Xalqaro terrorizm

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
2001-yil 11-sentabr terakt (WTC, Nyu-York, AQSh)

Xalqaro terrorizm 1960-yillarning oxirlarida[1] vujudga kelgan va XX asr oxiri va XXI asr boshlarida sezilarli darajada rivojlangan terrorizmning oʻziga xos shakli hisoblanadi. Xalqaro terrorizmning asosiy maqsadlari — davlat boshqaruvini tartibsizlantirish, iqtisodiy va siyosiy zarar yetkazish, ijtimoiy tuzum asoslarini buzish hisoblanadi. Terrorizmning bu shakliga zamonaviy islom terrorizmini misol qilib keltirish mumkin.

Xalqaro terrorizmning umumiy qabul qilingan taʼrifi hali ishlab chiqilmagan[2][3]. Koʻpincha bu atama siyosiy kurashda vosita sifatida ishlatiladi, har bir mamlakat u yoki bu guruhning „terrorchilar“ yoki „ozodlik kurashchilari“ ga tegishli ekanligini aniqlaydi va terror aktlarining oʻzi mahalliy darajada amalga oshiriladi[4].

Xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xalqaro terrorizmning asosiy belgilari globallashuv, professionallashuv va ekstremistik mafkuraga tayanish sanaladi. Xudkush-terrorchilardan foydalanish, noanʼanaviy (yadro, kimyoviy yoki bakteriologik) qurollardan foydalanish tahdidi va oqilona yondashuv ham qayd etilgan[5] . Terrorizmning eng yirik zamonaviy tadqiqotchilaridan biri Дженкинс, Брайан Майкл [Брайан Дженкинс; Brian Michael Jenkins] xalqaro terrorizmni konfliktning yangi turi deb hisoblaydi[6][7][8].

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 2001-yil 28-sentyabrdagi 1373-sonli rezolyutsiyasida „xalqaro terrorizm va transmilliy uyushgan jinoyatchilik, giyohvand moddalar savdosi, pul yuvish, noqonuniy qurol savdosi va yadroviy, kimyoviy, biologik va boshqa potentsial halokatli materiallarni noqonuniy tashish oʻrtasidagi yaqin aloqalar“ qayd etilgan[9]. Mutaxassislar terrorchilarning texnik jihozlari oʻsib borayotganini va ularni ayrim davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlayotganini qayd etishadi.

Terrorchi tashkilotlar oʻz maqsadlariga erishish uchun internet[10], radio va televideniye[11] dan keng foydalanib kelmoqda.

Xalqaro terrorizm xalqaro huquqiy tartib va davlatlararo munosabatlarga tahdid solishi bilan xavf tugʻdiradi. Xalqaro terrorizmning har qanday harakati bir necha davlat manfaatlariga daxl qiladi. Shuningdek harakatlarni bostirish yoki oldini olish uchun keng davlatlararo hamkorlik zarur hsioblanadi[2].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Terrorizmga qarshi kurash masalasi birinchi marta xalqaro miqyosda 1934-yilda Millatlar Ligasida muhokama qilina boshlandi. Bu 1934-yil 9-oktabrda Marselda Yugoslaviya qiroli Aleksandr I va Fransiya Bosh vaziri Lui Bartuning oʻldirilishi bilan bogʻliq boʻlganligi uchun, koʻrib chiqila boshlangan.

1937- yilda Millatlar Ligasi tomonidan qabul qilingan „Terrorizmning oldini olish va jazolash toʻgʻrisidagi konvensiya“ va „Xalqaro jinoiy sudni tashkil etish toʻgʻrisidagi konvensiya“ kuchga kirmagan[12]. Ular ushbu sohadagi zamonaviy xalqaro shartnomalar uchun prototip boʻlib xizmat qildi. thumb|400x400px| Sabena 572 reysi garovga olinganlarni ozod qilish. Izotop operatsiyasi, 1972-yil


Bu davrning asosiy hujumlari garovga olish, fuqarolik samolyotlarini olib qoʻyish va siyosiy qotilliklar terrozrimning asosiy koʻrinishlari hisoblangan. Eng kuchli xalqaro terrorchilik tashkiloti 1969-yilda Yasir Arafat boshchiligidagi Falastin Ozodlik Tashkiloti (FLO) boʻlgan. 1960-yillarning oxirida SSSR terrorchilik usullarini qoʻllagan butun dunyo boʻylab milliy harakatlar aʼzolarini oʻz safiga oldi, keyin ular Odessa, Boku, Toshken va Perevalniyda joylashgan maxsus lagerlarda oʻqitildi.

1970- yillarda Livan hududida haqiqatda „davlat ichidagi davlat“ni yaratgan FLO terrorchilar uchun tayanch va boshpana boʻldi[13]. 1981-yil 29-yanvarda AQSh Davlat kotibi Aleksandr Xeyg SSSRni xalqaro terrorizmga aloqadorlikda ochiq aybladi.

KGB generali Filipp Bobkovning yozishicha, 1976-yildan 1996-yilgacha boʻlgan davrda yiliga 320 dan 660 tagacha teraktlar qayd etilgan boʻlib, ularni xalqaro terrorizm deb tasniflash mumkin.

Bobkov Gʻarb davlatlari terrorizmni oʻzlari uchun foydali boʻlgan hollarda qoʻllab-quvvatlashdan tortinishmaganini taʼkidladi.

1990-yillar boshiga kelib dunyoda 500 ga yaqin terroristik tashkilotlar faoliyat yuritgan. 10 ichida ular 6500 ta xalqaro terrorchilik aktini amalga oshirdi, ulardan 5000 kishi halok boʻldi yana 11000 dan ortiq kishi jabrlandi[14].

2001-yil 11-sentabrda "Al-Qoida" terrorchilari Amerika Qo‘shma Shtatlardagi bir qator ob’ektlarga hujum qilganidan beri xalqaro terrorizm yanada kuchaydi.

Mutaxassislarning hisob-kitoblariga koʻra, 2008-yilda dunyoda 12 mingga yaqin terrorchilik harakati sodir boʻlgan, buning natijasida 56 ming kishi jabrlangan, shu jumladan 15 ming kishi halok boʻlgan, qurbonlarning aksariyati tinch aholi vakillari hisoblangan[15].

Tashkilotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usama bin Laden — "al-Qoida" rahbari, „birinchi raqamli terrorchi“, 2011-yil 1-mayda oʻldirilgan

Eng mashhur zamonaviy xalqaro terrorchilik tashkilotlari Al-Qoida[16], Islomiy davlat[17], Tolibon[16][18] va gʻarb ko;magi ostidagi boshqa terrorchi tashgkilotlar hisoblanadi. Oxirgi ikki tashkilot shu qadar qudratliki, ularning qo‘l ostida butun davlatlar bor — Tolibon uchun Afg‘oniston va IShID uchun o‘zini tan olinmagan davlat deb eʼlon qilgan.

Xalqaro terrorizmga qarshi kurash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xalqaro terrorizmning turli ko‘rinishlarining noqonuniyligi to‘g‘risidagi qator konvensiyalar qabul qilindi. Ushbu huquqiy hujjatlarga misollar quyidagilar sanaladi[2]:

  • Samolyotlarni noqonuniy olib qoʻyishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (Gaaga, 1970);
  • Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (Monreal, 1971);
  • Xalqaro himoyadagi shaxslarga, shu jumladan diplomatik agentlarga qarshi jinoyatlarning oldini olish va jazolash to‘g‘risidagi konvensiya (BMTning 1973-yilgi Konventsiyasi);
  • Fuqaro aviatsiyasiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1977)
  • Asirlarni garovga olishga qarshi konvensiya (Nyu-York, 1979);
  • Yadroviy materialni jismoniy himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiya (1980);
  • Dengizda navigatsiya xavfsizligiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1988);
  • Plastmassa portlovchi moddalarni markalash toʻgʻrisidagi konvensiya (1991);
  • Terroristik portlashlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konventsiya (1997);
  • Terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1999)[19].

1994-yilda BMT Bosh Assambleyasi „Xalqaro terrorizmga barham berish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi deklaratsiya“ni qabul qildi[20]. Ikki tomonlama, koʻp tomonlama davlatlararo asosda va milliy darajada bir qator chora-tadbirlar ham amalga oshirildi[21].

2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin BMT Xavfsizlik Kengashi BMT Xavfsizlik Kengashining 1371-sonli rezolyutsiyasi (2001) asosida „Terrorizmga qarshi kurash qoʻmitasi“ni tuzdi. Keyinchalik qoʻmitaning vakolatlari 1624 (2005) qarori bilan tasdiqlangan. Qoʻmita aʼzo mamlakatlarga terrorizmga qarshi kurashda eng samarali tizimlarni yaratishda davlatlararo muvofiqlashtirish va texnik yordam koʻrsatadi[22]. Xavfsizlik Kengashida „Terrorizmga qarshi qoʻmita“dan tashqari „Al-Qoida boʻyicha qoʻmita“[23], „Tolibon qoʻmitasi“[24] va „1540-yil qoʻmitasi“ ham tuzildi.

2004-yil 1-dekabrda BMT Bosh kotibiga yoʻllagan maʼruzasida „Tahdidlar, chaqiriqlar va oʻzgarishlar boʻyicha yuqori darajadagi panel“ katta miqyosdagi terrorchilik xurujlarini sodir etgan shaxslarga urush jinoyatlari yoki insoniyatga qarshi jinoyatlar sifatida qarashni talab qildi. Guruh barcha davlatlardan terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro konvensiyalarni ratifikatsiya qilishni talab qildi. Shuningdek, terrorizmga qarshi kurashning global strategiyasini, terrorizmga qarshi umumiy konvensiyani, terrorizm taʼrifini kiritgan holda ishlab chiqish zarurligini taʼkidladi[25]. Ammo ushbu takliflar BMT Xavfsizlik Kengashining 2005-yil 14-sentyabrda qabul qilingan 1642-sonli rezolyutsiyasida oʻz aksini topmagan[26] .

1963-yildan beri Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida 16 ta xalqaro shartnomalar (13 ta terrorizmga qarshi kurash konvensiyasi va uchta protokol) ishlab chiqilgan boʻlib, ularda barcha aʼzo davlatlar ishtirok etishi mumkin. 2005-yilda ushbu hujjatlardan uchtasi[27] terrorchilik tahdidini toʻgʻridan-toʻgʻri bartaraf etish maqsadida oʻzgartirildi[12].

2006-yil 8-sentabrda BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiya „Global terrorizmga qarshi strategiya“ni qabul qildi[28].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Возжеников А. В.. Международный терроризм: борьба за геополитическое господство. М.: Российская академия государственной службы при Президенте РФ, 2005 — 504 bet. ISBN 9785772901588. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 „Международный терроризм“. 2014-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-may.
  3. ↑ „Проблемы квалификации преступного деяния «международный терроризм»“. 2014-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  4. ↑ Алексей Наумов. „Судьба пылающего региона: что предсказали Ближнему Востоку эксперты клуба «Валдай»“. lenta.ru (2016-yil 27-fevral). 2016-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 28-fevral.
  5. ↑ Курт Бартол.. Психология криминального поведения, 7, Психологическая энциклопедия, Olma Media Group, 2004 — 24 bet. ISBN 9785938781054. 
  6. ↑ „Чигарев Денис Юрьевич. Терроризм как средство политической борьбы в странах Западной Европы : диссертация… кандидата политических наук : 23.00.04 Санкт-Петербург, 2007 176 с. РГБ ОД, 61:07-23/277“. 2015-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 19-mart.
  7. ↑ „International Terrorism: A new kind of warfare“. 2012-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 19-mart.
  8. ↑ New Modes of Conflict[sayt ishlamaydi]
  9. ↑ Rezolyutsiya 1373 (2001)
  10. ↑ „Международный терроризм: под вопросом будущее человечества“. 2007-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-fevral.
  11. ↑ „В мире насчитывается около 500 групп и организаций, использующих в своей деятельности методы террора“. 2016-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Международные соглашения по борьбе с терроризмом“. 2015-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-may.
  13. ↑ Нетаньяху 2002.
  14. ↑ Torkunov A. Sovremennie mejdunarodnie otnosheniya. Razdel I. Sovremennaya sistema mejdunarodnix otnosheniy. Glava 7. Obщemirovie problemi
  15. ↑ „Противодействовать идеологии терроризма“. Институт религии и политики. 2013-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-may.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Security Council Committee established pursuant to resolution 1267 (1999) concerning Al-Qaida and the Taliban and Associated Individuals and Entities“. 2007-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  17. ↑ „Security Council concerned about illicit oil trade as revenue for terrorists in Iraq, Syria.“ (en). United Nations (2014-yil 28-iyul). 2017-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-avgust.
  18. ↑ „Резолюция 1267 (1999)“. 2021-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
  19. ↑ „Международная конвенция о борьбе с финансированием терроризма“. ООН. 2012-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-aprel.
  20. ↑ „Декларация о мерах по ликвидации международного терроризма“. 2011-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-fevral.
  21. ↑ Sovremenniy globalniy kapitalizm
  22. ↑ „Контртеррористический комитет“. 2011-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 6-fevral.
  23. ↑ „Комитет Совета Безопасности, учрежденный резолюциями 1267 (1999) и 1989 (2011) по организации «Аль-Каида» и связанным с ней лицам и организациям“. ООН. 2012-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 29-iyun.
  24. ↑ „Комитет Совета Безопасности, учрежденный резолюцией 1988 (2011) по движению «Талибан» и связанным с ним лицам и организациям“. ООН. 2012-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 29-iyun.
  25. ↑ Doklad Gruppi visokogo urovnya po ugrozam, vizovam i peremenam
  26. ↑ Rezolyutsiya 1624 (2005), prinyataya Sovetom Bezopasnosti na ego 5261-m zasedanii 14 sentyabrya 2005 goda
  27. ↑ Popravka k „Konvensii o fizicheskoy zaщite yadernogo materiala“, Protokol 2005 goda k „Konvensii o borbe s nezakonnimi aktami, napravlennimi protiv bezopasnosti morskogo sudoxodstva“, Protokol 2005 goda k „Protokolu po borbe s nezakonnimi aktami, napravlennimi protiv bezopasnosti statsionarnix platform, raspolojennix na kontinentalnom shelfe“
  28. ↑ „Глобальная контртеррористическая стратегия ООН“. 2016-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-may.

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xalqaro_terrorizm&oldid=4173748" dan olindi