Kontent qismiga oʻtish

Qazib olinadigan yoqilgʻi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Asosiy qazib olinadigan yoqilgʻilar: gaz, neft va koʻmir.

Fotoalbom yoqilgʻi – bu yoqilgʻi sifatida qazib olinadigan va yondiriladigan, oʻlik oʻsimliklar va hayvonlarning qoldiqlaridan yer qobigʻida tabiiy ravishda hosil boʻlgan uglevodorodli materialdir. Asosiy qazib olinadigan yoqilgʻi koʻmir, xom neft va tabiiy gazdir[1]. Fotoalbom yoqilgʻilarni toʻgʻridan-toʻgʻri issiqlik bilan taʼminlash (masalan, pishirish yoki isitish uchun), dvigatellarni quvvatlantirish (avtomobillardagi ichki yonuv dvigatellari kabi) yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yondirilishi mumkin[2]. Baʼzi qazilma yoqilgʻilar yonishdan oldin kerosin, benzin va propan kabi maxsulotlarga qayta ishlanadi. Fotoalbom yoqilgʻilarning kelib chiqishini quydagicha tushinish mumkin, yaʼni: fotosintez natijasida hosil boʻlgan organik molekulalarni (koʻmilgan oʻlik organizmlar) anaerobik parchalanishidir[3].

2019-yilda dunyoda birlamchi energiya isteʼmolining 84 foizi va elektr energiyasining 64 foizi fotoalbom yoqilgʻilarga toʻgʻri keldi[4]. Qazib olinadigan yoqilgʻining keng miqyosda yonishi atrof- muhitga jiddiy zarar yetkazadi. Inson faoliyati natijasida hosil boʻlgan karbonat angidridning (CO 2) 80% dan ortigʻi ularni yoqish natijasida hosil boʻladi. Yerdagi tabiiy jarayonlar, buning faqat kichik bir qismini olib tashlashi mumkin. Shu sababli, atmosferadagi karbonat angidridning yiliga milliard tonnaga koʻpayishi kuzatilmoqda[5]. Fotoalbom yoqilgʻilarning yonishi global isish va okeanlarning kislotalanishiga olib keladigan issiqxona gazlari emissiyasining asosiy manbayi hisoblanadi. Bundan tashqari, havo ifloslanishi tufayli oʻlimning ortishi qazib olinadigan yoqilgʻi zarralari bilan bogʻliq. Hisob-kitoblarga koʻra, bu global yalpi ichki mahsulotning 3% dan ortigʻini tashkil qiladi[6] va qazib olinadigan yoqilgʻidan voz kechish har yili millionlab odamlarning hayotini saqlab qoladi[7].

2021-yilda Xalqaro energetika agentligi, agar global iqtisodiyot va jamiyat iqlim oʻzgarishining eng yomon taʼsiridan qochishni va iqlim oʻzgarishini yumshatish boʻyicha xalqaro maqsadlarga erishishni istasa, qazib olinadigan yoqilgʻini qazib olish boʻyicha yangi loyihalarni amalga oshirishni toʻxtatish kerak degan xulosaga keldi[8].

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Neft konlari yerning faqat maʼlum joylarida joylashganligi sababli faqat baʼzi mamlakatlar neftdan mustaqil; boshqa davlatlar ushbu mamlakatlarning neft ishlab chiqarish quvvatlariga bogʻliq

Fotoalbom yoqilgʻilarning millionlab yillar davomida yer qobigʻidagi issiqlik va bosim taʼsirida oʻlik oʻsimliklarning toshga aylangan qoldiqlaridan hosil boʻlishi haqidagi nazariya birinchi marta Andreas Libavius tomonidan 1597-yilda "Alchemia " asarida, keyinroq Mixail Lomonosov tomonidan qoʻllangan.

Million yillar avval anoksik sharoitda koʻp miqdorda nobud boʻlgan va choʻkkan suv fitoplanktonlari va zooplanktonlar anaerobik parchalanish natijasida neft va tabiiy gaz hosil qila boshladilar. Geologik vaqt oʻtishi bilan bu organik moddalar loy bilan aralashib, noorganik choʻkindilarning keyingi ogʻir qatlamlari ostida koʻmildi. Natijada paydo boʻlgan yuqori harorat va bosim organik moddalarning kimyoviy jihatdan oʻzgarishiga olib keldi[3].

Yer usti oʻsimliklari koʻmir va metan hosil qilishga moyil hisoblanadi. Koʻmir konlarining aksariyati Yer tarixining karbon davriga toʻgʻri keladi. Yer usti oʻsimliklari tabiiy gaz manbayi boʻlgan III turdagi kerogenlarni ham hosil qiladi. Fotoalbom yoqilgʻilar doimiy ravishda tabiiy jarayonlar natijasida hosil boʻlishiga qaramasdan, ular qayta tiklanmaydigan resurslar sifatida tasniflanadi, chunki ularning shakllanishi uchun millionlab yillar kerak boʻladi va maʼlum boʻlgan zaxiralar yangilari paydo boʻlishiga qaraganda ancha tezroq tugaydi[9][10].

Muhimligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Grangemutdagi neft-kimyo zavodi, Shotlandiya, Buyuk Britaniya

Fotoalbom yoqilgʻilar insoniyat rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan, chunki ular issiqlik hosil qilish uchun ochiq atmosferada osongina yondirilishi mumkin. Torfdan maishiy yoqilgʻi sifatida foydalanish tarixdan oldin sodir boʻlgan. Koʻmir baʼzi bir dastlabki pechlarda metall rudalarini eritish uchun yoqilsa, neft sizindilaridan yarim qattiq uglevodorodlar ham yoqib yuborilgan[11], ular asosan gidroizolyatsiya va balzamlash uchun ishlatilgan[12].

Neftdan tijorat maqsadlarida foydalanish 19-asrda boshlangan[13].

Bir paytlar neft qazib olishnishidagi keraksiz qoʻshimcha mahsuloti sifatida yoqilgan tabiiy gaz hozir juda qimmatli manba hisoblanadi[14]. Tabiiy gaz konlari geliyning asosiy manbayi hisoblanadi.

18-asrning ikkinchi yarmigacha shamol tegirmonlari va suv tegirmonlari un qorish, yogʻochni arralash yoki suv quyish kabi ishlar uchun zarur boʻlgan energiyani, oʻtin yoki torfni yoqish esa uy ichidagi issiqlikni taʼminlagan. Fotoalbom yoqilgʻilardan, dastlab koʻmirdan, keyinroq esa neftdan bugʻ dvigatellarida keng miqyosda foydalanish sanoat inqilobiga imkon berdi. Shu bilan birga, tabiiy gaz yoki koʻmir gazidan foydalanadigan gaz chiroqlari keng qoʻllanila boshlandi. Ichki yonuv dvigatelining ixtirosi va uning avtomobillar va yuk mashinalarida ishlatilishi, qazib olinadigan yoqilgʻidan ishlab chiqarilgan benzin va dizel moyiga talabni sezilarli darajada oshirdi. Boshqa transport turlari, temir yoʻllar va samolyotlar ham qazib olinadigan yoqilgʻilarni talab qiladi. Fotoalbom yoqilgʻilardan boshqa asosiy yoʻnalishlarda: elektr energiyasi ishlab chiqarish va neft- kimyo sanoati uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi. Neft qazib olishdan qolgan smola yoʻl qurilishida ishlatiladi.

Yashil inqilob uchun energiya oʻgʻitlar (tabiiy gaz), pestitsidlar (neft) va uglevodorod yoqilgʻisi bilan ishlaydigan uskunalar yordamida qazib olinadigan yoqilgʻilar tomonidan taʼminlandi[15]. Sintetik azotli oʻgʻitning rivojlanishi global aholi oʻsishini sezilarli darajada qoʻllab-quvvatladi – hozirda yer yuzidagi odamlarning deyarli yarmi sintetik azotli oʻgʻitlardan foydalanish natijasida oziqlanayotgani taxmin qilingan[16].

Meksika koʻrfazida neft qudugʻi

Atrof-muhit taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Global uglerod loyihasi 1880-yildan beri CO ga qoʻshilgan turli manbalar birin-ketin kuchayib borayotganini koʻrsatadi.

Fotoalbom yoqilgʻilarni yoqish bir qator salbiy tashqi taʼsirlarga ega. Barcha qazib olinadigan yoqilgʻilar yonganda CO2 ni chiqaradi, bu esa iqlim oʻzgarishini tezlashtiradi. Yonayotgan koʻmir va kamroq darajada neft va uning hosilalari atmosfera zarralari, tutun va kislotali yomgʻirlarga hissa qoʻshadi[17][18][19].

2000 yil ichida global sirt haroratini qayta qurish grafigi[20].
2020-yilda qayta tiklanadigan manbalar birinchi marta Yevropa Ittifoqining asosiy elektr energiyasi manbayi sifatida qazib olinadigan yoqilgʻidan oʻtib ketdi[21].

Iqlim oʻzgarishi asosan CO2 kabi issiqxona gazlarining chiqishi bilan bogʻliq boʻlib, qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi bu chiqindilarning asosiy manbayi hisoblanadi. Dunyoning aksariyat qismlarida iqlim oʻzgarishi ekotizimlarga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda[22]. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti iqlim oʻzgarishi 21-asrda inson salomatligi uchun eng katta tahdid ekanligini taʼkidlagan holda, global haroratning doimiy koʻtarilishi ham ekotizimlar, ham odamlar uchun keyingi salbiy oqibatlarga olib keladi [23][24].

Qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi natijasida sulfat va nitrat kislotalar hosil boʻladi, ular kislotali yomgʻir sifatida yerga tushadi va tabiiy hududlarga, qurilgan atrof-muhitga salbiy taʼsir qiladi.

Qazib olinadigan yoqilgʻi tarkibida radioaktiv moddalar, asosan uran va toriy mavjud boʻlib, ular atmosferaga chiqariladi. 2000-yilda butun dunyo boʻylab 12 000 tonnaga yaqin toriy va 5 000 tonna uran, koʻmirni yoqish natijasida ajralib chiqdi.

Yonish natijasida yuzaga keladigan taʼsirlardan tashqari, qazib olinadigan yoqilgʻilarni yigʻish, qayta ishlash va tarqatish ham atrof-muhitga taʼsir qiladi. Koʻmir qazib olish usullari, xususan, togʻ choʻqqilarini olib tashlash va chiziqlarni qazib olish atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatadi va dengizda neft burgʻulash suv organizmlari uchun xavf tugʻdiradi. Fotoalbom yoqilgʻi quduqlari qochqin gaz emissiyasi orqali metan chiqishiga hissa qoʻshishi mumkin. Neftni qayta ishlash zavodlari ham atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatadi, jumladan havo va suvning ifloslanishi. Koʻmir baʼzan dizel teplovozlarida tashiladi, xom neft esa odatda tanker kemalarida tashiladi, bu esa qoʻshimcha qazilma yoqilgʻilarni yoqishni talab qiladi.

Fotoalbom yoqilgʻilarning salbiy taʼsiriga qarshi kurashish uchun turli yumshatish choralari koʻrildi. Bunga muqobil energiya manbalaridan, masalan, qayta tiklanadigan energiyadan foydalanish harakati kiradi. Atrof-muhitni tartibga solish ushbu chiqindilarni cheklash uchun turli yondashuvlardan foydalanadi; masalan, kul kabi chiqindilarni atmosferaga chiqarishga qarshi qoidalar[19].

Kasallik va oʻlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qazib olinadigan yoqilgʻidan atrof-muhitning ifloslanishi odamlarga taʼsir qiladi, chunki qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻlgan zarrachalar va boshqa havo ifloslanishi natijasida kasallik va oʻlimga olib keladi. Ushbu salomatlik taʼsiriga erta oʻlim, oʻtkir respirator kasalliklar, astmaning kuchayishi, surunkali bronxit va oʻpka funktsiyasining pasayishi kiradi. Kambagʻallar, toʻyib ovqatlanmaganlar, juda yosh va juda keksalar, shuningdek, nafas olish tizimi kasalliklari va boshqa kasalliklarga chalingan odamlar koʻproq xavf ostida yashaydi[25]. 2018-yilda qazib olinadigan yoqilgʻilar tufayli global havo ifloslanishidan oʻlimlar soni 8 milliondan ortiq kishini tashkil etadi, bu dunyo boʻylab deyarli har 5 oʻlimdan 1 tasi degani[26].

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Fossil fuel“. ScienceDaily. Qaraldi: 2021-yil 29-oktyabr.
  2. ↑ „Fossil fuels“. Geological Survey Ireland. Qaraldi: 2021-yil 29-oktyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 „thermochemistry of fossil fuel formation“.
  4. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2020-11-28). "Energy". Our World in Data. https://ourworldindata.org/fossil-fuels. 
  5. ↑ „What Are Greenhouse Gases?“. US Department of Energy. Qaraldi: 2007-yil 9-sentyabr.
  6. ↑ „Quantifying the Economic Costs of Air Pollution from Fossil Fuels“. 2020-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Zhang. „Air Pollution Is Killing More People Than Smoking—and Fossil Fuels Are Largely to Blame“ (en). Pacific Standard. Qaraldi: 2020-yil 5-fevral.
  8. ↑ „No new oil, gas or coal development if world is to reach net zero by 2050, says world energy body“ (en). the Guardian (2021-yil 18-may). Qaraldi: 2021-yil 15-oktyabr.
  9. ↑ Miller, G.. Environmental Science: Problems, Connections and Solutions. Cengage Learning, 2007. ISBN 978-0-495-38337-6. Qaraldi: 2018-yil 14-aprel. 
  10. ↑ Ahuja, Satinder. Food, Energy, and Water: The Chemistry Connection. Elsevier, 2015. ISBN 978-0-12-800374-9. Qaraldi: 2018-yil 14-aprel. 
  11. ↑ „Encyclopædia Britannica, use of oil seeps in ancient times“. Qaraldi: 2007-yil 9-sentyabr.
  12. ↑ Bilkadi. „Bulls From the Sea: Ancient Oil Industries“. Aramco World (1992). 2007-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  13. ↑ Ball, Max W.. This Fascinating Oil Business. Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1965. ISBN 978-0-672-50829-5. 
  14. ↑ Kaldany, Rashad, Director Oil, Gas, Mining and Chemicals Dept, World Bank (13 December 2006). "Global Gas Flaring Reduction: A Time for Action!". Global Forum on Flaring & Gas Utilization. Paris. http://www.worldbank.org/html/fpd/ggfrforum06/kadany.pdf. Qaraldi: 9 September 2007. 
  15. ↑ „Soaring fertilizer prices put global food security at risk“. Axios (2022-yil 6-may).
  16. ↑ Erisman, Jan Willem; MA Sutton, J Galloway, Z Klimont, W Winiwarter (October 2008). "How a century of ammonia synthesis changed the world". Nature Geoscience 1 (10): 636–639. doi:10.1038/ngeo325. Archived from the original on 23 July 2010. https://web.archive.org/web/20100723223052/http://www.physics.ohio-state.edu/~wilkins/energy/Resources/Essays/ngeo325.pdf.xpdf. 
  17. ↑ Oswald Spengler. Man and Technics. Alfred A. Knopf, 1932. ISBN 0-8371-8875-X. Qaraldi: 2020-yil 7-dekabr.  (Wayback Machine saytida 2020-11-12 sanasida arxivlangan)
  18. ↑ Griffin, Rodman (10 July 1992). Alternative Energy. 2. pp. 573–596. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Michael Stephenson. Energy and Climate Change: An Introduction to Geological Controls, Interventions and Mitigations. Elsevier, 2018. ISBN 978-0128120217. 
  20. ↑ Neukom, Raphael; Barboza, Luis A.; Erb, Michael P.; Shi, Feng et al. (2019). "Consistent multidecadal variability in global temperature reconstructions and simulations over the Common Era". Nature Geoscience 12 (8): 643–649. doi:10.1038/s41561-019-0400-0. ISSN 1752-0908. PMID 31372180. PMC 6675609. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6675609. 
  21. ↑ „The European Power Sector in 2020 / Up-to-Date Analysis on the Electricity Transition“. ember-climate.org. Ember and Agora Energiewende (2021-yil 25-yanvar). 2021-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  22. ↑ EPA. „Climate Impacts on Ecosystems“ (2017-yil 19-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 7-dekabr.
  23. ↑ „WHO calls for urgent action to protect health from climate change“. World Health Organization (2015-yil noyabr). 2015-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-dekabr.
  24. ↑ World Meteorological Organization. WMO Statement on the State of the Global Climate in 2019, WMO-No. 1248, Geneva, 2020. ISBN 978-92-63-11248-4.  (Wayback Machine saytida 2020-03-10 sanasida arxivlangan)
  25. ↑ Liodakis, E; Dashdorj, Dugersuren; Mitchell, Gary E. (2011). "The nuclear alternative: Energy Production within Ulaanbaatar, Mongolia". 1342. AIP Conference Proceedings. p. 91. doi:10.1063/1.3583174. 
  26. ↑ February 19. „Fossil Fuel Air Pollution Kills One in Five People“ (en). NRDC. Qaraldi: 2022-yil 5-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qazib_olinadigan_yoqilgʻi&oldid=5191481" dan olindi