Turkmaniston ayollari
Turkmanistonda ayollar mamlakat aholisining 50,8 foizini tashkil qiladi.[1] Ular, odatda, jamiyatda oʻz rollariga ega va erkaklarnikiga nisbatan ularning huquqlarni qisqartirilgan. Mamlakatda ayollar huquqlarini oʻrganish hukumat senzurasi, ishonchli va rasmiy maʼlumotlarning yoʻqligi tufayli qiyinlashmoqda.
Turkmaniston Konstitutsiyasining 18-moddasiga koʻra, ayollarga erkaklar bilan teng huquqlar kafolatlangan.[2] Amalda esa ular muntazam siyosiy va ijtimoiy kamsitishlarga duch kelishadi. Ayollarga mustaqil xotin-qizlar tashkilotlarini tuzishga ruxsat berilmaydi va bunday tashkilotlarning barchasi Turkmaniston xotin-qizlar ittifoqi huzurida roʻyxatdan oʻtgan boʻlishi kerak.[3] Ular mamlakat parlamentining 16,8 foizini tashkil qiladi. Aksariyat ayollar uyda onalar va uy bekasi yoki bozorlarda sotuvchi sifatida ishlaydi.[4] Mamlakatning islomiy ildizlari bir necha asrlik boʻlsa-da, turkman ayollari hech qachon yuzini niqob toʻsmagan va bunga urgʻu berilmagan. Turkman ayollari qoʻshni mamlakatlardagi ayollarga qaraganda hamisha ochiq-oydin va ijtimoiy faolroq boʻlgan.
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkmaniston Markaziy Osiyodagi davlat. Asrlar davomida hozirgi Turkmaniston hududi Fors imperiyalari, Makedoniyalik Iskandar istilosi, musulmonlar, moʻgʻullar, turkiy xalqlar, ruslar kabi koʻplab sivilizatsiyalarga duchor boʻlgan. 20-asrning boshlarida u 1991 -yilgacha Sovet Ittifoqining bir qismi boʻlgan. Boshqa sobiq Sovet davlatlarida boʻlgani kabi 1990-yillarda ham iqtisod tanazzulga yuz tutdi va mamlakat ijtimoiy muammolarni boshdan kechirdi. Bugungi kunda Turkmanistonning yarmi shahar va yarmi qishloq; uning aholisi asosan musulmonlar (89 %), lekin muhim Sharqiy pravoslavlar ham ozchilikni tashkil etadi.[5] Tugʻilishning umumiy koeffitsienti 2,09 bola/ayol (2015-yil hisobi)t teng.[5]
Sovet davrida ayollar erlarining martabasini himoya qilish uchun musulmonlarning baʼzi marosimlarini bajarish mas’uliyatini oʻz zimmalariga olishgan.[6] Koʻpgina ayollar iqtisodiy zarurat tufayli ishlashgan, bu esa baʼzi anʼanaviy oilaviy munosabatlarni buzgan va ajralish hollarini koʻpaytirgan.[6] Shu bilan birga, oʻqimishli shahar ayollari professional xizmat va martabaga kirishdilar.[6] Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng, anʼanaviy qadriyatlar yana oʻzini namoyon qila boshladi. Bu uyga qamalgan va erkak hamkasblariga qaram boʻlgan ayollar sonining koʻpayishiga olib keldi.[7]
Madaniy rol[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ovqat pishirish ayollar uchun asosiy ish sohasidir. Qoʻshnilar yoki qarindoshlar baʼzan uy ishlarida yordam berish kelishadi yoki ular oʻzlarining uy vazifalarini birgalikda ishlash va muloqot qilish uchun olib kelishlari mumkin. Oziq-ovqat tayyorlash ochiq havoda, shuningdek uy oshxonalarida amalga oshiriladi.[8]
Erkaklar va ayollar bir joyda oʻtirishlari va ovqatlanishlari mumkin, ammo ular ijtimoiy tadbirlarda ajratilgan holda oʻtirishadi. Baʼzi ayollar turmush qurganlaridan keyingi birinchi yilda boshiga roʻmol kiyish amaliyotini davom ettiradilar. Xotin erkak mehmonlarga sezilarli toʻsiqni koʻrsatish va qaynona-qaynotalariga hurmat koʻrsatish uchun roʻmolining burchagini tishlab olishadi. Sharf ham uning muloqot qilishiga toʻsqinlik qiladi. Xotin toʻydan bir yil oʻtgach, birinchi farzandi tugʻilgandan keyin yoki oila ichidagi qaror bilan boshini yoshmak bilan yopishni toʻxtatishi mumkin.[9]
Amaliyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kiyim[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollar odatda yorqin apelsin, binafsha, sariq, koʻk va yashil ranglarning aralashmasi boʻlgan shoyi yoki baxmaldan toʻpiqgacha boʻlgan kiyimlarda kiyinadilar. Boʻyinbogʻlar pastga tushadigan, toʻgʻridan-toʻgʻri kindikgacha boʻyinbogʻni bezatib turadigan oltin iplar bilan bezatilgan.[10] Koʻp bezatilgan bosh kiyimlar, zargarlik buyumlari va kashtadoʻzlik aksentlari ularning odatiy qismidir.[11] Yuzni yopish talab qilinmaydi.[4]
Ish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uyda ishlab chiqarilgan ipak boʻlgan ketenni ishlab chiqarish asosan yozgi mahorat sifatida davom etadi. Ketendan tayyorlangan kiyimlar erkaklar va ayollar tomonidan kiyiladi. Ketendan tikilgan kostyumlar odatiy kelin libosi sifatida ishlatiladi.[11] Liboslardagi kashtadoʻzlik turli naqshlarni ochib beradi, ular faqat oila belgisi sifatida tanilgan va uni ishlab chiqaruvchining oilasini ajratib turadi.[11] Turkman ayollari mohirona toʻquv dastgohlaridan foydalanadilar.[12]
Turkmaniston oʻqituvchilari va tibbiyot xodimlari, asosan, ayollardir.[13] Biroq, bu ikkala sektorda ish oʻrinlarining qisqarishi erkaklar va ayollar uchun ishsizlikning keskin oʻsishiga olib keldi.
Nikoh[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkmaniston Konstitutsiyasining 25-moddasi nikoh uchun oʻzaro rozilikni talab qiladi.[2] Ikkala shaxs ham 18 yoshdan katta boʻlishi kerak. Yoshlar nikohi odatda bir qabila aʼzolari oʻrtasida keng tarqalgan.[14]
Markaziy Osiyoning koʻplab mamlakatlarida boʻlgani kabi Turkmanistonda ham kelin oʻgʻirlash katta hodisa hisoblanadi.[14] Bu shunday keng tarqalgan amaliyotki, oddiy toʻylar koʻpincha soxta kelin oʻgʻirlash bilan boshlanadi. Oʻgʻirlash de-yure noqonuniy hisoblansa-da, oʻgʻirlaganlar kamdan-kam hollarda jinoiy javobgarlikka tortiladi.
Turkman nikohlarida koʻplab oʻziga xos urf-odatlar va marosimlar mavjud. Turkman toʻy liboslari koʻpincha boy bezatilgan va yovuz ruhlarni haydab chiqaradigan kumush rangli marjon bilan qoplangan.[14]
Ayollarga nisbatan zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkman ayollari koʻpincha zoʻravonlikka boʻysundirishadi. Politsiya xodimlari baʼzan yosh qizlarning bokiraligini baholash uchun majburiy ginekologik tekshiruvdan oʻtkazadilar. Agar ular jinsiy aloqada boʻlganligi aniqlansa, qiz va uning oilasi omma oldida kamsitiladi va qoralanadi. Ayollar ham koʻpincha oiladagi zoʻravonlikka duchor boʻlishadi[3][13] va odatda ishonchsizlik va qasos olish qoʻrquvi tufayli hokimiyatga suiisteʼmollik haqida xabar berishga ikkilanishadi.
Siyosiy taʼsir[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkmaniston parlamentining 16,8 foizini ayollar tashkil qiladi va ichki qonunlar ayollarning siyosiy ishtirok etish huquqini kafolatlaydi. Biroq, ayollarning davlat boshqaruvidagi amaldagi ishtiroki nodavlat tashkilotlar (NNT) faoliyatining qisqarishi tufayli boʻgʻilib qolmoqda.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Index Mundi. „Turkmenistan Demographics Profile 2014.“ 30 June 2015. Index Mundi. Web. 30 October 2015.
- ↑ 2,0 2,1 „Constitution of Turkmenistan“. www.uta.edu. 2017-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.
- ↑ 3,0 3,1 „NHC: Women second-class citizens in Turkmenistan“ (en-US). Human Rights House Foundation (2012-yil 26-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.
- ↑ 4,0 4,1 „Turkmenistan: For Women, Mostly Traditional And Difficult Lives“ (en). RadioFreeEurope/RadioLiberty. Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.
- ↑ 5,0 5,1 „The World Factbook — Central Intelligence Agency“. www.cia.gov. Qaraldi: 2017-yil 14-noyabr.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Andoza:Country study
- ↑ „Turkmen Women Suffer in Silence“ (en). Institute for War and Peace Reporting. Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.
- ↑ Genté, Régis. „Second-class citizens.“ 17 June 2013. Chronicles of Turkmenistan. Web. 30 October 2015.
- ↑ Countries and their Cultures. „Turkmenistan.“ 2015. Countries and their Cultures. Web. 30 October 2015.
- ↑ Walker, Shaun. „Turkmenistan: Stranger in a very strange land.“ 23 October 2011. Independent.co.uk. Web. 30 October 2015.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Central Asia Cultures. „Enjoy Fascinating Cultures of the Silk Road.“ 2014. Central Asia Cultures. Web. 30 October 2015.
- ↑ Traveler.uz. „Turkmen Silk.“ 2008. Traveler.uz. Web. 30 October 2015.
- ↑ 13,0 13,1 „TURKMENISTAN“. hrlibrary.umn.edu. Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Hays. „MARRIAGE AND WEDDINGS IN TURKMENISTAN | Facts and Details“ (en). factsanddetails.com. Qaraldi: 2020-yil 23-iyul.