Ifloslanish: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Finikchik (munozara | hissa)
10 292 edits
„Pollution“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

14-Avgust 2022, 19:18 dagi koʻrinishi

Gayana qirg'og'idagi axlat

  Ifloslanish - tabiiy muhitga salbiy o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalarning kiritilishidir.[1] Ifloslanish har qanday modda (qattiq, suyuq yoki gaz) yoki energiya (radioaktivlik, issiqlik, tovush yoki yorug'lik kabi) shaklida bo'lishi mumkin. Atrof-muhitning ifloslanishiga tabiiy hodisalar sabab bo'lishi mumkin bo'lsa-da, ifloslanish so'zi odatda ifloslantiruvchi moddalarning antropogen manbaga ega ekanligini anglatadi. Inson faoliyati bilan bog‘liq ifloslanishlar antropogen ifloslanish, deb ataladi. 2015-yilda ifloslanish butun dunyo bo'ylab to'qqiz million odamning hayotiga zomin bo'lgan (har oltinchi o'lim).[2][3] Bu ko`rsatgich 2019-yilgacha o'zgarishsiz qolgan. Avvalgi o'limlarning ¾ qismini havo ifloslanishi tashkil etgan.[4][5]

Ifloslanish turi va manbalari jihatidan fizik, kimyoviy, biologik, mexanik va boshqa turlarga bo‘linadi. Masalan, fizik ifloslanishning o‘zi issiqlik, yorug‘lik, shovqin, radiaktiv, elektromagnit ifloslanishga ajraladi.

Ta'riflari va turlari

Ifloslanishning turli xil ta'riflari mavjud. Amerika Qo'shma Shtatlari atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi (Inglizcha: Environmental Protection Administration) ifloslanishni "atrof-muhitning tabiiy sifatini yomonlashtiradigan, ko'rish, ta'm yoki hid bilish omillarini buzadigan yoki sog'liq uchun xavf tug'diradigan suv, tuproq yoki havodagi har qanday moddalardir. Tabiiy resursning foydaliligi odatda ifloslantiruvchi moddalar mavjudligi bilan yomonlashadi." deya ta`riflaydi.[6] Bundan farqli o'laroq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ifloslanishni "Muhitning tabiati, joylashuvi yoki miqdori istalmagan va zararli ekologik ta'sirlarni keltirib chiqaradigan (havo, suv, quruqlik) moddalar va issiqlikning mavjudligi" deb hisoblaydi.[7]

2010-yil avgust oyidagi tutunli Moskva markazi

Ifloslanishning asosiy shakllari quyida ularning har biriga tegishli alohida ifloslantiruvchi moddalar bilan birga sanab o‘tilgan:

  • Havoning ifloslanishi: atmosferaga kimyoviy moddalar va zarralarning tarqalishi. Umumiy gazsimon ifloslantiruvchi moddalarga sanoat va avtotransport vositalari tomonidan ishlab chiqariladigan uglerod oksidi, oltingugurt dioksidi, xlorftorokarbonlar va azot oksidlari kiradi. Fotokimyoviy ozon va tutun azot oksidi va uglevodorodlarning quyosh nuriga ta'sir qilishi natijasida hosil bo'ladi. Zarralar yoki mayda chang ularning mikrometr o'lchamlari PM 10 dan PM 2,5 gacha bo'lganligi bilan tavsiflanadi.
  • Elektromagnit ifloslanish: ionlashtiruvchi bo'lmagan shakldagi elektromagnit nurlanishning haddan tashqari ko'pligi, masalan, radio, televizor, Wi-Fi va boshqa tarmoqlarni uzatish orqali kelib chiqadi. Odamlarga aniq ta'sir ko'rsatmasa ham, radio-astronomiya bilan shovqinlar yuzaga kelishi hamda samolyotlar va avtomobillarning xavfsizlik tizimlariga ta'sir qilishi mumkin.
  • Yorug'lik ifloslanish: ortiqcha yoritish va astronomik shovqinlarni o'z ichiga oladi.
  • Chiqindi tashlash: inson tomonidan yaratilgan nomaqbul buyumlarni jamoat joylariga va xususiy mulklar hududlariga jinoiy ravishda tashlash.
  • Shovqinli ifloslanish: yo'l shovqini, samolyot shovqini, sanoat shovqini, shuningdek, yuqori intensiv exolotni o'z ichiga oladi.
  • Plastik ifloslanish: yovvoyi tabiatga, yovvoyi tabiatning yashash muhitiga yoki odamlarga salbiy ta'sir ko'rsatadigan atrof-muhitda plastik mahsulotlar va mikroplastmassalarning to'planishini o'z ichiga oladi.
  • Tuproqning ifloslanishi: kimyoviy moddalar to'kilishi yoki ularning yer osti oqishi natijasida paydo bo'ladi. Eng asosiy tuproq ifloslantiruvchi moddalar orasida uglevodorodlar, og'ir metallar, MTBE (Metil tert-butil efir),[8] gerbitsidlar, pestitsidlar va xlorli uglevodorodlar mavjud.
  • Radioaktiv ifloslanish: 20-asr atom fizikasidagi yadroviy energiya ishlab chiqarish va yadroviy qurollarni tadqiq qilish va joylashtirish faoliyati natijasida kelib chiqqan. (Atrof-muhitdagi alfa-emitterlar va aktinidlarga qarang.)
  • Issiqlik bilan ifloslanish - bu inson ta'siridan kelib chiqadigan tabiiy suv havzalarida haroratning o'zgarishi, masalan, elektr stantsiyasiyalarini sovutish sifatida suvdan foydalanish.
  • Vizual ifloslanish: havo elektr uzatish liniyalari, avtomobil yo'llarining reklama taxtalari, yorilgan, qazilgan yer shakllari, chiqindini ochiq havoda saqlash, qattiq maishiy chiqindilar yoki fazo chiqindilar.
  • Suvning ifloslanishi: tijorat va sanoat chiqindilarini (qasddan yoki to'kish orqali) yer usti suvlariga oqizish natijasida yuzaga keladigan ifloslanish; tozalanmagan kanalizatsiya va xlor kabi kimyoviy ifloslantiruvchi moddalarni kanalizatsiyadan chiqarib yuborish; va yer usti suvlariga oqadigan oqimlarga chiqindilar va ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish, tashlash (shu jumladan, kimyoviy o'g'itlar va pestitsidlarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan shahar oqimi va qishloq xo'jaligi oqavalari).[9][10][11]

Ifloslantiruvchilar

Monrealdagi Lachin kanali, Kvebek, Kanada
Moviy drenaj quvurlari va sariq baliq belgisi Buyuk Britaniya atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi tomonidan ifloslantiruvchi sirt drenajining ekologik ta'siri haqida xabardorlikni oshirish uchun ishlatiladi.

Ifloslovchi - bu havo, suv yoki tuproq kabi atrof-muhitni ifloslantiruvchi chiqindi mahsulot. Ifloslantiruvchi moddalarning jiddiylik darajasi uchta omil bilan belgilanadi: uning kimyoviy turi, kontsentratsiyasi, zarar darajasi va davomiyligi.[12]

Tabiiy sabablar

Kemalar tomonidan ishlab chiqarilgan tutun natijasida havo ifloslanishi bulutlarni o'zgartirishi va global haroratga ta'sir qilishi mumkin.

Eng muhim tabiiy ifloslanish manbalaridan biri vulqonlar bo'lib, ular otilish paytida atmosferaga ko'p miqdorda zararli gazlarni chiqaradi. Vulqon gazlari orasida katta konsentratsiyalarda halokatli bo'lishi mumkin bo'lgan va iqlim o'zgarishiga olib keluvchi karbonat angidrid, kislota yomg'irini keltirib chiqaradigan vodorod galogenidlari, hayvonlar uchun zararli va ozon qatlamiga zarar yetkazadigan oltingugurt dioksidlari va o'ldirishga qodir bo'lgan vodorod sulfidlari kiradi. [13] Vulqon undan otiluvchi mishyak, qo'rg'oshin hamda simob kabi zaharli va o'ta nozik kimyoviy zarralarni o'z ichiga oladi.[14]

Tabiiy ravishda chaqmoq urishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan o'rmon yong'inlari ham havo ifloslanishining muhim sababi hisoblanadi. Yovvoyi yong'indan kelib chiqqan tutun asfiksiyaga olib kelishi mumkin bo'lgan karbonat angidrid va karbon monoksitning katta miqdorini o'z ichiga oladi. Ko'p miqdordagi zaharli mayda zarralar hayvonlarning sog'lig'iga xavf tug'diradigan o'rmon yong'inlari tutuni ichida ham topilgan.[15]

Inson avlodi

Avtotransport vositalarining chiqindilari havo ifloslanishining asosiy sabablaridan biridir.[16][17] Xitoy, Amerika Qo'shma Shtatlari, Rossiya, Hindiston[18] Meksika va Yaponiya havoni ifloslantiruvchi chiqindilar bo'yicha dunyoda yetakchi hisoblanadi. Asosiy ifloslanish manbalariga kimyo zavodlari, koʻmir elektr stansiyalari, neftni qayta ishlash zavodlari,[19] neft-kimyo zavodlari, yadroviy chiqindilarni yoqish zavodlari, yirik chorvachilik fermalari (sigirlar, choʻchqalar, parrandalar va boshqalar) PVX zavodlari, metall ishlab chiqarish zavodlari, plastmassa ishlab chiqarish zavodlari va boshqa og'ir sanoatlar kiradi. Qishloq xo'jaligi havosining ifloslanishi tabiiy o'simliklarni kesish va yoqish, shuningdek pestitsidlar va gerbitsidlarni purkash kabi zamonaviy amaliyotlardan kelib chiqadi.[20]

Dunyo bo`ylab har yili 400 million tonnaga yaqin xavfli chiqindilar hosil bo'ladi. Birgina Amerika Qo'shma Shtatlarining o`zida 250 million tonnaga yaqin chiqindi to`planadi.[21] Amerikaliklar dunyo aholisining 5% dan kamrog'ini tashkil qilsa-da, dunyodagi COning taxminan 25% ni[22] va dunyo chiqindilarining taxminan 30% ni ishlab chiqaradi.[23][24] 2007-yilda Xitoy COning dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchisi sifatida Qoʻshma Shtatlarni ortda qoldirgan[25], ayni paytda aholi jon boshiga ifloslanish boʻyicha (dunyo davlatlari orasida 78-oʻrinda) ancha orqada.[26]

Xitoyning Yangzhou shahri markazidan janubda, elektr stansiyasi joylashgan sanoat hududi

Xlorli uglevodorodlar (XU), og'ir metallar (masalan, xrom, kadmiy - qayta zaryadlanuvchi batareyalarda va qo'rg'oshin - qo'rg'oshin bo'yoqlari, aviatsiya yoqilg'isi va hatto ba'zi mamlakatlarda benzinda topilgan), MTBE (metil-tret-butil efiri), sink, mishyak va benzol eng ko'p uchraydigan tuproq ifloslantiruvchilaridan hisoblanadi. 2001-yilda chop etilgan, “Fateful Harves” kitobining nashr etilishi bilan yakunlangan bir qator matbuot xabarlari sanoat qoldiqlarini o‘g‘itga qayta ishlash natijasida tuproqning metall bilan zaharlanishiga olib keladigan keng tarqalgan amaliyotni yoritib bergan.[27] Oddiy shahar chiqindixonalari ko'plab kimyoviy moddalar tuproq muhitiga (va ko'pincha yer osti suvlari) kirib borish manbai bo'lib, ular turli xil qabul qilingan chiqindilardan, ayniqsa u yerga noqonuniy ravishda tashlab yuborilgan moddalardan yoki 1970-yilgacha bo'lgan poligonlardan iboratdir.

Ifloslanish tabiiy ofatlar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, bo'ronlar ko'pincha kanalizatsiya ifloslanishiga va qayiqlar yoki avtomobillarning portlashidan neft-kimyoning to'kilishiga olib keladi. Baxtsiz hodisalar sodir bo'lganda, ba'zi ifloslantiruvchi manbalar, masalan, atom elektr stantsiyalari yoki neft kemalari keng va potentsial halokatli emissiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.[28]

Avtomobil shovqinli ifloslanishning eng keng tarqalgan sababi bo'lib, butun dunyo bo'ylab barcha kiruvchi shovqinlarning 90% dan ortig'ini tashkil qiladi.

Issiqxona gazlarining chiqarilishi

Mamlakatlar bo‘yicha tarixiy va prognoz qilingan CO 2 emissiyasi (2005-yil holatiga).
Manba: Energiya axborot boshqarmasi.[29]

Karbonat angidrid fotosintez uchun muhim bo'lsa-da, ba'zan u ifloslanish omili deb ataladi, chunki atmosferadagi gazning ko'tarilishi Yer iqlimiga ta'sir qiladi. Yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar atmosferadagi karbonat angidrid miqdorining uzoq muddatli ko'tarilishi okean suvlarining kislotaligining ozgina, ammo jiddiy o'sishiga olib kelishi va buning dengiz ekotizimlariga mumkin bo'lgan ta'sirini o'rganib chiqdi.

2007-yil fevral oyida 120 dan ortiq mamlakatdan 2500 olim, iqtisodchi va siyosatchilarning ishini aks ettirgan Iqlim o'zgarishi bo'yicha hukumatlararo ekspert guruhi (IPCC) hisoboti 1950-yildan beri global isishning asosiy sababi insonlar ekanligini tasdiqlagan. Insonlarda issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish va global isish oqibatlaridan qochish yo'llari bor, deb xulosa qilingan asosiy iqlim hisobotida.[30]

Ta`sirlari

Inson salomatligiga

Ba'zi keng tarqalgan ifloslanish turlarining inson salomatligiga ta'siri haqida umumiy ma'lumot (inglizcha)

Zararli havo sifati ko'plab organizmlarni, shu jumladan odamlarni ham o'ldirishi mumkin. Ozonning ifloslanishi nafas yo'llari kasalliklari, yurak-qon tomir hastaliklari, tomoq yallig'lanishi, ko'krak qafasidagi og'riqlar va nafas bo`g`ilishiga olib kelishi mumkin. Suvning ifloslanishi kuniga taxminan 14 000 kishining o'limiga sabab bo'ladi, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda tozalanmagan kanalizatsiya bilan ichimlik suvining ifloslanishi tufayli yuz beradi. Taxminan 500 million hindlarning konalizatsiyali hojatxonaga kirish imkoni yo'q,[31][32] Hindistonda 2013-yilda o'n milliondan ortiq odam suv orqali yuqadigan kasalliklarga chalingan va buning oqibatida 1535 kishi vafot etgan, ularning aksariyati bolalardir.[33] 2007-yil holatiga ko`ra qariyb 500 million xitoylik xavfsiz ichimlik suviga ega emas edi.[34] 2010-yilgi tahlilga ko'ra, Xitoyda har yili 1,2 million odam havo ifloslanishi tufayli bevaqt vafot etgan.[35] Xitoyda uzoq vaqtdan beri avj olayotgan yuqori tutun darajasi inson tanasiga zarar yetkazishi va turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.[36] JSST 2007-yilda havo ifloslanishi Hindistonda yiliga yarim million o'limga olib kelishini taxmin qilgan. [37] Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, Amerika Qo'shma Shtatlarida bu ko`rsatkich har yili 50 000 dan ortiq bo'lishi mumkin.[38]

Shovqin bilan ifloslanish eshitish qobiliyatini yo'qotish, yuqori qon bosimi, stress va uyqu buzilishiga olib keladi. Keksa odamlar asosan havo ifloslanishidan kelib chiqadigan kasalliklarga duchor bo'lishadi. Bolalar va chaqaloqlar ham jiddiy xavf ostidaligi olimlar tomonidan aytiladi. Qo'rg'oshin va boshqa og'ir metallar nevrologik muammolarni keltirib chiqarishi isbotlangan. Kimyoviy va radioaktiv moddalar saraton va tug'ma nuqsonlarga olib kelishi mumkin.

2017-yil oktyabr oyida Lancetning ifloslanish va salomatlik komissiyasi tomonidan olib borilgan tadqiqoti shuni ko'rsatdiki, global ifloslanish, xususan, zaharli havo, suv, tuproq va ish joylari har yili to'qqiz million odamni o'ldiradi, bu OITS, sil va bezgakdan vafot etganlar sonidan uch baravar ko'pdir, shuningdek, urushlar va inson zo'ravonligining boshqa shakllari natijasida kelib chiqqan o'limlardan 15 baravar yuqoridir.[39] Tadqiqot xulosasiga ko'ra, "ifloslanish antropotsen davrining eng katta ekzistensial muammolaridan biridir. Ifloslanish Yerning qo'llab-quvvatlovchi tizimlarining barqarorligini xavf ostiga qo'yadi va insoniyat jamiyatlarining davomiy omon qolishiga tahdid soladi."

2022-yilda GeoHealth-da chop etilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, Amerika Qo'shma Shtatlarida energiya bilan bog'liq qazib olinadigan yoqilg'i chiqindilarini yo'q qilish har yili 46,900 - 59,400 ta erta o'limning oldini oladi.[40]

Atrof-muhit

Tinch okeanining katta axlat yamog'i

Atrof muhitda ifloslanish keng tarqalganligi aniqlangan. Buning bir qator ta'sirlari mavjud:

Yurisdiktsiya bo'yicha global karbonat angidrid chiqindilari (2015-yil holatiga)
  • Karbonat angidrid chiqindilari okeanlarning kislotalanishiga olib keladi.
  • Issiqxona gazlarining chiqarilishi ekotizimlarga ko'p jihatdan ta'sir qiladigan global isishga olib keladi.
  • Invaziv turlar mahalliy turlardan ustun turishi va biologik xilma-xillikni kamaytirishi mumkin. Invaziv o'simliklar tuproq va atrof-muhitning kimyoviy tarkibini o'zgartirishi mumkin bo'lgan qoldiqlar va biomolekulalarga (allelopatiya) hissa qo'shishi mumkin, bu ko'pincha mahalliy turlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi.
  • Azot oksidlari havodan yomg'ir orqali tushadi va ekotizimlarning tur tarkibini o'zgartirishi mumkin bo'lgan yerni o`g`itlantiradi.
  • Tutun - fotosintezni amalga oshirish uchun o'simliklar tomonidan qabul qilinadigan quyosh nuri miqdorini kamaytirishi va o'simliklarga zarar yetkazadigan troposfera ozonini ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin.
  • Tuproq unumsiz bo'lib, o'simliklar uchun yaroqsizga aylanishi mumkin. Bu oziq-ovqat tarmog'idagi boshqa organizmlarga ta'sir qiladi.
  • Oltingugurt dioksidi va azot oksidi kislotali yomg'irga olib kelishi mumkin, bu esa tuproqning pH qiymatini pasaytiradi.
  • Suv oqimlarining organik ifloslanishi kislorod miqdorini kamaytirishi va turlarning xilma-xilligini kamaytirishi mumkin.

2022-yilda Environmental Science & Technology jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi hozirda butun dunyo bo‘ylab barcha ekotizimlarga tahdid solmoqda.[41][42]

Amerika Qo'shma Shtatlari Milliy Tibbiyot Kutubxonasida (NLM) Toksikologiya va Atrof-muhit salomatligi haqida ma'lumot dasturi (TEHIP)[43] TEHIP va boshqa davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan resurslarga kirishni o'z ichiga olgan toksikologiya va atrof-muhit salomatligi bo'yicha keng qamrovli veb-saytni yuritadi. Ushbu veb-sayt ma'lumotlar bazalari, adabiyotlar, o'quv qo'llanmalari va boshqa ilmiy havolalarni o'z ichiga oladi. TEHIP, shuningdek, Internetda bepul mavjud bo'lgan Toksikologiya Ma'lumotlar Tarmog'i (TOXNET)[44] toksikologiya va atrof-muhit salomatligi ma'lumotlar bazalarining integratsiyalashgan tizimi uchun javobgardir.

Jinoyat

2021-yilgi tadqiqot shuni ko'rsatdiki, ifloslanish zo'ravonlik jinoyatlarining ko'payishiga olib keladi.[45]

Maktab natijalari

2019-yilgi tadqiqot ifloslanishni bolalarning maktabdagi salbiy natijalari bilan bog'ladi.[46]

Ishchi mahsuldorligi

Bir qator tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ifloslanish ham yopiq, ham ochiq ishchilarning mahsuldorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.[47]

Tartibga solish va monitoring

Atrof-muhit ifloslanishining salbiy ta'siridan himoya qilish uchun dunyoning ko'plab davlatlari turli xil ifloslanish turlarini tartibga solish, shuningdek ifloslanishning salbiy oqibatlarini yumshatish uchun qonunlarni qabul qildilar.

Nazorat

Axlat tuzog'i Yarra daryosida suzib yurgan chiqindilarni ushlaydi, sharqiy-markaziy Viktoriya, Avstraliya
Termal oksidlovchi sifatida tanilgan havo ifloslanishini nazorat qilish tizimi, AQSh. Zavoddagi sanoat havo oqimlaridan zararli gazlarni parchalaydi.
Prishtina, Kosovodagi chang yig'uvchi

Ifloslanishni nazorat qilish - bu atrof-muhitni boshqarishda ishlatiladigan atama. Ifloslanishning nazorat qilinmasligi, ortiqcha iste'mol qilish, isitish, qishloq xo'jaligi, tog'-kon sanoati, ishlab chiqarish, transport va boshqa inson faoliyatining chiqindilari, ularning to'planishi yoki tarqalishidan qat'i nazar, atrof- muhitni buzadi.

Amaliyotlar

  • Qayta ishlash
  • Qayta foydalanish
  • Chiqindilarni minimallashtirish
  • Yumshatish
  • Ifloslanishning oldini olish
  • Kompost

Qurilmalar

  • Havoning ifloslanishini nazorat qilish
    • Termal oksidlovchi
  • Changni yig'ish tizimlari
    • Bagajlar
    • Siklonlar
    • Elektrostatik cho'ktirgichlar
  • Biologik suzgich
    • Sedimentatsiya (birlamchi davolash)
    • Faollashtirilgan loy biotozalagichlari (ikkilamchi tozalash; sanoat oqava suvlari uchun ham ishlatiladi)
    • Gazlangan lagunalar
    • Qurilgan botqoq yerlar (shuningdek, shahar oqimi uchun ishlatiladi)
  • Sanoat oqava suvlarini tozalash
    • API moy-suv separatorlari[48]
    • Biofiltrlar
    • Eritilgan havo flotatsiyasi (DAF)
    • Kukunli faollashtirilgan uglerod bilan ishlov berish
    • Ultrafiltratsiya
  • Bug' qayta tiklash tizimlari
  • Fitoremediatsiya

Narxi

Ifloslantirishning narx-navosi bor. Ifloslanish, firmalar uchun turli xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 2005-yilda AQShda ifloslanishni kamaytirish uchun kapital va operatsion xarajatlar qariyb 27 milliard dollarni tashkil etgan.[49]

Eng iflos sanoatlar

Rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotga xavf tug‘diruvchi ifloslanishni bartaraf etishga bag‘ishlangan “The Pure Earth” xalqaro notijorat tashkiloti har yili dunyodagi eng ifloslantiruvchi sanoat tarmoqlari ro‘yxatini e’lon qiladi. Quyida 2016-yil uchun ro'yxat berilgan:[50]

  • Qo'rg'oshin kislotali akkumulyatorlarni qayta ishlash
  • Konchilik va qazib oluvchi metallurgiya
  • Qo'rg'oshin eritish
  • Oshlash
  • Chiqindixonalar
  • Sanoat parklari
  • Kimyo sanoati
  • Ishlab chiqarish
  • Bo'yash

Qishloq xoʻjaligi va savdo siyosati instituti hamda GRAINning 2018-yilgi hisobotida aytilishicha, goʻsht va sut ishlab chiqarish sanoati dunyoning eng yomon ifloslantiruvchilari sifatida neft sanoatidan ham oʻzib ketishga tayyor.[51]

To'qimachilik sanoati

Page 'Chemical waste' not found

Qazib olinadigan yoqilg'i bilan bog'liq sanoatlar

Faqatgina qazib olinadigan yoqilg'idan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan tashqi havoning ifloslanishi har yili 3,61 million kishining o'limiga sabab bo'ladi, bu esa iqlim o'zgarishining asosiy omili bo'lishdan tashqari, inson o'limiga eng katta hissa qo'shuvchi omillardan biriga aylangan. 

Tarixi

19-asrgacha

Havoning ifloslanishi har doim tsivilizatsiyalarga hamroh bo'lgan. Ifloslanish ibtidoiy jamiyatdan, ya'ni inson birinchi olovni yaratgan paytdan boshlangan.

Metall zarb qilish uydan tashqaridagi havoning sezilarli darajada ifloslanishini yaratishda asosiy burilish nuqtasi bo'lib ko'rinadi. Grenlandiyadagi muzliklarning asosiy namunalari yunon, rim va xitoy metallarini ishlab chiqarishi bilan bog'liq ifloslanishning ko'payganini ko'rsatadi.[52]

AQShda havoning ifloslanishi, 1973-yil

Ko'mir va o'tinning yoqilishi va ko'plab otlarning jamoa joylarida to`planishi shaharlarning asosiy ifloslanish manbalariga aylantirgan. Angliya qiroli Edward I 1272-yilda Londonda dengiz ko'mirini yoqishni e'lon qilib, uning tutuni muammoga aylanganidan keyin yoqishni taqiqlangan.[53][54]

19-asr

Sanoat inqilobi bugungi kunda biz bilgan atrof-muhitning ifloslanishini tug'dirgan. London, shuningdek, 1858-yilda Temza bo'ylab suv sifati bilan bog'liq muammolarning oldingi ekstremal holatlaridan birini qayd etgan, bu esa tez orada London kanalizatsiya tizimining qurilishiga olib kelgan. Aholining o'sishi mahallalarning chiqindilar bilan bog'liq muammolarini hal qilish qobiliyatidan ancha oshib ketganligi sababli ifloslanish holatlari kuchaygan. Islohotchilar kanalizatsiya tizimlarini va toza suvni talab qila boshlaganlar.[55]

1870-yilda Berlindagi sanitariya sharoitlari Yevropadagi eng yomon sharoitlardan biri edi.

20 - 21-asrlar

Jahon milliy poytaxti uchun ibtidoiy sharoitlar chidab bo'lmas edi va Germaniya imperiyasi hukumati nafaqat kamchiliklarni bartaraf etish, balki Berlinni dunyoning namunaviy shahri sifatida shakllantirish uchun olimlar, muhandislar va shaharsozlarni qurilish ishlariga jalb qilgan. 1906-yilda ingliz mutaxassisi Berlin "jamoat hayotining ilm-fan, tartib va uslubining eng to'liq qo'llanilishi" degan xulosaga kelgan va "bu fuqarolik boshqaruvining mo'jizasi, u yerdagi eng zamonaviy va eng mukammal tashkil etilgan shahar" deb qo'shimcha qilgan.[56]

20-asrning boshlariga qadar, Ichki ishlar vazirligi qoshida havo ifloslanishi bo'yicha qisqa muddatli idora tashkil etilgunga qadar boshqa shaharlar ham mamlakat bo'ylab kuzatilgan. 1940-yillarning oxirida Los-Anjeles va Donora (Pensilvaniya) shaharlarida ekstremal tutun hodisalari kuzatilgan va bu yana bir ommaviy eslatma bo'lib xizmat qilgan.[57]

Tayvanning tutun bilan ifloslangan ko`rinishi

Kechqurun yoqiladigan yorug'liklar bilan ifloslanish global muammoga aylanib bormoqda, muammo shahar markazlarida yanada jiddiyroq aks etadi, ammo shunga qaramay, shaharlardan uzoqda joylashgan katta hududlarni ham ifloslantirmoqda.[58]

Mahalliy va global ifloslanishning o'sib borayotgan dalillaridan tobora xabardor bo'lgan jamoatchilikda atrof-muhitga nisbatan inson ta'sirini cheklashga intiladigan ekologiya va atrof- muhit harakatining paydo bo'lishiga olib kelgan.

Shuningdek qarang

  • Biologik ifloslanish
  • Kimyoviy ifloslanish
  • Atrof-muhit salomatligi
  • Ekologik irqchilik
  • Aholining haddan tashqari ko'payishi
  • Ifloslanishning neyroplastik ta'siri
  • Toza havo qonuni bo'yicha issiqxona gazlarini tartibga solish
  • Ifloslanish mustamlakachilikdir
  • Qurbonlik zonasi
Havoning ifloslanishi
  • Havo dispersiyasini modellashtirish
  • Arden Papa
  • Emissiya standarti
  • Issiqxona gazi
 Tuproqning ifloslanishi
  • Ekologik tuproqshunoslik
  • Qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalari ro'yxati
  • Chiqindilarni qayta ishlash kompaniyalari ro'yxati
  • Chiqindilarni boshqarish mavzulari ro'yxati
 Suvning ifloslanishi
  • Kruiz kemalari orqali ifloslanish
  • Dengiz qoldiqlari
  • Dengizning ifloslanishi
  • Shahar oqava suvlari
  • Sanoat oqava suvlari
  • Oqava suvlarning sifat ko'rsatkichlari
 Boshqalar
  • Ishqor yog'ingarchiligi
  • Iqlim o'zgarishi
  • Kontaminatsiyani nazorat qilish
  • Yer kuni
  • Elektromagnit nurlanish va salomatlik
  • Genetik ifloslanish
  • Issiqlik bilan ifloslanish
  • Nur bilan ifloslanish
  • Ekologik muammolar ro'yxati
  • Shovqinning sog'liqqa ta'siri
  • Kosmik qoldiqlar
  • Radioaktivlik

Manbalar

  1. ↑ „Pollution – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary“. Merriam-Webster (2010-yil 13-avgust). Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  2. ↑ Beil. „Pollution killed 9 million people in 2015“. Science News (2017-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  3. ↑ Carrington, Damian. „Global pollution kills 9m a year and threatens 'survival of human societies'“. The Guardian (2017-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 20-oktyabr.
  4. ↑ Dickie, Gloria. „Pollution killing 9 million people a year, Africa hardest hit - study“ (en). Reuters (2022-yil 18-may). Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.
  5. ↑ Fuller, Richard; Landrigan, Philip J; Balakrishnan, Kalpana; Bathan, Glynda; Bose-O'Reilly, Stephan; Brauer, Michael; Caravanos, Jack; Chiles, Tom et al. (June 2022). "Pollution and health: a progress update". The Lancet Planetary Health 6 (6): e535–e547. doi:10.1016/S2542-5196(22)00090-0. PMID 35594895. 
  6. ↑ „System of Registries | US EPA“ (en). sor.epa.gov. Qaraldi: 2022-yil 1-may.
  7. ↑ „UNdata | glossary“. data.un.org. Qaraldi: 2022-yil 1-may.
  8. ↑ Concerns about MTBE from U.S. EPA website
  9. ↑ Aboyeji, Oyebanji Oluseun (2013-12-01). "Freshwater Pollution in Some Nigerian Local Communities, Causes, Consequences and Probable Solutions". Academic Journal of Interdisciplinary Studies. doi:10.5901/ajis.2013.v2n13p111. https://www.richtmann.org/journal/index.php/ajis/article/view/2307. 
  10. ↑ Englande, A.J.; Krenkel, Peter; Shamas, J. (2015), „Wastewater Treatment &Water Reclamation☆“, Reference Module in Earth Systems and Environmental Sciences (inglizcha), Elsevier: B978-0-12-409548-9.09508-7, doi:10.1016/b978-0-12-409548-9.09508-7, ISBN 978-0-12-409548-9, PMC 7158167
  11. ↑ Ahmed, Jebin; Thakur, Abhijeet; Goyal, Arun (2021), Shah, Maulin P (muh.), „CHAPTER 1. Industrial Wastewater and Its Toxic Effects“, Chemistry in the Environment, Cambridge: Royal Society of Chemistry: 1–14, doi:10.1039/9781839165399-00001, ISBN 978-1-83916-279-4, qaraldi: 2022-06-07
  12. ↑ Aqeel, Muhammad; Jamil, Mohd.; Yusoff, Ismail (2014-03-26), Hernandez Soriano, Maria C. (muh.), „Soil Contamination, Risk Assessment and Remediation“, Environmental Risk Assessment of Soil Contamination (inglizcha), InTech, doi:10.5772/57287, ISBN 978-953-51-1235-8, qaraldi: 2022-06-07
  13. ↑ „Volcanic gases can be harmful to health, vegetation and infrastructure“. United States Geologic Survey. Qaraldi: 2022-yil 7-may.
  14. ↑ Trejos, Erika M.; Silva, Luis F. O.; Hower, James C.; Flores, Eriko M. M.; González, Carlos Mario; Pachón, Jorge E.; Aristizábal, Beatriz H. (2021-03-01). "Volcanic emissions and atmospheric pollution: A study of nanoparticles" (en). Geoscience Frontiers 12 (2): 746–755. doi:10.1016/j.gsf.2020.08.013. ISSN 1674-9871. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1674987120302036. 
  15. ↑ „Wildfires“. World Health Organization. Qaraldi: 2022-yil 8-may.
  16. ↑ State of the Environment, Issue: Air Quality (Australian Government website page)
  17. ↑ „Pollution“ (2007-yil 11-aprel). 2007-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  18. ↑ Laboratory. „Top 20 Emitting Countries by Total Fossil-Fuel CO2 Emissions for 2009“. Cdiac.ornl.gov. Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  19. ↑ Beychok, Milton R.. Aqueous Wastes from Petroleum and Petrochemical Plants, 1st, John Wiley & Sons, 1967. ISBN 978-0-471-07189-1. 
  20. ↑ Silent Spring, R Carlson, 1962
  21. ↑ „Solid Waste – The Ultimate Guide“. Ppsthane.com. Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  22. ↑ "Revolutionary Andoza:CO2 maps zoom in on greenhouse gas sources". Purdue University. April 7, 2008.
  23. ↑ „Waste Watcher“. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  24. ↑ Alarm sounds on US population boom. August 31, 2006. The Boston Globe.
  25. ↑ "China overtakes US as world's biggest Andoza:CO2 emitter". Guardian.co.uk. June 19, 2007.
  26. ↑ "Ranking of the world's countries by 2008 per capita fossil-fuel CO2 emission rates.". CDIAC. 2008.
  27. ↑ „Environmental Pollution | Chemistry Science Fair Project“. www.seminarsonly.com. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  28. ↑ „Environmental disasters“. www.lenntech.com. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  29. ↑ Carbon dioxide emissions chart (graph on Mongabay website page based on Energy Information Administration's tabulated data)
  30. ↑ „Global Warming Can Be Stopped, World Climate Experts Say“. News.nationalgeographic.com. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  31. ↑ „Indian Pediatrics“. Qaraldi: 2008-yil 1-may.
  32. ↑ „UNICEF ROSA – Young child survival and development – Water and Sanitation“. Qaraldi: 2011-yil 11-noyabr.
  33. ↑ Isalkar. „Over 1,500 lives lost to diarrhoea in 2013, delay in treatment blamed“. The Times of India. Indiatimes (2014-yil 29-iyul). Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
  34. ↑ "As China Roars, Pollution Reaches Deadly Extremes". The New York Times. August 26, 2007.
  35. ↑ Wong. „Air Pollution Linked to 1.2 Million Deaths in China“. The New York Times (2013-yil 1-aprel). Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  36. ↑ Maji, Kamal Jyoti; Arora, Mohit; Dikshit, Anil Kumar (2017-04-01). "Burden of disease attributed to ambient PM2.5 and PM10 exposure in 190 cities in China" (en). Environmental Science and Pollution Research 24 (12): 11559–11572. doi:10.1007/s11356-017-8575-7. ISSN 0944-1344. PMID 28321701. 
  37. ↑ Chinese Air Pollution Deadliest in World, Report Says. National Geographic News. July 9, 2007.
  38. ↑ David, Michael, and Caroline. „Air Pollution – Effects“. Library.thinkquest.org. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  39. ↑ Stanglin, Doug. „Global pollution is the world's biggest killer and a threat to survival of mankind, study finds“. USA Today (2017-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 20-oktyabr.
  40. ↑ Mailloux, Nicholas A.; Abel, David W.; Holloway, Tracey; Patz, Jonathan A. (16 May 2022). "Nationwide and Regional PM2.5-Related Air Quality Health Benefits From the Removal of Energy-Related Emissions in the United States". GeoHealth 6 (5): e2022GH000603. doi:10.1029/2022GH000603. PMID 35599962. PMC 9109601. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=9109601. 
  41. ↑ Persson, Linn (2022). "Outside the Safe Operating Space of the Planetary Boundary for Novel Entities". Environmental Science & Technology 56 (3): 1510–1521. doi:10.1021/acs.est.1c04158. PMID 35038861. PMC 8811958. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8811958. 
  42. ↑ Carrington, Damian. „Chemical pollution has passed safe limit for humanity, say scientists“. The Guardian (2022-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 18-yanvar.
  43. ↑ „SIS.nlm.nih.gov“. SIS.nlm.nih.gov (2010-yil 12-avgust). 2018-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  44. ↑ „Toxnet.nlm.nih.gov“. Toxnet.nlm.nih.gov. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  45. ↑ Herrnstadt, Evan; Heyes, Anthony; Muehlegger, Erich; Saberian, Soodeh (2021). "Air Pollution and Criminal Activity: Microgeographic Evidence from Chicago" (en). American Economic Journal: Applied Economics 13 (4): 70–100. doi:10.1257/app.20190091. ISSN 1945-7782. https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/app.20190091. 
  46. ↑ Heissel, Jennifer; Persico, Claudia; Simon, David (2019). Does Pollution Drive Achievement? The Effect of Traffic Pollution on Academic Performance. doi:10.3386/w25489. http://www.nber.org/papers/w25489. 
  47. ↑ Zivin, Joshua Graff; Neidell, Matthew (2012-12-01). "The Impact of Pollution on Worker Productivity". American Economic Review 102 (7): 3652–3673. doi:10.1257/aer.102.7.3652. ISSN 0002-8282. PMID 26401055. PMC 4576916. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4576916. 
  48. ↑ American Petroleum Institute (API). Management of Water Discharges: Design and Operations of Oil–Water Separators, 1st, American Petroleum Institute, February 1990. 
  49. ↑ EPA,OA,OP,NCEE. „Pollution Abatement Costs and Expenditures: 2005 Survey | US EPA“ (en). US EPA (2016-yil 31-mart). Qaraldi: 2018-yil 7-mart.
  50. ↑ „World's Worst Pollution Problems“.
  51. ↑ Gabbatiss, Josh. „Meat and dairy companies to surpass oil industry as world's biggest polluters, report finds“. The Independent (2018-yil 18-iyul). Qaraldi: 2019-yil 29-iyun.
  52. ↑ Hong, Sungmin (1996). "History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice". Science 272 (5259): 246–249 [p. 248]. doi:10.1126/science.272.5259.246. 
  53. ↑ David Urbinato. „London's Historic "Pea-Soupers"“. United States Environmental Protection Agency (summer 1994). Qaraldi: 2006-yil 2-avgust.
  54. ↑ „Deadly Smog“. PBS (2003-yil 17-yanvar). Qaraldi: 2006-yil 2-avgust.
  55. ↑ Lee Jackson, Dirty Old London: The Victorian Fight Against Filth (2014)
  56. ↑  Phillips, Walter Alison (1911) "Berlin" in Chisholm, Hugh Encyclopædia Britannica 03 (11chi nashri) Cambridge University Press 785–791; see page 786 b "Dr A. Shadwell (Industrial Efficiency, London, 1906) describes it as representing “the most complete application of science.... ”" 
  57. ↑ Fleming. „History of the Clean Air Act“. American Meteorological Society. Qaraldi: 2006-yil 14-fevral.
  58. ↑ Falchi, Fabio; Cinzano, Pierantonio; Duriscoe, Dan; Kyba, Christopher C. M.; Elvidge, Christopher D.; Baugh, Kimberly; Portnov, Boris A.; Rybnikova, Nataliya A. et al. (2016-06-01). "The new world atlas of artificial night sky brightness" (en). Science Advances 2 (6): e1600377. doi:10.1126/sciadv.1600377. ISSN 2375-2548. PMID 27386582. PMC 4928945. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4928945.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ifloslanish&oldid=2779635" dan olindi