Xozyayka Mednoy gori

Mis togʻining bekasi
ruscha: Хозяйка Медной горы
Muallif	Pavel Bajev
Xozyayka Mednoy gori Vikiomborda

Mis togʻining bekasi (ruscha: Хозяйка Медной горы (Xozyayka Mednoy gori), ruscha: Малахитница (Malaxitnitsa), ruscha: Азовка-девка (Azovka qizi), ruscha: Каменная девка (Tosh qiz)) — Ural konchilari afsonalaridagi qahramon, Ural ruh bekasining afsonaviy obrazi "Togʻlar", Gumyoshevskiy koni („Mis togʻ“), badiiy yozuvchi P. P. Bajovning „ Malaxit qutisi“ ertaklari toʻplamida Togʻ ruhi va qimmatbaho minerallarning qoʻriqchi ruhi sifatida shuhrat qozongan.

Xalq ogʻzaki ijodida u "ipak malaxit " dan tikilgan libosdagi goʻzal qiz yoki Polevskaya shahrining gerbi va dala misining ramzida aks etgan tojli kaltakesak sifatida taqdim etilgan. Xalq ogʻzaki ijodida bu baʼzan Azovka qiz nomi bilan bogʻliq.

Koʻrinishi

Pochta markalarida Mis togʻining bekasi (chapdagi ikkita rasm). Rossiya, 2004 yil

Mis togʻining bekasi soch oʻrami yupqa tiniq misdan bezalgan lentalar bilan oʻralgan, „ipak malaxit“ libosida, baʼzan esa kaltakesak shaklida tojda, chiroyli yashil koʻzli ayol sifatida namoyon boʻladi.

Ertaklarda qahramon ikki marta oʻzini „toshdan“ deb ataydi va shu bilan birga Stepan uning „qoʻli tirikdek issiq“ deb ham aytib beradi.

Mis togʻining bekasini koʻrinishi antropomorfik, nullomorfik va gibrid mujassamlar bilan ifodalanadi. U quyidagi shakllarda namoyon boʻladi:

• Gʻayrioddiy goʻzal qiz. Bajov buni quyidagicha taʼrifladi:

  Kichkina boʻyli qiz… Koʻrinishi yaxshi… Uning soch oʻrami bizning qizlarnikiga oʻxshamaydi, xuddi orqasiga yopishgandek qora va osilgan.Sochdagi lentalar qizil yoki yashil rangda. Yorugʻlik orqali ular mis choyshab kabi nozik jiringlaydilar.

  Gelhardt taʼkidlashicha, bu tasvir malaxitning sinishi yoki mis karbonatning ochiq chiqishi (rangi, shakli) bilan bogʻliq holda paydo boʻlgan. Mis togʻining bekasi kiyimlari maxsus materialdan („tosh, lekin qoʻl bilan silasangiz ham koʻzga ipakdek koʻrinadi“), quyma hozir misdan, keyin olmos toshmali. „Uning goʻzalligi va boyligi qimmatbaho toshlar va kondagi metallarning goʻzalligi“, shuningdek, jahannamlik belgisi.
• Kaltakesak tanasi va odam boshli toj Bekani „nopok“, gʻayritabiiy mavjudot sifatida belgilaydi.

  „Qoʻl va oyoqlari oʻrniga panjalarida yashil poʻlat, dumi chiqib turadi, togʻning yarmida qora chiziq bor, boshi esa odam“ .

• Akustik tarzda oʻzini namoyon qiladigan koʻrinmas ruh. Malachitnitsaning ovozi noodatiy jiringlaydi. U inson tilida gapiradi, lekin koʻpincha uning nutqi tushunarsiz va masxaromuzdir.

  „U nimanidir gʻoʻldiradi, lekin qanday yoʻl bilan — nomaʼlum va kim bilan gaplashayotgani aniq emas. Hammasi shunchaki kulish. Aftidan, bu uning uchun qiziqarli“.

Xulq-atvori

Mis togʻining bekasi yer boyliklarining egasi, goʻzallik va yuksak mahorat sirlarini saqlovchidir. U konchilarning homiysi hisoblangan.

Bekach hokimiyatga va har xil xizmatkorlarga dushman, u faqat jasur va erkinlikni sevuvchi ishchilarga yordam beradi. U yerdagi boylikni mustaqil ravishda boshqaradi: u rivojlanishga ruxsat berishi yoki yoʻl qoʻymasligi, „boylikni oʻgʻirlashi“ mumkin yoki aksincha — uni oʻziga boʻysunadigan kaltakesaklar yordamida berishi mumkin. Uning jigarrang mushuki ham bor, u yer yuzasi ostida yuradi, baʼzida olovli quloqlarini tashqariga chiqaradi .

Koʻrinishidan, bekasi Stepanni sevib qoldi va qizi Tanyaga oʻzining goʻzalligini berdi.

Qahramonning folklor asosi

Mis togʻining bekasi haqida hikoya qilingan ertaklar P.P. Bajov tomonidan „Uraldagi inqilobdan oldingi folklor“ toʻplamini yaratish paytida oʻylab topilgan, toʻplam tuzuvchisi V.P.Biryukov „hech bir joyda ish folklorni topa olmaydi“ deb shikoyat qilganida: "Ertaklar Bajov tomonidan 1892-1895 yillarda konchilardan bolaligida eshitgan ogʻzaki anʼanalarga asoslanganligini koʻrsatadigan eslatma bilan chiqdi. Bajovning bolaligi Sysert shahrida oʻtdi, u erda otasi Sysert metallurgiya zavodida usta boʻlib ishlagan. Ularning oilasi Polevskoy mis eritish zavodiga koʻchib oʻtgandan keyiin oʻsha yerda Pavel birinchi marta folklor afsonalarini eski konchi Vasiliy Alekseevich Xmelinindan (bobosi Slyshko) eshitgan, u yogʻoch omborlarida qorovul boʻlib ishlagan va keksa odamlarning hikoyalarini bolalarga aytib berardi.

Tasvir tor mahalliylashtirilgan toifasiga kiradi. 1981-yilda folklor ekspeditsiyasi paytida suhbatlashgan Polevsk viloyati aholisi bekasi haqida eshitmagan, ular u haqida faqat P. P. Bajovning ertaklaridan bilishgan. Shu bilan birga, ogʻzaki manbalardan Malachitnitsa haqida bilgan rivoyatchilar bor edi. Ular uning Polevskoyning oʻzida „Mis togʻi“ga tegishli ekanligini taʼkidladilar — 1702-yilda topilgan shaharni tashkil etuvchi Gumyoshevskiy mis konining „bekasi“ sifatida. XVIII-asrda Gumeshevskiy koni butun dunyo boʻylab shuhrat qozondi — u yashil bezak toshining asosiy yetkazib beruvchisi — malaxit (mis karbonat) boʻldi va oʻsha paytda Oʻrta Uralsdagi eng yirik mis rudasi koni edi, ammo XX-asrning oʻrtalarida ishlab chiqarish toʻxtatiladi.

Mis togʻ bekasi obrazi oʻziga xosdir. Bu fikrni koʻplab folklorshunoslar, xususan, Lazarev, Gelxardt, Blazhes bildiradi.

„Mis togʻ bekasi“ qahramonining kelib chiqishi haqida quyidagi farazlar mavjud:

• Hududning ruhi .
• Togʻlar, konlar va xazinalarning turli xil ruhlari haqidagi afsonalar.
• Bajov, afsonalarni tahlil qilib, bekasi baʼzan Azovka qizining xarakteri bilan bogʻliqligini taʼkidlaydi — bu hududning ruhi va shaxtadan 10 km uzoqlikda joylashgan Azov togʻining sharpasidir. Baʼzida Azovka toʻgʻridan-toʻgʻri Mis togʻining bekasi bilan bogʻliq emas, lekin ular uning bekasiga boʻysunishiga ishonishadi. Azovka Azov togʻidagi gʻorda yashiringan xazina bilan bogʻliq — ular aytishlaricha, unda qaroqchilar yoki „qari odamlar“ (chudyu, butparast Vogullar) oltinlari bor deb taxmin qilinadi. Eslatib oʻtamiz, Bekach mis rudalari bilan aloqa qilgan. Ularning ikkalasi ham baʼzan „malakit qizlar“ deb atalgan.
• F. V. Plesovskiyning fikricha, personaj obrazi Komi-Permyaklar va Komi-Zyryanlar mifologiyasidagi Ona Yer obraziga yaqin.
• M. P. Nikulina Xoʻjayinning oʻliklar dunyosi va jonsiz materiya sohasi bilan aloqasini qayd etadi.
• V. P. Kruglyashova manbani Ruda (Temir, Glandular) ona xarakterida koʻradi.
• Venera maʼbudasi tasviri odamlarning ongida singan. Venera Kipr orolining maʼbudasi boʻlib, u ulkan mis konlariga ega va butun Oʻrta yer dengizining „mis“ markazi boʻlgan, shuning uchun uning ramzi " ♀ " — " Venera oynasi " — bu metallning alkimyoviy ramziga aylandi. 1735-yilda V. N. Tatishchev ushbu belgi bilan Polevskoy mis eritish zavodining brendini yaratdi va 1759-yilgacha Polevskaya misi u bilan markalandi. Polevskoy shahrining zamonaviy gerbida bu ramz va Mis togʻining bekasi vakili boʻlgan yashil „tosh gul“da oltin kaltakesak tasvirlangan.

• 
  Polevskoy gerbida mis togʻining bekasi yashil „tosh gul“ ustidagi oltin kaltakesak bilan tasvirlangan.
• 
  Sverdlovsk (Yekaterinburg) shahrining eski gerbidagi kaltakesak malikasi (1973)
• 
  Sisert shahrining eski gerbidagi kaltakesak malikasi (1982)
• 
  Malaxitda haykaltaroshlik timsoli
• 
  Tosh kesish sanʼati tarixi muzeyi ekspozitsiyasidagi selenitdagi haykaltaroshlik timsoli

Izohlar

M. N. Lipovetskiy "Mis togʻining bekasi " obrazini psixoanaliz nuqtai nazaridan tahlil qilib, u эроса va tanatosni (ikkinchisi ustunlik qilgan holda) birlashtiradi degan xulosaga keladi. Shuningdek, u hokimiyatga qarshilik va ramziy kastratsiya bilan bogʻliq epizodlarga eʼtibor qaratadi. „Mis togʻining bekasi patriarxal Vatanning dahshatli qoʻsh va antagonistiga aylanadi“.

„Tosh gul“ (1936) ertakida usta Danila Mis togʻining bekasi bilan uchrashadi va u oʻz isteʼdodini ochishga yordam beradi. R. R. Gelxardt oʻz syujetida E. T. A. Xoffmanning „Falun minalari“ (1819) qissasi bilan oʻxshashlikni koʻradi.

Ekrandagi koʻrinishlari

• „Tosh gul“ (1946) — film. Bekach rolida — Tamara Makarova .
• „Tosh gul“ (1954) — S.S. Prokofyev.
• „Ural togʻlari ertaklari“ (1968) — yozuvchining 90 yilligiga bagʻishlangan P. Bajov ijodi haqidagi hujjatli film.Bekach rolida — Natalya Klimova .
• „Mis togʻining bekasi“ (1975), „Malakit qutisi“ (1976), „ Tosh gul“ (1977) — qoʻgʻirchoq multfilmlari rejissyor O. Nikolaevskiy . Bekach rolida — Svetlana Tormaxova („Mis togʻ bekasi“, ovoz), Tatyana Yushkova („Tosh gul“, faqat jonli suratga olish).
• „Stepanova xotirasi“ (1976) — „Malakit qutisi“, „Tosh gul“, „Mis togʻining bekasi“, „Kon ustasi“ ertaklariga asoslangan ertak filmi, Lenfilm kinostudiyasi . Bekach rolida — Larisa Chekurova.
• "Tosh ustasi " (1978) — „Tosh gul“ ertagi asosida, „Soyuzmultfilm“ kinostudiyasi.
• „Yashirin kuch“ (2002) — P.Bajovning ertaklari asosida badiiy film. Bekach rolida — Tatyana Lyutaeva .
• „Ustalar kitobi“ (2009) — oilaviy fantaziya, birinchi rus Disney filmi. Tosh malika rolida — Irina Apeksimova .

Manbalar

• Bajov P. P. Mis togʻining bekasi
• [http://uralmines.ru/hozyajka-mednoj-gory-v-berezovskom/ Berezovskiy =

• Ural ertaklarining qadimgi ildizlari

Adabiyot

• Bajov P. P. Bajov, P. P. : Sochineniya : v 3 t. / Pod obщ. red. V. A. Bajovoy, A. A. Surkova, Ye. A. Permyaka; Vstup. statya, sostavlenie i prim. L. I. Skorino. — M. : Gosudarstvennoe izdatelstvo xudojestvennoy literaturi, 1952. — T. 2.
• Bezrukova V. S. Xozyayka mednoy gori // Osnovi duxovnoy kulturi (ensiklopedicheskiy slovar pedagoga). — Yekaterinburg: UGPPU, 2000.
• Блажес В. В.. Бажов и рабочий фольклор : Учебное пособие по спецкурсу для студентов филологического факультета. Свердловск: Уральский гос. ун-т им. А. М. Горького, 1982. 
• Blajes V. V. Rabochie predaniya rodini P. P. Bajova // Folklor Urala. Vip. 7: Bitovanie folklora v sovremennosti (na materiale ekspeditsiy 60-80 godov). — Sverdlovsk: Ural. gos. un-t, 1983. — S. 5-22.
• Gelgardt R. R. Fantasticheskie obrazi gornyatskix skazok i legend (k tipologicheskoy xarakteristike starogo rabochego folklora) // Russkiy folklor. Materiali i issledovaniya. — M.-L.: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, 1961. — T. 6. — S. 193-226.
• Yefimova Ye. S. Bilinki v skazax P. P. Bajova // Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. — 1993. — T. 2, vip. 1.
• Gora / Ye. Ye. Levkievskaya // Slavyanskie drevnosti: Etnolingvisticheskiy slovar : v 5 t. / pod obщ. red. N. I. Tolstogo; Institut slavyanovedeniya RAN. — M. : Mejd. otnosheniya, 1995. — T. 1: A (Avgust) — G (Gus). — S. 520-521. — ISBN 5-7133-0704-2.
• Metalli / Ye. Ye. Levkievskaya // Slavyanskie drevnosti: Etnolingvisticheskiy slovar : v 5 t. / pod obщ. red. N. I. Tolstogo; Institut slavyanovedeniya RAN. — M. : Mejd. otnosheniya, 2004. — T. 3: K (Krug) — P (Perepyolka). — S. 245-248. — ISBN 5-7133-1207-0.
• Lipoveskiy M. N. Zloveщee v skazax Bajova // Quaestio Rossica. — Yekaterinburg, 2014. — № 2. — S. 212-230. Arxivirovano 25 noyabrya 2015 goda.
• Седой Урал. Век XVIII, История Отечества в романах, повестях, документах. Век XVIII. М.: Молодая гвардия, 1983. 
• Швабауэр Н. А.. Типология фантастических персонажей в фольклоре горнорабочих Западной Европы и России : Диссертация, 2002 — 145—155 bet. 
• „Медной горы хозяйка“,Сказочная энциклопедия, 5000 экз, М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005 — 285 bet. ISBN 5-224-04818-4. 

Havolalar

konining „Yujnaya“ koni yaqinidagi Mis togʻining bekasi haykali]