Samarqandning Rossiyaga qoʻshilishi
Samarqandning Rossiya tarkibiga qoʻshilishi - 1868-yil 2-mayda Samarqandning Rossiya imperiyasi tarkibiga qoʻshilishi va Samarqand viloyatlari bekstvorliklari Buxoro amirligi viloyatlari maʼmuriy chegaralari doirasida boʻldi. Hududning rasmiy qo'shilishi faqat 1873-yilda, Shaar shartnomasi tuzilgandan keyin e'lon qilindi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rus qo'shinlarining Samarqandga kirishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1868-yil 30-aprelda 4019 kishilik faol rus otryadlari Samarqand shahri tomon harakatlandi. Rus qoʻshinlari Jizzax yaqinida toʻplanganda ham K.P.Kaufman ikkita maktub olgan: birinchisiga ikki qoʻmondon beki, ikkinchisiga yetti bek imzolagan “...doʻstlik vaʼdasi bilan va xalqning zarur joʻnatish toʻgʻrisidagi qarorida. tinchlik shartlari"[1].
1868-yil 1-mayda Chupanata cho'qqilarida general K. P. Kaufman keng aholining Rossiya imperiyasiga bo'lgan ishonchini haddan tashqari oshirib, chor hukumatiga quyidagi telegrammani yuboradi:
|
Древнейший, знаменитый город Средней Азии, центр мусульманства, — Самарканд, гордый своего историческою славою, — без выстрела пал к стопам Вашего Величества, отворив ворота храбрым и честным войскам Вашим[2]. |
|
{{{Manba}}} |
Samarqand aholisi rus qoʻshinlari timsolida Shirali-inoq, uning nukerlari va Buxoro sarbozlaridan faqat oʻz xaloskorlarini koʻra olardi, ammo voqealarning keyingi rivoji chorizm kuchining vaziyatni yumshata olmasligini yaqqol koʻrsatdi. Shuning uchun keyinchalik ular chor hukumatiga ishonchsizlik bilan qaradilar. Shuningdek, Samarqand va uning atrofida qirol hokimiyatini oʻrnatish tarafdorlari, ayniqsa, mehnati tabiati tinch hayotni va Rossiya homiyligini talab[1] savdogar va dehqonlar orasida koʻplab moddiy manfaatlar va’da qilgan edi.[1].
Shunday qilib, 1868-yil 2-may kuni ertalab shaharga kirishdan oldin general K. P. Kaufman Samarqand aholisiga quyidagi murojaat bilan murojaat qildi:
Все ворота города должны быть открыты; торговым людям быть в своих лавках и продолжать торговать; мастерам заниматься своим делом. Почтенные жители встретят меня перед воротами. Войска государя моего, Белого царя России, войдут в Самарканд и займут Урду. Они бьют врагов, но мирных жителей не обижают. Молитесь в мечетях за здоровье Русского царя, покорителя всех народов[3].
1868-yil 2-mayda Samarqand shahri va uning atrofidagi tumanlar tarixida yangi sahifa ochildi, Samarqand bundan buyon Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi[1]. Qirol qoʻmondonligi Samarqand bekligi hududida Rossiyaga vassal qaramligida zudlik bilan alohida mustaqil xonlik tashkil etish va amir Muzaffarning dushmani , kitob bek taʼsirida boʻlgan jiyani Said Abdulla taxtiga oʻtqazishni koʻzlagan edi. Jo'rabek[1].
Samarqand qoʻzgʻoloni[tahrir | manbasini tahrirlash]
Samarqandning vaqtincha bosib olinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1868-yil 28-iyunda Rossiya imperiyasi bilan Buxoro amirligi oʻrtasida Rossiya-Buxoro shartnomasi tuzildi, unga koʻra chor qoʻshinlari tomonidan 1865—1868-yillarda Buxoro amirligida amalga oshirilgan barcha hududiy egallashlar Rossiya ixtiyoriga yuklatildi. amir rus fuqarolari bilan amirlik hududida foydali va erkin savdo qilish, savdo idoralarini tashkil etish, amirlik hududidan boshqa davlatlarga oʻtish huquqiga rozi boʻldi, ularning shaxsiy xavfsizligi va mulki saqlanishi kafolatlandi[1].[1].
Chor hukumati amirdan 500 ming rubl tovon toʻlash toʻgʻrisidagi bandni oldi, bu toʻlovni amir shartnoma tuzilgandan soʻng darhol qisman toʻlashi, qolgan qismini esa 1869-yilning kuziga qadar toʻlashi kerak edi. Garov niqobi ostida tovon toʻlashni taʼminlash maqsadida chor hukumati Samarqand va Kattaqoʻrgʻonni vaqtincha bosib olishini eʼlon qildi[1].
K. P. Kaufman Samarqand bekstvosining kelajakdagi taqdiriga oid rejalarini bayon qilib, 1868-yil 25-iyunda davlat kansleriga yoʻllagan maktubida shunday yozadi:
Сравнивая самоуверенность бухарцев до войны с падением их веры в свои силы в настоящее время, имея в виду те значительные средства обороны, которые эмир совершенно неожиданно для нас, успел найти среди своего государства, во время борьбы с нами, я пришёл к убеждению в необходимости присоединить, в настоящее время часть долины Зеравшана до Каттакурганского района включительно к территории Российской империи. Если время докажет, что эмир захочет добросовестно поддерживать прочный мир с Россией, то такую комбинацию, при которой вновь приобретённые страны были бы возвращены Бухарскому ханству, я считаю возможной[4].
K. P. Kaufman tomonidan tuzilgan bu shartnoma imperator tomonidan tasdiqlangan. U Samarqandning qoʻlga olinishini “ulugʻli ish” deb atadi, lekin bu shartnomani ratifikatsiya qilishdan oʻzini tiyadi: Buxoro masalasi nihoyatda hal qilingan deb hisoblanmadi[1].
Biroq amir Muzaffar va butun Buxoro amirligining hukmron tabaqalari Mionqal vodiysi va Samarqandning boy hududlarini yana bir bor oʻz qoʻllariga olish istagidan hech qachon voz kechmadilar va undan voz kecha olmadilar. Buni koʻplab faktlar tasdiqlaydi. Shunday qilib, 1869-yilning noyabridan dekabrigacha Sankt-Peterburgda boʻlgan Buxoro elchixonasi amirning oʻgʻli, amir Abdulqosim xotinining ukasi, elchixona kotibi Seyid Abdulfattohdan iborat edi. pedagog A. Donish imperator Iskandarga amir Muzaffarning sodiq va doʻstona tuygʻularini izhor qilib, undan amir Samarqand va Myonqal vodiysini qaytarib berishni soʻradi[1].
Peterburgda general Abramov tomonidan Zaravshon daryosining yuqori oqimida olib borilgan razvedka haqida ma'lum bo'lgach, Stremouxov podshohning 1869-yil 15-apreldagi Kaufman va general boshlig'iga yo'riqnomasida ifodalangan ko'rsatmasiga asoslanib. 1870-yil 15-iyundagi shtat grafi Xeyden Zaravshon okrugi Rossiya tomonidan vaqtincha bosib olingan va maʼlum shartlar asosida Buxoroga qaytarilishi lozimligini yozgan. Shu asosda chor maʼmuriyati okrugda faqat tinchlik va osoyishtalikni saqlash haqida qaygʻurishi, chor qoʻshinlarining kirib kelishi mahalliy aholining ongida xavotir uygʻotishi, Rossiya uchun oʻta noxush oqibatlarga olib kelishi mumkinligi taʼkidlandi.[1].
1868—1873-yillarda Samarqandni amalda egallagan Turkiston qirollik hokimiyati aholining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolini yaxshilash yoʻnalishida hech qanday oʻzgarishlar amalga oshirmadi[1].
1871-yilda shaharning Rossiya qismiga asos solingan[5].
Samarqandning rasman qoʻshib olinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Biroq bunday holatlarga qaramay, Zaravshon tumanining kelajakdagi taqdiri haqidagi bahs chor Rossiyasining turli davlat organlari oʻrtasida uzoq davom etgan bahs-munozaralarga sabab boʻldi. Bu bahs 4 yil davom etdi. Faqat 1873-yilda Samarqand va butun Zaravshon okrugi nihoyat Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi[1]. Buxoro amirligi bilan Shahar shartnomasi tuzilgandan keyingina 1873-yilda Samarqand Rossiya imperiyasining ajralmas qismi deb e’lon qilindi[1].
Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 1868—1873 годы Самарканда в знаменитых иллюстрациях
-
V. V. Vereshagin. "Samarqand". 1869-yil -
N. N. Karazin. “Samarqand qal’asini muhofaza qilish”. "Konstantin Petrovich fon Kaufman" maqolasi uchun rasm. Turkiston general-gubernatori. "Niva". 1872-yil -
V.V.Vereshagin. "Ular bayram qilishmoqda." 1872-yil -
N. N. Karazin. "1868-yil 8-iyunda rus qo'shinlarining Samarqandga kirishi". 1888-yil
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 Саидкулов 1970.
- ↑ Саидкулов 1970, s. 75.
- ↑ Саидкулов 1970, s. 76.
- ↑ Саидкулов 1970, s. 82.
- ↑ Сборник материалов для Статистического Комитета 1893.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Саидкулов Т. С. Самарканд во второй половине XIX — начала XX веков / д.и.н., проф. Турсунов Х. Т. — Сам. : Сам. ГУ им. А. Навои, 1970. — 256 p.
- Справочная Книжка Самаркандской области на 1893 г. // Сборник материалов для Статистического Комитета. — 1893.