lgan. 50-yil gacha Amudaryoning quyi oqimida uchragan. Turon yo'lbarsi XX asr boshlarigacha Chirchiq havzasida ham yashagan[2]. Ozarbayjonda oxirgi yo'lbars 1932-yilda Tolish tog'larida, Armanistonda Ararat vodiysida 1933-yilda otib o'ldirilgan. O'rta Osiyoda oxirgi marotaba 1954-yilda Tojikistonning “Yo‘lbars jar” qo'riqxonasida kuzatilgan. Boshqa ma'lumotlarqa qaraganda o'sha yili Turkmanistonning Eron bilan chegaradosh bo'lgan Ko'petdag tog' tizimida paydo bolgan, yo'lbars Eronning shimoliy qismidan kirib kelgan[14]. Turon yo'lbarsi boshqa populyatsiyalarga nisbatan yirik bo'lgan: eng og'ir o'lchangan erkak yo'lbarsning vazni 240 killogram bo'lgan. Yunging tusi Bengal yo'lbarsidan katta farq qilmagan, ammo chiziqlari yo'g'onroq va ko'proq bo'lgan, rangi qoradan ko'ra toq kulirang yoki jigarranga yaqinroq bo'lgan. Yungi boshqa populyatsiyalarga qaraganda uzunroq va qalinroq bo'lgan, ayniqsa qish mavsumida. Turon yo'lbarsi, Bengal yo'lbarsi bilan bir qatorda, rimliklar tomonidan gladiator janglarida gladiatorlar yoki boshqa yirtqichlarga qarshi, ayniqsa sherlarga qarshi ishlatilgan. Zamonaviy molekulyar genetika tahlillariga ko'ra Turon yo'lbarsi Amur yo'lbarsi bilan yaxlit populyatsiyani tashkil qiladi[12][14].
  • Panthera tigris sondaica —

Ular yovvoyi tuyoqli hayvonlar, jumladan, toʻngʻizlarni ovlaydi, odamxoʻr Y. kamdan-kam uchraydi. 2—3 yilda bir marta bolalaydi, homiladorlik davri 98—112 kun, 2—6 ta bola tugʻadi; 5—6 oy emizadi. Bolalari 1—2 yoshida mustaqil yashay boshlaydi. Soni juda kamayib ketgan, barcha kenja turlari Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.[2]


Manbalar

  1. ↑ „IUCN red list. Panthera tigris (Tiger).“.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  3. ↑ 3,0 3,1 Wilting A., Courtiol A., Christiansen P., Niedballa J., Scharf A. K., Orlando L., Balkenhol N., Hofer H., Kramer-Schadt S., Fickel J., Kitchener A. C. „Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation“ (Ingliz tili) (26 iyun 2015 yil).
  4. ↑ „WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)“ (11 may 2023 yil). 7 fevral 2015 yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 may 2023 yil.
  5. ↑ „Amur yo'lbarsi populyatsiyasi monitoringi“ (rus tili).
  6. ↑ „Hindistonda yo'lbarslar soni o'sdi“ (rus tili).
  7. ↑ „Task force says tigers under siege“ (Ingliz tili).
  8. ↑ „WPSI — Sariska Tiger Reserve“ (Ingliz tili).
  9. ↑ „Have you seen a tiger at Sariska since June? If yes, you’re the only one“ (Ingliz tili).
  10. ↑ Kitchener A. C. „A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the cat classification task force of the IUCN cat specialist group“ (Ingliz tili) (2017).
  11. ↑ „BBC News channel“ (Ingliz tili). Rare China tiger seen in the wild, s. 1.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger“ (Ingliz tili).
  13. ↑ „Shaded Area: Historical Range for the Caspian tiger.“ (Ingliz tili).
  14. ↑ 14,0 14,1 „Yo'qotilgan boylik turon yo'lbarsi“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yoʻlbars&oldid=3696713" dan olindi