Saparmurod Niyozov: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Tahrir izohi yoʻq
Qator 20: Qator 20:
'''Saparmurat Atayevich Niyazov'''{{Efn|{{lang-ru|Сапармурат Атаевич Ниязов}}; {{lang-tk|Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow}}, in Cyrillic: Saparmirat Ataevich Niyazov {{IPA-tk|θɑpɑmɯˈɾɑt ɑˈtɑjɛβɪtʃ nɯˈjɑðoβ|}}}} (1940 yil 19 fevral — 2006-yil 21-dekabr), '''Turkmanboshi''' nomi bilan ham tanilgan{{Efn|{{lang-tk|links=no|Türkmenbaşy}}}} [[Turkmaniston|Turkmanistonni]] 1990-yildan vafotigacha boshqargan [[Turkmanlar|turkman]] siyosatchisi. U 1985-yildan 1991-yilgacha Turkmaniston Kommunistik partiyasining birinchi kotibi boʻlgan va 1991-yilgi Sovet davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan.
'''Saparmurat Atayevich Niyazov'''{{Efn|{{lang-ru|Сапармурат Атаевич Ниязов}}; {{lang-tk|Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow}}, in Cyrillic: Saparmirat Ataevich Niyazov {{IPA-tk|θɑpɑmɯˈɾɑt ɑˈtɑjɛβɪtʃ nɯˈjɑðoβ|}}}} (1940 yil 19 fevral — 2006-yil 21-dekabr), '''Turkmanboshi''' nomi bilan ham tanilgan{{Efn|{{lang-tk|links=no|Türkmenbaşy}}}} [[Turkmaniston|Turkmanistonni]] 1990-yildan vafotigacha boshqargan [[Turkmanlar|turkman]] siyosatchisi. U 1985-yildan 1991-yilgacha Turkmaniston Kommunistik partiyasining birinchi kotibi boʻlgan va 1991-yilgi Sovet davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan.


Turkmaniston ommaviy axborot vositalari uni “Turkmaniston Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi Raisi Janobi Oliylari Saparmurod Turkmanboshi” degan nom bilan tilga olishgan. <ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/turkmenistan/1404016/A-date-with-destiny-for-Turkmen-leader.html The Telegraph, "A date with destiny for Turkmen leader", 9 August 2002]</ref> Uning Turkmanboshi, ya'ni turkmanlar boshlig'i unvoni uning dunyo turkmanlari assotsiatsiyasi asoschisi va prezidenti lavozimiga ishora qiladi<ref name="excellency">{{Veb manbasi|url=http://www.turkmenistanembassy.org/turkmen/gov/presbio.html|sarlavha=Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President|nashriyot=Embassy of Turkmenistan|kirish sanasi=2006-12-22|arxivurl=http://webarchive.loc.gov/all/20020813051618/http://www.turkmenistanembassy.org/turkmen/gov/presbio.html <!-- Bot retrieved archive -->|arxivsana=2002-08-13}}</ref> 1999-yilda Turkmaniston Assambleyasi Niyozovni Turkmanistonning umrbod prezidenti deb e'lon qildi.
Turkmaniston ommaviy axborot vositalari uni “Turkmaniston Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi Raisi Janobi Oliylari Saparmurod Turkmanboshi” degan nom bilan tilga olishgan<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/turkmenistan/1404016/A-date-with-destiny-for-Turkmen-leader.html The Telegraph, "A date with destiny for Turkmen leader", 9 August 2002]</ref>. Uning Turkmanboshi, ya'ni turkmanlar boshlig'i unvoni uning dunyo turkmanlari assotsiatsiyasi asoschisi va prezidenti lavozimiga ishora qiladi<ref name="excellency">{{Veb manbasi|url=http://www.turkmenistanembassy.org/turkmen/gov/presbio.html|sarlavha=Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President|nashriyot=Embassy of Turkmenistan|kirish sanasi=2006-12-22|arxivurl=http://webarchive.loc.gov/all/20020813051618/http://www.turkmenistanembassy.org/turkmen/gov/presbio.html <!-- Bot retrieved archive -->|arxivsana=2002-08-13}}</ref>. [[1999-yil|1999-yilda]] Turkmaniston Assambleyasi Niyozovni Turkmanistonning umrbod prezidenti deb e'lon qildi.


O'z davrida dunyodagi eng [[Totalitarizm|totalitar]], [[Mustabidlik|despotik]] va repressiv [[Diktator|diktatorlardan]] biri edi<ref>{{Jurnal manbasi}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|muallif=Cathill|ism=Paul|sarlavha=Interesting Histories: Saparmurat Niyazov – The Real General Aladeen|ish=medium.com|sana=26 September 2018|url=https://medium.com/interesting-histories/interesting-histories-saparmurat-niyazov-the-real-general-aladeen-552c12a1e4e2|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> U o'z atrofida shaxsga sig'inishni targ'ib qildi va mamlakatga o'zining g'ayrioddiy talablarini yukladi, masalan, turkman oylari va hafta kunlarini o'zining avtobiografik "Ruhnoma" asaridagi personajlarga o'zgartirdi<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7365346.stm BBC News, "Turkmen go back to old calendar", 24 April 2008].</ref>. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida “Ruhnoma”ni o‘qishni majburiy qilib qo‘ydi, yangi davlat xizmatchilari ishga kirish uchun suhbatda kitobdan sinovdan o‘tkazildi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning ta’limoti bo‘yicha imtihon o‘tkazildi. 2005-yilda poytaxt [[Ashxobod|Ashxoboddan]] tashqaridagi barcha qishloq kutubxonalari va kasalxonalarini yopib qo'ydi, o'sha paytda aholining yarmidan ko'pi qishloq joylarda istiqomat qiladigan mamlakatda<ref>{{Veb manbasi|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.RUR.TOTL.ZS?locations=TM|sarlavha=Rural population (% of total population): Turkmenistan|nashriyot=World Bank}}</ref>, "Agar odamlar kasal bo'lsa, ular davolanishlari uchun Ashxobodga kelishlari mumkin”ligini aytgan<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4307583.stm BBC News, "Turkmen leader closes hospitals", 1 March 2005].</ref>. Uning hukmronligi davrida Turkmaniston Markaziy Osiyoda eng past umr ko‘rish darajasida edi. Londonda joylashgan Global Witness inson huquqlari tashkilotining xabar berishicha, Niyozov nazorati ostidagi va xorijda saqlanayotgan pullari 3 milliard [[AQSh dollari|dollardan]] ortiq bo‘lishi mumkin, shundan 1,8-2,6 milliard dollari [[Germaniya|Olmoniyaning]]<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.globalwitness.org/sites/default/files/library/its_a_gas_april_2006_lowres.pdf|sarlavha=It's a Gas: Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade|kirish sanasi=2010-12-09|sana=April 2006|nashriyot=Global Witness Limited}}</ref> "Deutsche Bank"idagi Valyuta zaxira jamg‘armasida joylashgan.
O'z davrida dunyodagi eng [[Totalitarizm|totalitar]], [[Mustabidlik|despotik]] va repressiv [[Diktator|diktatorlardan]] biri edi<ref>{{Jurnal manbasi}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|muallif=Cathill|ism=Paul|sarlavha=Interesting Histories: Saparmurat Niyazov – The Real General Aladeen|ish=medium.com|sana=26 September 2018|url=https://medium.com/interesting-histories/interesting-histories-saparmurat-niyazov-the-real-general-aladeen-552c12a1e4e2|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> U o'z atrofida shaxsga sig'inishni targ'ib qildi va mamlakatga o'zining g'ayrioddiy talablarini yukladi, masalan, turkman oylari va hafta kunlarini o'zining avtobiografik "Ruhnoma" asaridagi personajlarga o'zgartirdi<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7365346.stm BBC News, "Turkmen go back to old calendar", 24 April 2008].</ref>. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida “Ruhnoma”ni o‘qishni majburiy qilib qo‘ydi, yangi davlat xizmatchilari ishga kirish uchun suhbatda kitobdan sinovdan o‘tkazildi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning ta’limoti bo‘yicha imtihon o‘tkazildi. 2005-yilda poytaxt [[Ashxobod|Ashxoboddan]] tashqaridagi barcha qishloq kutubxonalari va kasalxonalarini yopib qo'ydi, o'sha paytda aholining yarmidan ko'pi qishloq joylarda istiqomat qiladigan mamlakatda<ref>{{Veb manbasi|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.RUR.TOTL.ZS?locations=TM|sarlavha=Rural population (% of total population): Turkmenistan|nashriyot=World Bank}}</ref>, "Agar odamlar kasal bo'lsa, ular davolanishlari uchun Ashxobodga kelishlari mumkin”ligini aytgan<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4307583.stm BBC News, "Turkmen leader closes hospitals", 1 March 2005].</ref>. Uning hukmronligi davrida Turkmaniston Markaziy Osiyoda eng past umr ko‘rish darajasida edi. Londonda joylashgan Global Witness inson huquqlari tashkilotining xabar berishicha, Niyozov nazorati ostidagi va xorijda saqlanayotgan pullari 3 milliard [[AQSh dollari|dollardan]] ortiq bo‘lishi mumkin, shundan 1,8-2,6 milliard dollari [[Germaniya|Olmoniyaning]]<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.globalwitness.org/sites/default/files/library/its_a_gas_april_2006_lowres.pdf|sarlavha=It's a Gas: Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade|kirish sanasi=2010-12-09|sana=April 2006|nashriyot=Global Witness Limited}}</ref> "Deutsche Bank"idagi Valyuta zaxira jamg‘armasida joylashgan.


== Biografiya ==
== Biografiya ==
Niyozov [[1940-yil]] [[19-fevral|19-fevralda]] [[Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasi|Turkmaniston SSRning]] [[Ashxobod]] yaqinidagi Gipjak (Qipchoq) shahrida tug‘ilgan. [[Turkmanlar|Turkmanlarning]] nufuzli [[Taka|Teke qabilasidan]]<ref>Sabol, Steven.</ref>. Uning tarjimai holining rasmiy versiyasiga ko'ra, otasi Otamurat Niyozov [[Ikkinchi jahon urushi|Ikkinchi jahon urushida]] [[Uchinchi reyx|fashistlar Olmoniyasiga]] qarshi kurashda halok bo'lgan, boshqa manbalarda esa, jangdan qochgan va harbiy sud tomonidan o'limga hukm qilingani aytiladi. Uning onasi va ikki ukasi [[Ashxobod zilzilasi|1948-yilgi Ashxobod zilzilasida]] halok bo'lgan. Onasi Gurbansulton keyinchalik shaxsga sig'inish obyekti bo'lgan. Saparmurot bolalar uyida o'sgan<ref>{{Veb manbasi|muallif=Morton|ism=Ella|sarlavha=Golden Statues and Mother Bread: The Bizarre Legacy of Turkmenistan's Former Dictator|url=https://slate.com/human-interest/2014/02/saparmurat-niyazov-former-president-of-turkmenistan-has-left-quite-the-legacy-in-ashgabat.html|ish=slate.com|sana=6 February 2014|nashriyot=Slate|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The personality cult of Turkmenbashi|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/21/1|ish=[[The Guardian]]|sana=21 December 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|muallif=Joffe|ism=Lawrence|sarlavha=Saparmurat Niyazov|url=https://www.theguardian.com/news/2006/dec/22/guardianobituaries.obituaries|ish=[[The Guardian]]|sana=22 December 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref>.
Niyozov [[1940-yil]] [[19-fevral|19-fevralda]] [[Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasi|Turkmaniston SSRning]] [[Ashxobod]] yaqinidagi Gipjak (Qipchoq) shahrida tug‘ilgan. [[Turkmanlar|Turkmanlarning]] nufuzli [[Taka|Teke qabilasidan]]<ref>Sabol, Steven.</ref>. Tarjimai holining rasmiy versiyasiga ko'ra, otasi Otamurat Niyozov [[Ikkinchi jahon urushi|Ikkinchi jahon urushida]] [[Uchinchi reyx|fashistlar Olmoniyasiga]] qarshi kurashda halok bo'lgan, boshqa manbalarda esa, jangdan qochgan va harbiy sud tomonidan o'limga hukm qilingani aytiladi. Uning onasi va ikki ukasi [[Ashxobod zilzilasi|1948-yilgi Ashxobod zilzilasida]] halok bo'lgan. Onasi Gurbansulton keyinchalik shaxsga sig'inish obyekti bo'lgan. Saparmurot bolalar uyida o'sgan<ref>{{Veb manbasi|muallif=Morton|ism=Ella|sarlavha=Golden Statues and Mother Bread: The Bizarre Legacy of Turkmenistan's Former Dictator|url=https://slate.com/human-interest/2014/02/saparmurat-niyazov-former-president-of-turkmenistan-has-left-quite-the-legacy-in-ashgabat.html|ish=slate.com|sana=6 February 2014|nashriyot=Slate|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The personality cult of Turkmenbashi|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/21/1|ish=[[The Guardian]]|sana=21 December 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|muallif=Joffe|ism=Lawrence|sarlavha=Saparmurat Niyazov|url=https://www.theguardian.com/news/2006/dec/22/guardianobituaries.obituaries|ish=[[The Guardian]]|sana=22 December 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref>.


1959-yilda maktabni tugatgach, Turkmaniston kasaba uyushmasida instruktor bo‘lib ishladi. Leningrad politexnika institutida tahsil oldi. 1967-yilda muhandis-elektrik diplomini oldi.
1959-yilda maktabni tugatgach, Turkmaniston kasaba uyushmasida instruktor bo‘lib ishladi. Leningrad politexnika institutida tahsil oldi. 1967-yilda muhandis-elektrik diplomini oldi.
Qator 69: Qator 69:


2000-yil may oyida hukumat Turkmen Telecom davlat shirkatidan tashqari barcha Internet litsenziyalarini bekor qildi va 2001-yil iyun oyida barcha internet kafelarni yopib qo'ydi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.worldofradio.com/dxld3014.txt|sarlavha=Turkmenistan. Struggling For News In Turkmenistan|muallif=Clarke, Michael|nashriyot=Glenn Hauser's World of Radio|sana=2003-01-24|kirish sanasi=2006-12-22}}</ref>. 2005-yilga kelib Turkmanistonda 36 ming internet foydalanuvchisi bor edi, bu aholining 0,7 foizini tashkil qiladi<ref>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/ The World Factbook entry for Turkmenistan] information retrieved on 30 August 2006</ref>.
2000-yil may oyida hukumat Turkmen Telecom davlat shirkatidan tashqari barcha Internet litsenziyalarini bekor qildi va 2001-yil iyun oyida barcha internet kafelarni yopib qo'ydi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.worldofradio.com/dxld3014.txt|sarlavha=Turkmenistan. Struggling For News In Turkmenistan|muallif=Clarke, Michael|nashriyot=Glenn Hauser's World of Radio|sana=2003-01-24|kirish sanasi=2006-12-22}}</ref>. 2005-yilga kelib Turkmanistonda 36 ming internet foydalanuvchisi bor edi, bu aholining 0,7 foizini tashkil qiladi<ref>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/ The World Factbook entry for Turkmenistan] information retrieved on 30 August 2006</ref>.
[[Fayl:Vladimir_Putin_with_Saparmurat_Niyazov-11.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Vladimir_Putin_with_Saparmurat_Niyazov-11.jpg/220px-Vladimir_Putin_with_Saparmurat_Niyazov-11.jpg|thumb|Niyozov [[Rossiya prezidenti|Rossiya Prezidenti]] [[Vladimir Putin]] bilan [[Kreml (qalʼa)|Kremlda]], 2000-yil iyun]]

2004-yil mart oyida 15 000 sog'liqni saqlash xodimlari ishdan bo'shatildi, shu jumladan hamshiralar, doyalar, maktabga tashrif buyuruvchilar va tartiblar<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Whitlock, Monica |date=2004-03-01 |title=Troops to replace Turkmen medics |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/3522855.stm |access-date=2006-12-22}}</ref>. 2005-yil fevral oyida [[Ashxobod|Ashxoboddagidan]] tashqaridagi barcha kasalxonalar yopildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Morgan, David <!-- (Translator) --> |date=2005-02-14 |title=President of Turkmenistan closes hospitals, libraries and nature reserves |publisher=Prima-News |url=http://www.prima-news.ru/eng/news/news/2005/2/14/31176.htm |access-date=2006-12-22}}</ref>. Poytaxtdan tashqaridagi barcha kutubxonalar ham yopildi. Turkmanlarning aksariyati o‘qishi kerak bo‘lgan yagona kitob Qur’on va “Ruhnoma” deb hisoblagan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.funtrivia.com/en/subtopics/Turkmenbashi-Crazy-Dictator-of-Absurdistan-280411.html|sarlavha=Archived copy|ish=www.funtrivia.com|kirish sanasi=22 May 2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110218203858/http://www.funtrivia.com/en/subtopics/Turkmenbashi-Crazy-Dictator-of-Absurdistan-280411.html|arxivsana=18 February 2011}}</ref>.
2004-yil mart oyida 15 000 sog'liqni saqlash xodimlari ishdan bo'shatildi, shu jumladan hamshiralar, doyalar, maktabga tashrif buyuruvchilar va tartiblar<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Whitlock, Monica |date=2004-03-01 |title=Troops to replace Turkmen medics |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/3522855.stm |access-date=2006-12-22}}</ref>. 2005-yil fevral oyida [[Ashxobod|Ashxoboddagidan]] tashqaridagi barcha kasalxonalar yopildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Morgan, David <!-- (Translator) --> |date=2005-02-14 |title=President of Turkmenistan closes hospitals, libraries and nature reserves |publisher=Prima-News |url=http://www.prima-news.ru/eng/news/news/2005/2/14/31176.htm |access-date=2006-12-22}}</ref>. Poytaxtdan tashqaridagi barcha kutubxonalar ham yopildi. Turkmanlarning aksariyati o‘qishi kerak bo‘lgan yagona kitob Qur’on va “Ruhnoma” deb hisoblagan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.funtrivia.com/en/subtopics/Turkmenbashi-Crazy-Dictator-of-Absurdistan-280411.html|sarlavha=Archived copy|ish=www.funtrivia.com|kirish sanasi=22 May 2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110218203858/http://www.funtrivia.com/en/subtopics/Turkmenbashi-Crazy-Dictator-of-Absurdistan-280411.html|arxivsana=18 February 2011}}</ref>.


2006-yilning yanvar oyida mamlakatdagi qariyalarning uchdan bir qismining pensiyalari to‘xtatilgan, yana 200 ming nafarining pensiyasi qisqartirilgan. O'tgan ikki yil davomida olingan pensiyalar davlatga qaytarilar edi<ref>{{Veb manbasi|muallif=Paton Walsh|ism=Nick|sarlavha=Turkmenistan despot axes pensions|url=https://www.theguardian.com/world/2006/feb/04/nickpatonwalsh.mainsection|ish=[[The Guardian]]|sana=4 February 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-02-03 |script-title=ru:Туркменбаши решил истребить всех стариков |language=ru |publisher=NEWSru.com |url=http://txt.newsru.com/world/03feb2006/turkmenbashi.html |access-date=2006-12-22}}</ref>. Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi pensiyalarning kesilishi koʻplab keksa turkmanlarning oʻlimiga sabab boʻlganligi haqidagi daʼvolarni qatʼiyan rad etib, chet el ommaviy axborot vositalarini ushbu mavzu boʻyicha “qasddan buzuq” maʼlumot tarqatishda aybladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-04-02 |title=...Russian media outlets disseminate "deliberately perverted" information on republic's pension maintenance |publisher=Turkmenistan.ru |url=http://turkmenistan.ru/index.php?page_id=3&lang_id=en&elem_id=7704&type=event&sort=date_desc |access-date=2006-12-22}}</ref>. [[2007-yil]] [[19-mart|19-martda]] Turkmanistonning yangi prezidenti [[Gurbanguli Berdimuhamedov]] Niyozovning qarorini bekor qilib, 100 mingdan ortiq keksa fuqarolarning pensiyalarini tikladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2007-03-19 |title=Turkmen leader restores pensions |publisher=bbc.co.uk |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6466931.stm |access-date=2007-03-19}}</ref>.
2006-yilning yanvar oyida mamlakatdagi qariyalarning uchdan bir qismining pensiyalari to‘xtatilgan, yana 200 ming nafarining pensiyasi qisqartirilgan. O'tgan ikki yil davomida
olingan pensiyalar davlatga qaytarilar edi<ref>{{Veb manbasi|muallif=Paton Walsh|ism=Nick|sarlavha=Turkmenistan despot axes pensions|url=https://www.theguardian.com/world/2006/feb/04/nickpatonwalsh.mainsection|ish=[[The Guardian]]|sana=4 February 2006|kirish sanasi=22 January 2021}}</ref> <ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-02-03 |script-title=ru:Туркменбаши решил истребить всех стариков |language=ru |publisher=NEWSru.com |url=http://txt.newsru.com/world/03feb2006/turkmenbashi.html |access-date=2006-12-22}}</ref>. Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi pensiyalarning kesilishi koʻplab keksa turkmanlarning oʻlimiga sabab boʻlganligi haqidagi daʼvolarni qatʼiyan rad etib, chet el ommaviy axborot vositalarini ushbu mavzu boʻyicha “qasddan buzuq” maʼlumot tarqatishda aybladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-04-02 |title=...Russian media outlets disseminate "deliberately perverted" information on republic's pension maintenance |publisher=Turkmenistan.ru |url=http://turkmenistan.ru/index.php?page_id=3&lang_id=en&elem_id=7704&type=event&sort=date_desc |access-date=2006-12-22}}</ref>. [[2007-yil]] [[19-mart|19-martda]] Turkmanistonning yangi prezidenti [[Gurbanguli Berdimuhamedov]] Niyozovning qarorini bekor qilib, 100 mingdan ortiq keksa fuqarolarning pensiyalarini tikladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2007-03-19 |title=Turkmen leader restores pensions |publisher=bbc.co.uk |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6466931.stm |access-date=2007-03-19}}</ref>.


==== Amnistiya ====
==== Amnistiya ====
Qator 80: Qator 82:


=== Tashqi siyosat ===
=== Tashqi siyosat ===
[[Fayl:Vladimir_Putin_1_March_2002-5.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Vladimir_Putin_1_March_2002-5.jpg/220px-Vladimir_Putin_1_March_2002-5.jpg|left|thumb|Oʻzbekiston prezidenti [[Islom Karimov]], Rossiya prezidenti [[Vladimir Putin]], Niyozov va [[Nursulton Nazarboyev|Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyev]]. 2002-yil]]
Niyozov tashqi siyosatda qat'iy [[betaraflik]] siyosatini ilgari surdi, [[NATO]] yoki [[GUAM Demokratiya va Iqtisodiy Rivojlanish Tashkiloti|GUAMga]] a'zo bo'lishdan tiyildi va [[Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti|KXShTni]] deyarli mensimadi. Turkmaniston [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkilotining]] tinchlikparvar missiyalarida qatnashmagan. Biroq, [[Interpol|Interpolga]] a'zo bo'lgan.
Niyozov tashqi siyosatda qat'iy [[betaraflik]] siyosatini ilgari surdi, [[NATO]] yoki [[GUAM Demokratiya va Iqtisodiy Rivojlanish Tashkiloti|GUAMga]] a'zo bo'lishdan tiyildi va [[Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti|KXShTni]] deyarli mensimadi. Turkmaniston [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkilotining]] tinchlikparvar missiyalarida qatnashmagan. Biroq, [[Interpol|Interpolga]] a'zo bo'lgan.

Turkmanistonning toʻliq mustaqilligi BMT Bosh Assambleyasining [[1995-yil]] [[12-dekabr|12-dekabrdagi]] “Turkmanistonning doimiy betarafligi” rezolyutsiyasi bilan tan olingan. Natijada, 2005-yilda Turkmaniston [[Mustaqil davlatlar hamdoʻstligi|Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi]] bilan aloqalarini pasaytiradi va MDH nizomining 8-moddasiga muvofiq faqat assotsiativ a'zo bo'ladi, shuning uchun MDHning birorta harbiy tuzilmasida qatnashmaydi.

2006-yilda Yevropa Komissiyasi va [[Yevropa parlamenti|Yevropa Parlamentining]] xalqaro savdo qo'mitasi Turkmanistonga [[Yevropa Ittifoqi]] bilan "muloqotda savdo [[Tabiiy gazlar|maqomini]] berish uchun eng qulay davlat" sifatida e'tirof etildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2004-04-14 |title=Double Standard for Dictators |work=The Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/04/13/AR2006041301632.html |access-date=2006-12-22}}</ref>.

[[1996|1996-yil]] yanvarida Niyozov [[Tehron|Tehronda]] Sayid Abdulloh Nuriy bilan uchrashib, [[Moskva|Moskvada]] boʻlib oʻtgan MDH sammiti ishtirokchilari oʻsha paytda [[Tojikiston fuqarolar urushi|fuqarolar urushini]] boshidan kechirayotgan Tojikistonda MDH tinchlikparvar kuchlarining mandatini yangilashga kelishib olganliklarini maʼlum qildi<ref name="NIYAZOV">[http://www.rferl.org/newsline/1996/01/240196.asp ...and talks with Tajik opposition leader.]</ref>.

== Muxolifat ==
2002-yil 25-noyabr kuni ertalab soat 7 larda [[Ashxobod]] shahri markazida Arshabildagi rasmiy qarorgohidan ishga ketayotgan Niyozov kortejiga o‘q uzilgan. Niyozov buni "davlat toʻntarishiga urinish", deb daʼvo qilgan va natijada Turkmaniston hukumati minglab gumon qilingan fitnachilar va ularning oila aʼzolarini hibsga olgan. Hibsga olingan shaxslar orasida sobiq tashqi ishlar vazirlari Boris Shixmuradov va Botir Berdiyev, Turkmaniston quruqlik qo‘shinlari qo'mondoni Begench Beknazarov va Bosh shtab boshlig‘i Serdar Charyarov ham bor edi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Head of General Staff of Turkmenistan accused in participation in November 2002 plot {{!}} Turkmenistan.ru|url=http://www.turkmenistan.ru/en/node/2331|kirish sanasi=2020-12-20|ish=www.turkmenistan.ru}}</ref>. Tanqidchilar hukumat buni kuchayib borayotgan ichki va tashqi siyosiy muxolifatni bostirish maqsadida uyushtirganini da'vo qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2002-11-25 |title=Assassination Attempt A Response To Niyazov's Authoritarian Policies |publisher=EurasiaNet |url=http://www.eurasianet.org/departments/rights/articles/eav112502.shtml |access-date=2006-12-22}}</ref>. Turkmanistondagi etnik ruslar nomutanosib ravishda ta'qibga olindi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Bohr, Annette |date=2003-06-18 |title=A failed coup after all? November 2002, Ashgabat |publisher=The Central-Asia Caucasus Analyst |url=https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/8136-analytical-articles-caci-analyst-2003-6-18-art-8136.html |access-date=2021-03-15}}</ref> <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Shaver, Lynn |date=2003 |title=The Revocation of Dual Citizenship in Turkmenistan |publisher=Human Rights Brief, Volume 11, Issue 1, Article 2 |url=https://digitalcommons.wcl.american.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://scholar.google.com/&httpsredir=1&article=1336&context=hrbrief |access-date=2020-06-09}}</ref>.

Keyinroq Niyozov Turkmanistonning barcha yirik ko‘chalari va obyektlariga ehtiyot chorasi sifatida kuzatuv kameralari o‘rnatilishini e’lon qildi.

== Shaxsga sig'inish siyosati ==
Niyozov kommunistik tuzumning qulashi natijasida qolgan boʻshliqning oʻrnini bosdi, uning qiyofasi Marks va Leninning oʻrnini egalladi. Uning hukmronligi davrida Niyozov o'z atrofida [[Koreya Xalq Demokratik Respublikasi|Shimoliy Koreyadagi]] Kim sulolasi atrofidagiga o'xshab kuchli shaxsga sig'inish tizimini yaratdi. [[Turkmanboshi (shahar)|Krasnovodsk]] yaqinidagi shaharchani o‘z unvoni sharafiga o‘zgartirdi, maktablar, aeroportlar va hatto [[Meteoritlar|meteoritni]] o‘zi va oila a’zolari nomi bilan atadi. Rasmiy turkman matbuotining ayovsiz harakatlari uning shaxsiyatiga sig'inishini qo'llab-quvvatladi. Turkmaniston madhiyasida unga havola qilingan. [[Shifokor|Shifokorlarga]] Gippokrat qasamyodi o'rniga prezidentga qasamyod qilish buyurilgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2005-11-15 |title=Turkmen Doctors Pledge Allegiance To Niyazov |publisher=Radio Free Europe, Radio Liberty (RFERL) |url=http://www.rferl.org/featuresarticle/2005/11/ebd05992-4837-4416-9780-2aafd0561060.html |access-date=2006-12-22}}</ref>.

Uning haykallari va portretlari butun mamlakat bo'ylab o'rnatildi. [[Ashxobod|Ashxobodda]] 12 million dollarlik har doim quyoshga qaragan oltin haykalini o'rnatdi<ref>{{Kitob manbasi|last=Cheeseman|first=Nicholas|title=How to Rig an Election|date=2018|publisher=Yale University Press|location=New Haven and London|isbn=9780300204438|page=15}}</ref>. Har bir fuqaroga o‘z portreti tushirilgan soat sovg‘a qildi.

Niyozov bir vaqtning o'zida "islohot" nomi bilan ta'lim tizimini moliyalashtirishni qisqartirdi va qisman tarqatib yubordi, shu bilan birga unga mafkuraviy singdirishni kiritdi va barcha maktablardan o'zining "Ruhnoma" kitobidan asosiy matn sifatida foydalanishni talab qildi. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida “Ruhnoma”ni o‘qishni majburiy qilib qo‘ydi, yangi davlat xizmatchilari ish suhbatlarida kitobdan imtihon qilindi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning ta’limoti bo‘yicha imtihon o‘tkazildi. [[Turkmaniston universiteti|Turkman davlat universitetida]] hatto "Buyuk Turkmanboshining Muqaddas Ruhnomasi bo'limi" ham bor edi va Ruhnomashunoslik mamlakatda asosiy tadqiqot dasturi sifatida ko'rib chiqildi, ko'pincha akademik fanlar xarajati evaziga<ref>{{Cite journal|last=Gaynor|first1=Kelly Lee|date=2017-10-02|title=Transformations in Turkmen higher education: current opportunities and challenges at a new university|url=https://doi.org/10.1080/02634937.2017.1367645|journal=Central Asian Survey|volume=36|issue=4|pages=473–492|doi=10.1080/02634937.2017.1367645|issn=0263-4937}}</ref>. Niyozov uni uch marta oʻqiganlar jannatga yetishganini daʼvo qilgan<ref name=":0">{{Yangiliklar manbasi |date=2007-04-25 |title=постсоветский опыт |pages=4 |work=Газета "Коммерсантъ" |issue=70 |url=http://www.kommersant.ru/doc/762072 |access-date=2017-04-06}}</ref><ref>{{Jurnal manbasi}}</ref> <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Times Wire Reporter |date=March 21, 2006 |title=Read My Words, Go to Heaven, Leader Says |work=Los Angeles Times |url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2006-mar-21-fg-briefs21.5-story.html |access-date=25 May 2012}}</ref> [[Kim Il-sung|Kim il-sung]] singari "afsonaviy" shaxsga aylantirildi<ref name="crisisgroup.org">International Crisis Group.</ref> <ref>Soucek, Svat. 2000.</ref>.

Niyozov prezidentligi davrida matbuot erkinligi ham, so‘z erkinligi ham bo‘lmagan. Bundan tashqari, bu Niyozovga muxolifat qat'iyan man etilganligini va asosiy muxolifat vakillari qamoqqa tashlangan<ref name="USSD2001Turkmenistan">[https://2009-2017.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2001/eur/8359.htm "Turkmenistan"].</ref>. Televizion ko'rsatuvlarda logotip sifatida Niyozovning silueti ishlatilgan. Uning ba'zi farmonlarining g'ayrioddiyligi, prezident suratlarining ko'pligi, ayniqsa, g'arb mamlakatlarida, neft boyliklariga boy despotik rahbarning o'zini ulug'layotgani, aholi esa hech qanday foyda ko'rmayotgani haqida tasavvur paydo bo'lishiga olib keldi. Shu va boshqa sabablarga ko'ra, AQSh hukumati u vafot etgunga qadar "Niyozovning shaxsiyatiga sig'inish... davlat tomonidan o'rnatilgan din darajasiga yetgan", deb aytdi<ref>[http://www.uscirf.gov/news-room/press-releases/315-january-03-2007-turkmenistan-ending-the-personality-cult.html "Turkmenistan: Ending the Personality Cult"] (Press release).</ref>.

== O'limi ==
[[Fayl:Mausoleum_of_Saparmurat_Niyazov.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Mausoleum_of_Saparmurat_Niyazov.jpg/235px-Mausoleum_of_Saparmurat_Niyazov.jpg|left|thumb|235x235px|Saparmurod Niyozov maqbarasining tashqi ko'rinishi.]]
2006-yil 21-dekabr kuni tushdan keyin Turkmaniston davlat televideniyesi prezident Saparmurod Niyozov mahalliy vaqt bilan soat 01:10 atrofida o‘z qarorgohi - Turkmanboshi

saroyida 66 yoshida to‘satdan [[Miokard infarkti|yurak xurujidan]] vafot etganini e’lon qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-12-21 |title=Turkmenistan's 'iron ruler' dies |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6198983.stm |access-date=2006-12-22}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2005-12-21 |title=President of Turkmenistan dies at 66 |publisher=BreakingNews.ie |url=http://www.breakingnews.ie/world/?jp=CWSNAUCWAUAU |access-date=2006-12-22}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2005-12-21 |title=President of Turkmenistan dies at 66 |publisher=BreakingNews.ie |url=http://www.breakingnews.ie/world/?jp=CWSNAUCWAUAU |access-date=2006-12-22}}</ref> O'limidan bir oy oldin Niyozov so'nggi bir necha yil davomida noma'lum yurak kasalligi tufayli yurak dori-darmonlarini qabul qilganini omma oldida e'lon qilgan edi. Turkmanistonning [[Moskva|Moskvadagi]] elchixonasi keyinroq bu xabarni tasdiqladi.

Niyozov o‘limidan oldin hech qanday voris ko‘rsatmaganligi sababli, Turkmaniston Konstitutsiyasiga ko‘ra, Assambleya raisi Avazgeldi Atayev vaqtincha prezidentlik lavozimini egalladi. Davlat dafn marosimini tashkil qiluvchi komissiya rahbari etib Bosh vazir o‘rinbosari [[Gurbanguli Berdimuhamedov]] tayinlandi. Biroq, Atayev 2006-yil 21-dekabrda hibsga olingan va Berdimuhamedov keyinchalik prezident vazifasini bajaruvchi etib tayinlangan. Berdimuhamedov va Xalq Maslahati 2006-yil 26-dekabrda Niyozovning vorisi saylash uchun navbatdagi prezidentlik saylovlari 2007-yil 11-fevralda o'tkazilishini e'lon qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-12-26 |title=Two candidates named for Turkmen presidency |publisher=[[ITAR TASS]] |url=http://www.tass.ru/eng/level2.html?NewsID=11118071&PageNum=0 |url-status=dead |access-date=2006-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220704194617/http://www.tass.ru/eng/level2.html?NewsID=11118071&PageNum=0 |archive-date=4 July 2022}}</ref>.

OAVda Niyozovning o‘limi holatlari haqida har xil taxminlar bor. Ayrim turkman muxolifat manbalari Niyozov rasman e'lon qilingan 21-dekabr sanasidan bir necha kun oldin vafot etganini da'vo qilmoqda<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-12-21 |title=Turkmenbashi died several days ago |language=ru |publisher=RIA Novosti |url=http://rian.ru/society/20061221/57454936.html |access-date=2006-12-22}}</ref>.

Xorijiy xabarlarda, shuningdek, Niyozov ortiqcha vazn va spirtli ichimliklarni haddan tashqari ko'p iste'mol qilish tufayli [[Koronar arteriya kasalligi|yurak ishemik kasalligi]] va [[Buyrak yetishmovchiligi|buyrak yetishmovchiligidan]] aziyat chekkanligi ham aytilgan.

Niyozov 24-dekabr kuni o'zi tug'ilib o'sgan Gipjak qishlog'ida, [[Turkmanboshi Ruhi masjidi|Qipchoq masjididagi]] maqbaraga dafn qilindi. Qishloqqa ko‘chirilishidan oldin Niyozovning jasadi ertalab soat 9:00 dan 12:00 gacha prezident saroyidagi ochiq tobutda yotdi<ref name="kommersant">{{Yangiliklar manbasi |date=2007-04-25 |title=постсоветский опыт |pages=4 |work=Газета "Коммерсантъ" |issue=70 |url=http://www.kommersant.ru/doc/762072 |access-date=2017-04-06}}</ref>. Ko'plab fuqarolar, xorijiy delegatsiyadan kelganlar uch soat ichida tobut yonidan o'tdi. Fuqarolarning ko‘pchiligi yurish chog‘ida qattiq yig‘ladi, ba’zilari hatto tobutga yopishib, hushidan ketishdi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2006-12-24 |title=Turkmen leader's funeral begins |publisher=[[CNN]] |url=http://www.cnn.com/2006/WORLD/asiapcf/12/24/niyazov.funeral.ap/index.html?eref=rss_world |access-date=2006-12-24}}</ref> Turkmaniston Harbiy-havo kuchlari Turkmaniston Qurolli kuchlari bilan xayrlashuv marosimi doirasida dafn marosimi kortejini qo'riqladi. Dafn qilishdan oldin [[Muftiy|bosh muftiy]] janoza o'qidi<ref name="kommersant" />. Uning hokimiyatda bo'lgan yillar sonini ifodalovchi 21 marta quroldan osmonga o'q uzish bilan birga [[Turkmaniston madhiyasi|davlat madhiyasi yangradi]]<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Mausoleum with Saparmurat Niyazov's burial-vault to open to public after third day of mourning {{!}} Turkmenistan.ru|url=http://www.turkmenistan.ru/en/node/5157|kirish sanasi=2020-12-29|ish=www.turkmenistan.ru}}</ref>.

== Merosi ==
[[Fayl:Turkmenistan_Wedding.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Turkmenistan_Wedding.jpg/220px-Turkmenistan_Wedding.jpg|thumb|Ashxoboddagi Saparmurod Niyozovning oltin haykali]]
O'limdan so'ng, yangi saylangan prezident Berdimuhamedov Niyozov shaxsiga sig'inishning ba'zi ekssentrik tabiatini yo'q qila boshladi. 2008-yilda, vafotidan ikki yil o‘tmay, turkman taqvimining eski nomlari qayta tiklandi<ref name="lenta-calendar-2008-07-01">[http://lenta.ru/news/2008/07/01/calendar/ Туркменам вернули прежний календарь, Lenta.ru, July 1, 2008 {{In lang|ru}}]</ref><ref name="lenta-calendar-2008-07-01" /> va Turkmaniston Davlat madhiyasining xorda Niyozovga ishora qiluvchi qismi “xalq” bilan almashtirildi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.reuters.com/article/us-turkmenistan-anthem-idUSTRE4BF52420081216|sarlavha=Absolute leader's name dropped from anthem|sana=Dec 16, 2008|kirish sanasi=Jul 7, 2019}}</ref>. O'sha yilga kelib, Niyozov prezidentligi davrida qabul qilingan va Niyozovning ustuvorligini tavsiflovchi Turkmanistonning eski Konstitutsiyasi bilan almashtirildi va hukumat uning fikridan farqli ravishda demokratlashtirish dasturini boshladi.

Berdimuhamedov 2007-yilning bahorida Niyozovning "Ruhnoma" biografik kitobiga talabni qisqartirdi va taxminan 2009-2010 yillarda teleko'rsatuvlar to'xtadi<ref>{{Kitob manbasi|title=Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw? {{!}} Taylor & Francis Group|chapter=Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw?|chapterurl=https://www.taylorfrancis.com/chapters/mono/10.4324/9781315698571-15/gurbanguly-berdymukhammedov-illusion-khrushchevian-thaw-sebastien-peyrouse|accessdate=2021-07-06|language=en|doi=10.4324/9781315698571-15/gurbanguly-berdymukhammedov-illusion-khrushchevian-thaw-sebastien-peyrouse}}</ref>. 2011-yilga kelib, Berdimuhamedov hukumati kitob boʻyicha oʻrta maktab imtihonidan oʻtish talabini bekor qildi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Turkmen Government Removes Ruhnama as Required Subject {{!}} Eurasianet|url=https://eurasianet.org/turkmen-government-removes-ruhnama-as-required-subject|kirish sanasi=2021-07-05|ish=eurasianet.org|til=en}}</ref>. va 2014-yilda Turkmaniston universitetlari abituriyentlarning kitob haqidagi bilimlarini sinovdan oʻtkazmasligi eʼlon qilindi<ref>{{Veb manbasi|muallif=Hay|ism=Mark|sana=2014-07-31|sarlavha=Turkmenistan Is Finally Putting the 'Ruhnama' Behind Them|url=https://www.vice.com/read/turkmenistan-is-putting-the-ruhnama-behind-them-126|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150320041544/http://www.vice.com/read/turkmenistan-is-putting-the-ruhnama-behind-them-126|arxivsana=2015-03-20|kirish sanasi=2018-11-19}}</ref><ref>{{Citation|last=Horák|first1=Slavomír|title=Education in Turkmenistan Under the Second President: Genuine Reforms or Make Believe?|date=2020|url=https://doi.org/10.1007/978-3-030-50127-3_5|journal=Education in Central Asia: A Kaleidoscope of Challenges and Opportunities|pages=71–91|editor-last=Egéa|editor-first=Denise|series=Education, Equity, Economy|volume=8|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-50127-3_5|isbn=978-3-030-50127-3|access-date=2021-07-05}}</ref> [[Turkmanboshi Ruhi masjidi|Turkmanboshi Ruhi masjididan]] tashqari masjidlarda Qurʼon bitilgan kitoblarni koʻrsatish va saqlash ham toʻxtatildi.

Uning mamlakat bo'ylab o'rnatilgan haykallari va portretlari ham olib tashlandi. Niyozovning aylanuvchi oltin haykali 2010-yil 26-avgustda shahar chetiga ko‘chirildi. Muomalaga chiqarilgan yangi [[Turkmaniston manati|Turkmaniston manatlaridan]] uning nomi olib tashlandi.

Saparmurod Niyozov Turkmanistonda eng mashhur shaxs bo‘lib qoldi. Uning tug'ilgan kuni "Turkmanboshini xotirlash kuni" deb nomlangan milliy kun sifatida belgilangan. Boshqalaridan farqli o'laroq, uning ba'zi ishlari o'zgarishsiz qoldi, masalan, [[Turkman qovunlari kuni|Qovun kunini nishonlash]] bayrami o'zgartirilmadi. Uning nomi hali ham bir qancha joylarda, shu jumladan [[Turkmanboshi (shahar)|shaharda]] bor. [[Turkiya|Turkiyadagi]] [[Turkmenboshi tabiat bog'i|park]] uning nomi bilan atalgan. Uning oltin haykali qayta o'rnatildi va keyinroq ommaga ochildi.

Niyozovning ikki farzandi bor edi, ikkalasi ham siyosatdan uzoq<ref>[http://izvestia.ru/news/320241 Президент Туркмении Сапармурат Ниязов: "Я покину пост главы государства еще при жизни" - Известия] // [[Izvestia]]</ref>.


== Manbalar ==
== Manbalar ==

4-Oktyabr 2022, 06:34 dagi koʻrinishi

Saparmurot Niyozov
turkmancha: Saparmyrat Nyýazow
Turkmaniston Prezidenti
Mansab davri
1990-yil 2-noyabr – 2006-yil 21-dekabr
Oʻtmishdoshi lavozim taʼsis etilgan
Vorisi Gurbanguli Berdimuhamedov
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 19-fevral 1940-yil
Qipchoq, Turkman SSR, Sovet Ittifoqi
Vafoti 21-dekabr 2006-yil(2006-12-21)
(66 yoshda)
Ashxobod, Turkmaniston
Siyosiy partiyasi Demokratik partiya
Turmush oʻrtogʻi Muza Niyazova[1]
Bolalari
Unvoni Armiya generali[2]

Saparmurat Atayevich Niyazov[lower-alpha 1] (1940 yil 19 fevral — 2006-yil 21-dekabr), Turkmanboshi nomi bilan ham tanilgan[lower-alpha 2] Turkmanistonni 1990-yildan vafotigacha boshqargan turkman siyosatchisi. U 1985-yildan 1991-yilgacha Turkmaniston Kommunistik partiyasining birinchi kotibi boʻlgan va 1991-yilgi Sovet davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan.

Turkmaniston ommaviy axborot vositalari uni “Turkmaniston Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi Raisi Janobi Oliylari Saparmurod Turkmanboshi” degan nom bilan tilga olishgan[3]. Uning Turkmanboshi, ya'ni turkmanlar boshlig'i unvoni uning dunyo turkmanlari assotsiatsiyasi asoschisi va prezidenti lavozimiga ishora qiladi[4]. 1999-yilda Turkmaniston Assambleyasi Niyozovni Turkmanistonning umrbod prezidenti deb e'lon qildi.

O'z davrida dunyodagi eng totalitar, despotik va repressiv diktatorlardan biri edi[5] [6] U o'z atrofida shaxsga sig'inishni targ'ib qildi va mamlakatga o'zining g'ayrioddiy talablarini yukladi, masalan, turkman oylari va hafta kunlarini o'zining avtobiografik "Ruhnoma" asaridagi personajlarga o'zgartirdi[7]. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida “Ruhnoma”ni o‘qishni majburiy qilib qo‘ydi, yangi davlat xizmatchilari ishga kirish uchun suhbatda kitobdan sinovdan o‘tkazildi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning ta’limoti bo‘yicha imtihon o‘tkazildi. 2005-yilda poytaxt Ashxoboddan tashqaridagi barcha qishloq kutubxonalari va kasalxonalarini yopib qo'ydi, o'sha paytda aholining yarmidan ko'pi qishloq joylarda istiqomat qiladigan mamlakatda[8], "Agar odamlar kasal bo'lsa, ular davolanishlari uchun Ashxobodga kelishlari mumkin”ligini aytgan[9]. Uning hukmronligi davrida Turkmaniston Markaziy Osiyoda eng past umr ko‘rish darajasida edi. Londonda joylashgan Global Witness inson huquqlari tashkilotining xabar berishicha, Niyozov nazorati ostidagi va xorijda saqlanayotgan pullari 3 milliard dollardan ortiq bo‘lishi mumkin, shundan 1,8-2,6 milliard dollari Olmoniyaning[10] "Deutsche Bank"idagi Valyuta zaxira jamg‘armasida joylashgan.

Biografiya

Niyozov 1940-yil 19-fevralda Turkmaniston SSRning Ashxobod yaqinidagi Gipjak (Qipchoq) shahrida tug‘ilgan. Turkmanlarning nufuzli Teke qabilasidan[11]. Tarjimai holining rasmiy versiyasiga ko'ra, otasi Otamurat Niyozov Ikkinchi jahon urushida fashistlar Olmoniyasiga qarshi kurashda halok bo'lgan, boshqa manbalarda esa, jangdan qochgan va harbiy sud tomonidan o'limga hukm qilingani aytiladi. Uning onasi va ikki ukasi 1948-yilgi Ashxobod zilzilasida halok bo'lgan. Onasi Gurbansulton keyinchalik shaxsga sig'inish obyekti bo'lgan. Saparmurot bolalar uyida o'sgan[12] [13] [14].

1959-yilda maktabni tugatgach, Turkmaniston kasaba uyushmasida instruktor bo‘lib ishladi. Leningrad politexnika institutida tahsil oldi. 1967-yilda muhandis-elektrik diplomini oldi.

1962-yilda Niyozov o'zining siyosiy faoliyatini boshladi va Kommunistik partiyaga a'zo bo'ldi. Ashxobod shahar qo‘mitasining birinchi kotibi[15], 1985-yilda Turkmaniston SSR Kommunistik partiyasining birinchi kotibi bo‘ldi. Bu lavozimni Sovet Ittifoqi rahbari Mixail Gorbachyov paxta bilan bog'liq mojarodan so'ng o'zidan oldingi Muhammetnazar Gapurovni lavozimidan chetlatganidan keyin egallagan. Niyozov davrida Turkmaniston Kommunistik partiyasi Sovet Ittifoqidagi eng qattiqqo‘l va isloh qilinmagan partiya tashkilotlaridan biri sifatida qaralgan. 1990-yil 13-yanvarda Niyozov respublikaning oliy qonun chiqaruvchi organi bo‘lgan Turkmaniston SSR Oliy Kengashining raisi bo‘ldi.

Niyozov 1991 yilgi Sovet davlat to'ntarishiga urinishni qo'llab-quvvatlagan[16] To‘ntarish barbod bo‘lgach, Turkmanistonni Sovet Ittifoqidan ajratishga kirishdi. Turkmaniston Oliy Kengashi 1991-yil 27-oktyabrda Turkmanistonni mustaqil deb e'lon qildi va Niyozovni mamlakatning birinchi prezidenti etib tayinladi. 1992-yil 21-iyunda prezidentlik saylovida Niyozov yagona nomzod sifatida ko'rsatildi va mamlakatning birinchi xalq tomonidan saylangan prezidenti etib saylandi. Bir yil o'tgach, o'zini Turkmanboshi deb e'lon qildi.

1994-yilda parlament Niyozovning 10 yillik rivojlanish rejasini nazorat qilish uchun vakolatini 2002-yilgacha uzaytirdi. Rasmiy natijalar shuni ko'rsatdiki, saylovchilarning 99,9 foizi bu taklifni ma'qullagan. 1999-yil 28-dekabrda parlament Niyozovni umrbod prezident deb e'lon qildi.

Niyozovning turmush o'rtog'i Muza Niyozova (Melnikova) kelib chiqishi rus va yahudiy bo'lib, o'g'il Murat va qizi Irina.

Prezidentlik davri (1990–2006)

Uning prezidentligi ko'p jihatdan yaroqsiz bo'lgan markazlashtirilgan sovet modelining ko'rinishi bilan tavsiflanadi. Matbuot erkinligi va ozchilikni tashkil qiluvchi diniy guruhlarning huquqlari haqida tashqaridan xavotirlar kuchaygan edi. Shuningdek, o‘ziga xos turkman tabiatiga ega bo‘lgan yangi bayramlarni yaratishda ishtirok etdi va rus kirill alifbosi o‘rniga lotin asosidagi yangi turkman alifbosini joriy qildi[17].

Hukmronligi davrida markaziy rejalashtirishdan bozor iqtisodiyotiga va toʻliq demokratiyaga oʻtish zarurligini taʼkidlagan boʻlsa-da, hech bir reja amalga oshmadi.

Iqtisodiyot

Neft va gaz

Turkmaniston neft zaxiralari bo‘yicha sobiq Sovet Ittifoqida ikkinchi o‘rinda turar va bu davlatga yuqori daromad keltirar edi. SSSR tarkibida respublika sifatida mavjud bo'lganligi sababli ishlab chiqarish va xaridlarni davlat nazorati, past foizli to'g'ridan-to'g'ri bank kreditlari, valyuta kurslarini cheklash va narxlarni nazorat qilish kabi markaziy rejalashtirish usulidan foydalangan[18].

Mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda Turkmanistonni neft yetkazib beruvchi davlatdan rivojlangan iqtisodiyotga aylantirish maqsadida zavod va mashinasozlikga katta sarmoya kiritdi. Bunday investitsiyalar qatoriga neftni qayta ishlash zavodlari va polietilen zavodi kirar edi. “Rossiyskaya gazeta” ro'znomasiga bergan intervyusida Niyozov Turkmaniston ichki mahsulotining 85 foizini qayta ishlashga qodirligini aytdi. Bundan tashqari, Korpeje konidan Erondagi Kort-Koygacha bo'lgan quvur liniyasi kabi ko'plab neft tashish loyihalari amalga oshirildi.

1991 va 2001-yillarda Niyozov suv, gaz, elektr energiyasi va tozalangan tuzni oʻn yil muddatga bepul foydalanish toʻgʻrisida farmon chiqardi[19].

Qishloq xo'jaligi

Turkmanistonning boshqa asosiy resurslari paxta va g'alladir. Niyozov qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun yillik kvotalar talab qilish, keyin esa kvotalar bajarilmaganda vazir o‘rinbosarlarini ayblash va/yoki ishdan bo‘shatish kabi eski amaliyotini davom ettirdi[20] [21]. Shunga qaramay, Turkmanistonda paxta xomashyosi ishlab chiqaruvchisidan paxtani qayta ishlovchi davlatga aylanishi mumkin bo'lgan zavod va texnikaga katta sarmoya kiritildi. Niyozov prezidentligi davrida Turkmanistonda to‘qimachilik sanoatiga asos solingan.

Niyozov avgust oyining ikkinchi yakshanbasida nishonlanadigan “Qovun kuni” bayramini joriy qildi. “Qovun kuni”ni nishonlash uning vafotidan keyin ham davom etgan.

Madaniyat

Niyozov turkman madaniyatini tiklashni Turkmaniston taraqqiyotining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgiladi. Kirill alifbosi o'rniga lotin alifbosiga asoslangan yangi turkman alifbosini kiritdi. “Milliy tiklanish harakati” turkman madaniyatini targʻib qiluvchi tashkilot (turkmancha: “Galkinish”) ham tashkil topgan.

Uning oylarni, hafta kunlarini turkman qahramonlari, shoirlari, tarixiy voqealari[22], oila aʼzolari va oʻzi nomiga oʻzgartirishi butun dunyoda koʻpchilikning eʼtirozlarini uygʻotdi. Masalan, Niyozov (2001-yil 19-sentabrda yozib tugatgan) kitobi sharafiga sentyabr oyi “Ruhnoma” deb oʻzgartirildi[23]. Hamma o'zgarishlar ham Niyozovni ilgari surmadi; Oktyabr oyi 1991-yil 27-oktabrda davlat tashkil topgani munosabati bilan "Garashsizlik" (Mustaqillik), Saljuqiylarni soʻnggi hukmdori Sulton Sanjar sharafiga, noyabr oyiga "Sanjar" nomi berildi. Yangi nomlar yangi mehnat qonunining kiritilishi bilan kuchga kirdi, unda “Kasbiy bayramlar sanalari Turkmaniston Prezidentining farmonlari bilan belgilab qo‘yiladi”. Keyinchalik bu nomlar 2008-yil aprel oyida uning vorisi Berdimuhamedov tomonidan bekor qilindi[24].

Uning otasi Otamirat Niyozovning Qizil Armiya xizmati mamlakatda G'alaba kunini (9 may) qanday nishonlanishini shakllantirish uchun ishlatilgan. Boshqa Markaziy Osiyo davlatlaridan farqli o'laroq, Niyozov boshchiligidagi Turkmaniston Ikkinchi Jahon urushi davrida mamlakatning fidoyiligiga urg'u bergan. 2005-yilda urush tugaganining olmos yubileyini nishonlash uchun Moskvaga uchib keldi va bir necha kun oldin u turkman urush faxriylarini, Vladimir Putin nomidan rossiyalik faxriylarni va Viktor Yushchenko nomidan ukrainalik faxriylarni taqdirladi[25]. Yakka tartibda, Niyozovning otasi 1994-yilda Turkmaniston Qahramoni faxriy unvoniga sazovor bo'lgan va 2004-yilda Turkmaniston quruqlikdagi qo'shinlari diviziyasi Otamirat Niyozov nomi bilan atalgan[26]. Bugungi kunda Serdarda joylashgan 22-motoo'qchi diviziyasi “Otamurat Niyozov” nomini olgan[27].

Ichki siyosat

Prezidentning eng dastlabki harakatlaridan biri o'lim jazosini bekor qilish edi. Rasman inson huquqlarini berdi, garchi ular amalda hurmat qilinmasa ham, uning hukumati dunyodagi eng yomon inson huquqlarini buzuvchilardan biri sifatida tanqid qilindi. Niyozov rahbarligidagi matbuot erkinligi boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida bo'lgani kabi ko'p tanqid qilingan. Turkmaniston ommaviy axborot vositalari doimiy ravishda prezidentga hurmat ko'rsatib, uning shaxsiyatiga sig'inishga yordam berishdi.

1998-yilda Niyozov Turkmaniston Fanlar akademiyasini yopdi. 2009-yilda, uning o'limidan so'ng vorisi Gurbanguli Berdimuhamedov tomonidan qayta ochildi.

2000-yil may oyida hukumat Turkmen Telecom davlat shirkatidan tashqari barcha Internet litsenziyalarini bekor qildi va 2001-yil iyun oyida barcha internet kafelarni yopib qo'ydi[28]. 2005-yilga kelib Turkmanistonda 36 ming internet foydalanuvchisi bor edi, bu aholining 0,7 foizini tashkil qiladi[29].

Niyozov Rossiya Prezidenti Vladimir Putin bilan Kremlda, 2000-yil iyun

2004-yil mart oyida 15 000 sog'liqni saqlash xodimlari ishdan bo'shatildi, shu jumladan hamshiralar, doyalar, maktabga tashrif buyuruvchilar va tartiblar[30]. 2005-yil fevral oyida Ashxoboddagidan tashqaridagi barcha kasalxonalar yopildi[31]. Poytaxtdan tashqaridagi barcha kutubxonalar ham yopildi. Turkmanlarning aksariyati o‘qishi kerak bo‘lgan yagona kitob Qur’on va “Ruhnoma” deb hisoblagan[32].

2006-yilning yanvar oyida mamlakatdagi qariyalarning uchdan bir qismining pensiyalari to‘xtatilgan, yana 200 ming nafarining pensiyasi qisqartirilgan. O'tgan ikki yil davomida

olingan pensiyalar davlatga qaytarilar edi[33] [34]. Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi pensiyalarning kesilishi koʻplab keksa turkmanlarning oʻlimiga sabab boʻlganligi haqidagi daʼvolarni qatʼiyan rad etib, chet el ommaviy axborot vositalarini ushbu mavzu boʻyicha “qasddan buzuq” maʼlumot tarqatishda aybladi[35]. 2007-yil 19-martda Turkmanistonning yangi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov Niyozovning qarorini bekor qilib, 100 mingdan ortiq keksa fuqarolarning pensiyalarini tikladi[36].

Amnistiya

Turkmaniston jamiyatining asosan islomiy tabiatini hisobga olgan holda, Prezident Niyozov har yili Ramazon oyida, Laylatul Qadr kechasida avf etish haqida qaror chiqargan.

Masalan, 2005-yilda 8145 nafar mahkum afv etilgan, shundan 229 nafari xorijiy fuqarolar edi[37]. 2006-yilda Turkmaniston 10 056 mahbusni ozod qildi, ulardan 253 nafari 11 davlatdan kelgan xorijlik fuqarolar edi.

Tashqi siyosat

Oʻzbekiston prezidenti Islom Karimov, Rossiya prezidenti Vladimir Putin, Niyozov va Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyev. 2002-yil

Niyozov tashqi siyosatda qat'iy betaraflik siyosatini ilgari surdi, NATO yoki GUAMga a'zo bo'lishdan tiyildi va KXShTni deyarli mensimadi. Turkmaniston Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar missiyalarida qatnashmagan. Biroq, Interpolga a'zo bo'lgan.

Turkmanistonning toʻliq mustaqilligi BMT Bosh Assambleyasining 1995-yil 12-dekabrdagi “Turkmanistonning doimiy betarafligi” rezolyutsiyasi bilan tan olingan. Natijada, 2005-yilda Turkmaniston Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi bilan aloqalarini pasaytiradi va MDH nizomining 8-moddasiga muvofiq faqat assotsiativ a'zo bo'ladi, shuning uchun MDHning birorta harbiy tuzilmasida qatnashmaydi.

2006-yilda Yevropa Komissiyasi va Yevropa Parlamentining xalqaro savdo qo'mitasi Turkmanistonga Yevropa Ittifoqi bilan "muloqotda savdo maqomini berish uchun eng qulay davlat" sifatida e'tirof etildi[38].

1996-yil yanvarida Niyozov Tehronda Sayid Abdulloh Nuriy bilan uchrashib, Moskvada boʻlib oʻtgan MDH sammiti ishtirokchilari oʻsha paytda fuqarolar urushini boshidan kechirayotgan Tojikistonda MDH tinchlikparvar kuchlarining mandatini yangilashga kelishib olganliklarini maʼlum qildi[39].

Muxolifat

2002-yil 25-noyabr kuni ertalab soat 7 larda Ashxobod shahri markazida Arshabildagi rasmiy qarorgohidan ishga ketayotgan Niyozov kortejiga o‘q uzilgan. Niyozov buni "davlat toʻntarishiga urinish", deb daʼvo qilgan va natijada Turkmaniston hukumati minglab gumon qilingan fitnachilar va ularning oila aʼzolarini hibsga olgan. Hibsga olingan shaxslar orasida sobiq tashqi ishlar vazirlari Boris Shixmuradov va Botir Berdiyev, Turkmaniston quruqlik qo‘shinlari qo'mondoni Begench Beknazarov va Bosh shtab boshlig‘i Serdar Charyarov ham bor edi[40]. Tanqidchilar hukumat buni kuchayib borayotgan ichki va tashqi siyosiy muxolifatni bostirish maqsadida uyushtirganini da'vo qildi[41]. Turkmanistondagi etnik ruslar nomutanosib ravishda ta'qibga olindi[42] [43].

Keyinroq Niyozov Turkmanistonning barcha yirik ko‘chalari va obyektlariga ehtiyot chorasi sifatida kuzatuv kameralari o‘rnatilishini e’lon qildi.

Shaxsga sig'inish siyosati

Niyozov kommunistik tuzumning qulashi natijasida qolgan boʻshliqning oʻrnini bosdi, uning qiyofasi Marks va Leninning oʻrnini egalladi. Uning hukmronligi davrida Niyozov o'z atrofida Shimoliy Koreyadagi Kim sulolasi atrofidagiga o'xshab kuchli shaxsga sig'inish tizimini yaratdi. Krasnovodsk yaqinidagi shaharchani o‘z unvoni sharafiga o‘zgartirdi, maktablar, aeroportlar va hatto meteoritni o‘zi va oila a’zolari nomi bilan atadi. Rasmiy turkman matbuotining ayovsiz harakatlari uning shaxsiyatiga sig'inishini qo'llab-quvvatladi. Turkmaniston madhiyasida unga havola qilingan. Shifokorlarga Gippokrat qasamyodi o'rniga prezidentga qasamyod qilish buyurilgan[44].

Uning haykallari va portretlari butun mamlakat bo'ylab o'rnatildi. Ashxobodda 12 million dollarlik har doim quyoshga qaragan oltin haykalini o'rnatdi[45]. Har bir fuqaroga o‘z portreti tushirilgan soat sovg‘a qildi.

Niyozov bir vaqtning o'zida "islohot" nomi bilan ta'lim tizimini moliyalashtirishni qisqartirdi va qisman tarqatib yubordi, shu bilan birga unga mafkuraviy singdirishni kiritdi va barcha maktablardan o'zining "Ruhnoma" kitobidan asosiy matn sifatida foydalanishni talab qildi. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida “Ruhnoma”ni o‘qishni majburiy qilib qo‘ydi, yangi davlat xizmatchilari ish suhbatlarida kitobdan imtihon qilindi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning ta’limoti bo‘yicha imtihon o‘tkazildi. Turkman davlat universitetida hatto "Buyuk Turkmanboshining Muqaddas Ruhnomasi bo'limi" ham bor edi va Ruhnomashunoslik mamlakatda asosiy tadqiqot dasturi sifatida ko'rib chiqildi, ko'pincha akademik fanlar xarajati evaziga[46]. Niyozov uni uch marta oʻqiganlar jannatga yetishganini daʼvo qilgan[47][48] [49] Kim il-sung singari "afsonaviy" shaxsga aylantirildi[50] [51].

Niyozov prezidentligi davrida matbuot erkinligi ham, so‘z erkinligi ham bo‘lmagan. Bundan tashqari, bu Niyozovga muxolifat qat'iyan man etilganligini va asosiy muxolifat vakillari qamoqqa tashlangan[52]. Televizion ko'rsatuvlarda logotip sifatida Niyozovning silueti ishlatilgan. Uning ba'zi farmonlarining g'ayrioddiyligi, prezident suratlarining ko'pligi, ayniqsa, g'arb mamlakatlarida, neft boyliklariga boy despotik rahbarning o'zini ulug'layotgani, aholi esa hech qanday foyda ko'rmayotgani haqida tasavvur paydo bo'lishiga olib keldi. Shu va boshqa sabablarga ko'ra, AQSh hukumati u vafot etgunga qadar "Niyozovning shaxsiyatiga sig'inish... davlat tomonidan o'rnatilgan din darajasiga yetgan", deb aytdi[53].

O'limi

Fayl:Mausoleum of Saparmurat Niyazov.jpg
Saparmurod Niyozov maqbarasining tashqi ko'rinishi.

2006-yil 21-dekabr kuni tushdan keyin Turkmaniston davlat televideniyesi prezident Saparmurod Niyozov mahalliy vaqt bilan soat 01:10 atrofida o‘z qarorgohi - Turkmanboshi

saroyida 66 yoshida to‘satdan yurak xurujidan vafot etganini e’lon qildi[54][55][56] O'limidan bir oy oldin Niyozov so'nggi bir necha yil davomida noma'lum yurak kasalligi tufayli yurak dori-darmonlarini qabul qilganini omma oldida e'lon qilgan edi. Turkmanistonning Moskvadagi elchixonasi keyinroq bu xabarni tasdiqladi.

Niyozov o‘limidan oldin hech qanday voris ko‘rsatmaganligi sababli, Turkmaniston Konstitutsiyasiga ko‘ra, Assambleya raisi Avazgeldi Atayev vaqtincha prezidentlik lavozimini egalladi. Davlat dafn marosimini tashkil qiluvchi komissiya rahbari etib Bosh vazir o‘rinbosari Gurbanguli Berdimuhamedov tayinlandi. Biroq, Atayev 2006-yil 21-dekabrda hibsga olingan va Berdimuhamedov keyinchalik prezident vazifasini bajaruvchi etib tayinlangan. Berdimuhamedov va Xalq Maslahati 2006-yil 26-dekabrda Niyozovning vorisi saylash uchun navbatdagi prezidentlik saylovlari 2007-yil 11-fevralda o'tkazilishini e'lon qildi[57].

OAVda Niyozovning o‘limi holatlari haqida har xil taxminlar bor. Ayrim turkman muxolifat manbalari Niyozov rasman e'lon qilingan 21-dekabr sanasidan bir necha kun oldin vafot etganini da'vo qilmoqda[58].

Xorijiy xabarlarda, shuningdek, Niyozov ortiqcha vazn va spirtli ichimliklarni haddan tashqari ko'p iste'mol qilish tufayli yurak ishemik kasalligi va buyrak yetishmovchiligidan aziyat chekkanligi ham aytilgan.

Niyozov 24-dekabr kuni o'zi tug'ilib o'sgan Gipjak qishlog'ida, Qipchoq masjididagi maqbaraga dafn qilindi. Qishloqqa ko‘chirilishidan oldin Niyozovning jasadi ertalab soat 9:00 dan 12:00 gacha prezident saroyidagi ochiq tobutda yotdi[59]. Ko'plab fuqarolar, xorijiy delegatsiyadan kelganlar uch soat ichida tobut yonidan o'tdi. Fuqarolarning ko‘pchiligi yurish chog‘ida qattiq yig‘ladi, ba’zilari hatto tobutga yopishib, hushidan ketishdi[60] Turkmaniston Harbiy-havo kuchlari Turkmaniston Qurolli kuchlari bilan xayrlashuv marosimi doirasida dafn marosimi kortejini qo'riqladi. Dafn qilishdan oldin bosh muftiy janoza o'qidi[59]. Uning hokimiyatda bo'lgan yillar sonini ifodalovchi 21 marta quroldan osmonga o'q uzish bilan birga davlat madhiyasi yangradi[61].

Merosi

Ashxoboddagi Saparmurod Niyozovning oltin haykali

O'limdan so'ng, yangi saylangan prezident Berdimuhamedov Niyozov shaxsiga sig'inishning ba'zi ekssentrik tabiatini yo'q qila boshladi. 2008-yilda, vafotidan ikki yil o‘tmay, turkman taqvimining eski nomlari qayta tiklandi[62][62] va Turkmaniston Davlat madhiyasining xorda Niyozovga ishora qiluvchi qismi “xalq” bilan almashtirildi[63]. O'sha yilga kelib, Niyozov prezidentligi davrida qabul qilingan va Niyozovning ustuvorligini tavsiflovchi Turkmanistonning eski Konstitutsiyasi bilan almashtirildi va hukumat uning fikridan farqli ravishda demokratlashtirish dasturini boshladi.

Berdimuhamedov 2007-yilning bahorida Niyozovning "Ruhnoma" biografik kitobiga talabni qisqartirdi va taxminan 2009-2010 yillarda teleko'rsatuvlar to'xtadi[64]. 2011-yilga kelib, Berdimuhamedov hukumati kitob boʻyicha oʻrta maktab imtihonidan oʻtish talabini bekor qildi[65]. va 2014-yilda Turkmaniston universitetlari abituriyentlarning kitob haqidagi bilimlarini sinovdan oʻtkazmasligi eʼlon qilindi[66][67] Turkmanboshi Ruhi masjididan tashqari masjidlarda Qurʼon bitilgan kitoblarni koʻrsatish va saqlash ham toʻxtatildi.

Uning mamlakat bo'ylab o'rnatilgan haykallari va portretlari ham olib tashlandi. Niyozovning aylanuvchi oltin haykali 2010-yil 26-avgustda shahar chetiga ko‘chirildi. Muomalaga chiqarilgan yangi Turkmaniston manatlaridan uning nomi olib tashlandi.

Saparmurod Niyozov Turkmanistonda eng mashhur shaxs bo‘lib qoldi. Uning tug'ilgan kuni "Turkmanboshini xotirlash kuni" deb nomlangan milliy kun sifatida belgilangan. Boshqalaridan farqli o'laroq, uning ba'zi ishlari o'zgarishsiz qoldi, masalan, Qovun kunini nishonlash bayrami o'zgartirilmadi. Uning nomi hali ham bir qancha joylarda, shu jumladan shaharda bor. Turkiyadagi park uning nomi bilan atalgan. Uning oltin haykali qayta o'rnatildi va keyinroq ommaga ochildi.

Niyozovning ikki farzandi bor edi, ikkalasi ham siyosatdan uzoq[68].

Manbalar

  1. ↑ {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
  2. ↑ Öçmejek şöhrat — Türkmen Edebiyaty - Publisistika. (9 May 2020). In kitapcy.com. http://kitapcy.com/news/ocmejek_sohrat/2020-05-09-61 There is a police academy named after Niyazov called „General of the Army Saparmurat Niyazov Academy“, meaning he had been promoted at some point during his presidency.
  3. ↑ The Telegraph, "A date with destiny for Turkmen leader", 9 August 2002
  4. ↑ „Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President“. Embassy of Turkmenistan. 2002-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  5. ↑ {{cite magazine}}: Empty citation (yordam)
  6. ↑ Cathill. „Interesting Histories: Saparmurat Niyazov – The Real General Aladeen“. medium.com (2018-yil 26-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  7. ↑ BBC News, "Turkmen go back to old calendar", 24 April 2008.
  8. ↑ „Rural population (% of total population): Turkmenistan“. World Bank.
  9. ↑ BBC News, "Turkmen leader closes hospitals", 1 March 2005.
  10. ↑ „It's a Gas: Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade“. Global Witness Limited (2006-yil aprel). Qaraldi: 2010-yil 9-dekabr.
  11. ↑ Sabol, Steven.
  12. ↑ Morton. „Golden Statues and Mother Bread: The Bizarre Legacy of Turkmenistan's Former Dictator“. slate.com. Slate (2014-yil 6-fevral). Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  13. ↑ „The personality cult of Turkmenbashi“. The Guardian (2006-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  14. ↑ Joffe. „Saparmurat Niyazov“. The Guardian (2006-yil 22-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  15. ↑ „Central Asian Republics: Presidents' Biographies“. www.angelfire.com. Qaraldi: 2017-yil 23-dekabr.
  16. ↑ Union of Soviet Socialist Republics at Encyclopædia Britannica
  17. ↑ Annasoltan, Ŧ¥¶ØGЯ@¶Ħ¥ i₪ Đ£₪Ŧi∩¥ [Typography is Destiny], part 1: between Moscow and Istanbul, 11 January 2010
  18. ↑ Badykova, Najia. „The Turkmen Economy: Challenges and Opportunities“. St Antony's College, University of Oxford (2004-yil 18-iyun). 2006-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  19. ↑ „Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President“. Embassy of Turkmenistan. 2002-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  20. ↑ „Saparmurat Niyazov raps local governors for failures in cotton harvest“. www.turkmenistan.ru.
  21. ↑ „Saparmurat Niyazov dismisses grain products association chairman“. www.turkmenistan.ru.
  22. ↑ „List of holidays and commemorative days approved in Turkmenistan“. www.turkmenistan.ru.
  23. ↑ Turkmenistan Votes, The Economist, 30 December 2008, Accessed 5 January 2009
  24. ↑ „Turkmen go back to old calendar“. BBC News (2008-yil 24-aprel). Qaraldi: 2008-yil 24-aprel.
  25. ↑ „World War II -- 60 Years After: For Some Central Asians, 'Great Patriotic War' is More Controversial Than Ever“.
  26. ↑ „TURKMEN ARMY UNITS NAMED AFTER PROMINENT GENERALS | Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru.
  27. ↑ „НОВОСТИ на REDSTARe“. old.redstar.ru.
  28. ↑ Clarke, Michael. „Turkmenistan. Struggling For News In Turkmenistan“. Glenn Hauser's World of Radio (2003-yil 24-yanvar). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  29. ↑ The World Factbook entry for Turkmenistan information retrieved on 30 August 2006
  30. ↑ Whitlock, Monica. „Troops to replace Turkmen medics“. BBC News (2004-yil 1-mart). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  31. ↑ Morgan, David. „President of Turkmenistan closes hospitals, libraries and nature reserves“. Prima-News (2005-yil 14-fevral). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  32. ↑ „Archived copy“. www.funtrivia.com. 2011-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-may.
  33. ↑ Paton Walsh. „Turkmenistan despot axes pensions“. The Guardian (2006-yil 4-fevral). Qaraldi: 2021-yil 22-yanvar.
  34. ↑ {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
  35. ↑ „...Russian media outlets disseminate "deliberately perverted" information on republic's pension maintenance“. Turkmenistan.ru (2006-yil 2-aprel). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  36. ↑ „Turkmen leader restores pensions“. bbc.co.uk (2007-yil 19-mart). Qaraldi: 2007-yil 19-mart.
  37. ↑ „Turkmen leader pardons 8,145 thousand convicts“. www.turkmenistan.ru.
  38. ↑ „Double Standard for Dictators“. The Washington Post (2004-yil 14-aprel). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  39. ↑ ...and talks with Tajik opposition leader.
  40. ↑ „Head of General Staff of Turkmenistan accused in participation in November 2002 plot | Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru. Qaraldi: 2020-yil 20-dekabr.
  41. ↑ „Assassination Attempt A Response To Niyazov's Authoritarian Policies“. EurasiaNet (2002-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  42. ↑ Bohr, Annette. „A failed coup after all? November 2002, Ashgabat“. The Central-Asia Caucasus Analyst (2003-yil 18-iyun). Qaraldi: 2021-yil 15-mart.
  43. ↑ Shaver, Lynn. „The Revocation of Dual Citizenship in Turkmenistan“. Human Rights Brief, Volume 11, Issue 1, Article 2 (2003). Qaraldi: 2020-yil 9-iyun.
  44. ↑ „Turkmen Doctors Pledge Allegiance To Niyazov“. Radio Free Europe, Radio Liberty (RFERL) (2005-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  45. ↑ Cheeseman, Nicholas. How to Rig an Election. New Haven and London: Yale University Press, 2018 — 15 bet. ISBN 9780300204438. 
  46. ↑ Gaynor, Kelly Lee (2017-10-02). "Transformations in Turkmen higher education: current opportunities and challenges at a new university". Central Asian Survey 36 (4): 473–492. doi:10.1080/02634937.2017.1367645. ISSN 0263-4937. https://doi.org/10.1080/02634937.2017.1367645. 
  47. ↑ „постсоветский опыт“. Газета "Коммерсантъ" (2007-yil 25-aprel), s. 4. Qaraldi: 2017-yil 6-aprel.
  48. ↑ {{cite magazine}}: Empty citation (yordam)
  49. ↑ Times Wire Reporter. „Read My Words, Go to Heaven, Leader Says“. Los Angeles Times (2006-yil 21-mart). Qaraldi: 2012-yil 25-may.
  50. ↑ International Crisis Group.
  51. ↑ Soucek, Svat. 2000.
  52. ↑ "Turkmenistan".
  53. ↑ "Turkmenistan: Ending the Personality Cult" (Press release).
  54. ↑ „Turkmenistan's 'iron ruler' dies“. BBC News (2006-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  55. ↑ „President of Turkmenistan dies at 66“. BreakingNews.ie (2005-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  56. ↑ „President of Turkmenistan dies at 66“. BreakingNews.ie (2005-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  57. ↑ „Two candidates named for Turkmen presidency“. ITAR TASS (2006-yil 26-dekabr). 2022-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 26-dekabr.
  58. ↑ „Turkmenbashi died several days ago“ (ru). RIA Novosti (2006-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2006-yil 22-dekabr.
  59. ↑ 59,0 59,1 „постсоветский опыт“. Газета "Коммерсантъ" (2007-yil 25-aprel), s. 4. Qaraldi: 2017-yil 6-aprel.
  60. ↑ „Turkmen leader's funeral begins“. CNN (2006-yil 24-dekabr). Qaraldi: 2006-yil 24-dekabr.
  61. ↑ „Mausoleum with Saparmurat Niyazov's burial-vault to open to public after third day of mourning | Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru. Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.
  62. ↑ 62,0 62,1 Туркменам вернули прежний календарь, Lenta.ru, July 1, 2008 (ruscha)
  63. ↑ „Absolute leader's name dropped from anthem“ (2008-yil 16-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 7-iyul.
  64. ↑ „Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw?“,Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw? | Taylor & Francis Group (en). DOI:10.4324/9781315698571-15/gurbanguly-berdymukhammedov-illusion-khrushchevian-thaw-sebastien-peyrouse. 
  65. ↑ „Turkmen Government Removes Ruhnama as Required Subject | Eurasianet“ (en). eurasianet.org. Qaraldi: 2021-yil 5-iyul.
  66. ↑ Hay. „Turkmenistan Is Finally Putting the 'Ruhnama' Behind Them“ (2014-yil 31-iyul). 2015-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
  67. ↑ Horák, Slavomír (2020), Egéa, Denise (muh.), „Education in Turkmenistan Under the Second President: Genuine Reforms or Make Believe?“, Education in Central Asia: A Kaleidoscope of Challenges and Opportunities, Education, Equity, Economy (inglizcha), Cham: Springer International Publishing, 8: 71–91, doi:10.1007/978-3-030-50127-3_5, ISBN 978-3-030-50127-3, qaraldi: 2021-07-05
  68. ↑ Президент Туркмении Сапармурат Ниязов: "Я покину пост главы государства еще при жизни" - Известия // Izvestia



Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saparmurod_Niyozov&oldid=2988713" dan olindi