Tibbiy zuluk

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tibbiy zuluk (lotincha: Hirudo medicinalis)-zuluklar (Hirudinea) kenja sinfidagi annelidlar turi boʻlib, koʻpincha Yevropa va Rossiyada tibbiy maqsadlarda qoʻllaniladi (boshqa zuluk turlari koʻproq Amerika, Osiyo va Afrikada qoʻllaniladi). Odamlar va hayvonlarning qoni bilan oziqlanadigan parazit, uning foydali xususiyatlari qadim zamonlardan beri odamlarga maʼlum boʻlgan[1]. Yovvoyi tabiatda shifobaxsh zuluk Yevropaning deyarli hamma joylarida uchraydi, garchi koʻplab mintaqalarda uning soni oʻtmishda sanoat baliq ovlash, botqoqlarni quritish va suvning ifloslanishi tufayli koʻp marta kamaydi[2].

Tibbiy zuluk orqa va old uchlarida ikkita soʻrgʻichli dorsal-qorin yoʻnalishi boʻyicha tekislangan dumaloq tanasiga ega, ogʻiz teshigi oldingi soʻrgʻichning markazida joylashgan. Hayvon suvda boʻlgan, suv osti oʻsimliklari yoki chayqalishlarga boʻlgan qurbonni kutishda yotadi. Bir oziqlantirish uchun ogʻirligi 1,5-2 g boʻlgan och zuluk bir vaqtning oʻzida 15 ml gacha qonni soʻrishga qodir, shu bilan birga vazni 7-9 baravar koʻpayadi[3].

Soʻrilgan qon oshqozonda bir necha oy davomida suyuq holatda, ivishsiz qoladi va zuluk ovqatlanishdan oziqlanishgacha ikki yilgacha yashashi mumkin. Soʻrilgan qonni hazm qilish va uni suyuq holatda saqlash uchun zulukga uning ichaklaridagi bakteriyalar yordam beradi — simbionlar Aeromonas hydrophila. Shuningdek, ular kasal hayvonning qoni bilan birga oshqozonga kirishi mumkin boʻlgan begona bakteriyalar bilan kurashishga yordam beradi.

Rossiya tibbiyotida zuluklar koʻplab kasalliklarni davolashda jonli ravishda qoʻllaniladi: varikoz tomirlari, hemoroid, yaralar, trofik yaralar va boshqalar, Yevropada va AQShda — asosan transplantatsiya qilingan toʻqimalarda venoz stazni bartaraf etish uchun mikro va plastik jarrohlikda. Dorivor zuluk ekstrakti va ular asosida tayyorlangan preparatlar, dorivor zulukning soʻlak bezlari ekstrakti ham qoʻllaniladi. Soʻnggi yillarda zuluk oqsillarining rekombinant preparatlari (hirudin, hirudostazin, bdellastazin va boshqalar) va hatto sunʼiy zuluk qurishga urinishlar qilingan[4].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ruscha „zuluk“ soʻzi praslav. *pjavka (qarang. chex. pijavka, polyakcha: pijawka),*pjati feʼlidan,*piti „ichish“dan koʻp shaklli feʼldan yasalgan. Shu bilan birga, rus tilida*zuluk shakli kutilgan boʻlar edi (qarang.ukraincha: п᾽я́вка) va bu holda ular buni xalq etimologiyasiga koʻra „ichish“ feʼli bilan ikkilamchi yaqinlashish bilan izohlaydilar[5][6].

Oʻxshash turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi mualliflar dorivor zulukning uchta intraspesifik shaklini ajratib koʻrsatishadi: dorivor (H.medicinalis, f.medicinalis), dorixona (H.medicinalis f.officinalis) va sharqiy (H.medicinalis)[7],tashqi koʻrinishi va yashash muhiti xususiyatlaridan biroz farq qiladi. Hirudo jinsining boshqa vakillari H. verbana,H. orientalis va H. troctina ham dorivor maqsadlarda foydalanish mumkin[8][9].

Lotin Amerikasida zuluklarning yana bir turi tibbiy maqsadlarda qoʻllaniladi — Hirudinaria manillensis[2], Shimoliy Amerikada — Macrobdella decora[10].

Koʻpincha, tibbiy zuluk boshqa tashqi oʻxshash turlar bilan aralashtiriladi

Tegishli turlar Hirudo verbana
Dorivor zulukning tipik biotoplari: hovuzlar va koʻllar …

Hudud[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dorivor zuluklar butun Yevropada sharqda Uralga, shimolda Skandinaviya mamlakatlariga, janubda Zakavkaz, Ozarbayjon va Jazoirga tarqalgan.

H. medicinalis umumiy diapazoni ichida har bir tur ichidagi shakl boshqa shakllar bilan kesishmaydigan oʻz yashash joylariga ega, deb ishoniladi. Shunday qilib, shifobaxsh shakli eng shimoliy, sharqiy — eng janubiy hisoblanadi, u Zakavkaziya, Ozarbayjonda keng tarqalgan. Dorixona shakli oraliq diapazonga ega: Rossiyada u Krasnodar, Stavropol oʻlkasi va Rostov viloyatida joylashgan[7]. Biroq, boshqa manbalarga koʻra, Krasnodar oʻlkasida taqdim etilgan zuluk aslida H. verbana[9].

Yashash joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tibbiy zuluklar ham suvda, ham quruqlikda yashashga qodir, baʼzan ular boshqa suv havzasiga oʻtish uchun ancha masofani bosib oʻtishadi. Ular faqat chuchuk suv havzalarida yashaydilar. Suluklar uchun odatiy biotop — bu tiniq suvli koʻl yoki hovuz, tubi loyqa, qirgʻoq boʻylab qamishzorlar va yilning kamida bir necha faslida qurbaqalarning koʻpligi.

konservatsiya holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

IUCN maʼlumotlariga koʻra, 1996-yil holatiga koʻra, tibbiy zuluk zaiflikka yaqin. Bu zuluklar butun Yevropada kamdan-kam uchraydi va hozirda koʻplab sobiq umumiy yashash joylaridan gʻoyib boʻlgan. Taxminlarga koʻra, oʻtmishda shifobaxsh zuluklar sonining kamayib ketishining asosiy sababi ularning tibbiy maqsadlarda intensiv ishlab chiqarilishidir. Biroq, 19-asrning oxirida, tibbiyotda qon toʻkish usulidan voz kechganligi sababli, yovvoyi zuluklarning ovlanishi keskin kamaydi. Bugungi kunda, asosan, yovvoyi emas, balki sunʼiy ravishda biofabrikalarda oʻstiriladigan zuluklardan foydalaniladi, ammo aholining sezilarli tiklanishi yoʻq.

Hayvonlarning koʻpligiga taʼsir qiluvchi boshqa ehtimoliy omillar quyidagilardir: yosh, yangi chiqqan zuluklar uchun oziq-ovqat manbai boʻlib xizmat qiladigan qurbaqalar populyatsiyasi zichligining pasayishi (ular dastlabki ikki oziqlantirishda kattaroq hayvonlar bilan oziqlana olmaydi), shuningdek, yaylov botqoq oʻtloqlarining keng tarqalgan drenaji va ifloslanishi — Yevropada yovvoyi dorivor zuluklarning asosiy yashash joylari va oziqlanishi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Donna M. Bozzone „Chapter 2. The History of Cancer and Leukemia“,. The Biology of Cancer: Leukemia. New York: Chelsea House Publishers, 2009 — 28—29 bet. ISBN 0-7910-8822-7.  (Wayback Machine saytida 2014-05-04 sanasida arxivlangan)
  2. ↑ 2,0 2,1 J.Malcolm Elliott and Ulrich Kutschera/Medicinal Leeches: Historical use, Ecology, Genetics and Conservation/Freshwater Reviews 4(1):21-41. 2011
  3. ↑ {{{заглавие}}}.
  4. ↑ Crystal, Charlotte. „Biomedical Engineering Student Invents Mechanical Leech“. University of Virginia News. 2012-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 20-dekabr.
  5. ↑ Фасмер М.. Этимологический словарь русского языка, Прогресс, М., 1964–1973 — 271 bet. 
  6. ↑ Boryś W.. Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2005 — 435 bet. ISBN 978-83-08-04191-8. 
  7. ↑ 7,0 7,1 O. Yu. Kamenev, A. Yu. Baranovskiy. Lechenie piyavkami — teoriya i praktika girudoterapii. SPb, Ves: 2010.
  8. ↑ „Kutschera U. The Hirudo medicinalis species complex./Naturwissenschaften. 2012 May;99(5):433-4. Epub 2012 Apr 25.“. 2018-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-oktyabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Trontelj P, Utevsky SY. Phylogeny and phylogeography of medicinal leeches (genus Hirudo): fast dispersal and shallow genetic structure./Mol Phylogenet Evol. 2012 May;63(2):475-85. Epub 2012 Feb 8.“. 2018-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-oktyabr.
  10. ↑ „Freshwater Leech Macrobdella decora“. 2012-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-noyabr.

Adabiyotlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • „Медицинская пиявка“,Большая российская энциклопедия. Том 19, М., 2011 — 505 bet. 
  • „Пиявки“,Большая медицинская энциклопедия. Том 19, 3-е изд, М.: Советская энциклопедия, 1982. 
  • Sawyer R. T.. Leech biology and behavior, Oxford, 1986. 
  • Баскова И. П., Исаханян Г. С. Гирудотерапия. Наука и практика, M, 2004. 
  • Каменев О. Ю., Барановский А. Ю.. Лечение пиявками — теория и практика гирудотерапи. СПб: Весь, 2010. ISBN 978-5-9573-0790-7. 
  • Kostikova L. I. Girudoterapiya. Lechenie slojnix xronicheskix i zapuщennix zabolevaniy. — Feniks 2014 ISBN 978-5-222-21757-3
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tibbiy_zuluk&oldid=3984470" dan olindi