Ozarbayjon ommaviy axborot vositalari
Ozarbayjon ommaviy axborot vositalari — deganda Ozarbayjon Respublikasida joylashgan ommaviy axborot vositalari tushuniladi. Televideniye, jurnal va gazetalar reklama, obuna va sotish bilan bogʻliq boshqa daromadlarga bogʻliq boʻlib, davlat va tijorat korporatsiyalari tomonidan boshqariladi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozarbayjon matbuoti va matbuot tarixi bir necha bosqichlardan iborat[1]: 1832-yildan boshlanib 1917-yilgacha davom etgan podsho Rossiyasi hukmronligi davrida nashr etilgan matbuot; 1918-1920-yillarni qamrab olgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi davridagi matbuot; Sovet Ittifoqi davridagi matbuot 1920—1991-yillar; muhojirlik matbuoti va mustaqillikdan to hozirgi kungacha matbuot[2]. Birinchi Ozarbayjon ommaviy axborot vositalarining tarixi 1875-yilda Hasan Bey Zardabiy tomonidan nashr etilgan " Ekinchi " (aslida " Əkinçi ", yaʼni " Kultivator ", „ Farmworke r“)dan boshlanadi[3]. Jurnalning oʻziga xosligi shundaki, u ozarbayjon tilida nashr etilgan birinchi ommaviy axborot nashri edi[4][5]. Ozarbayjon xalqi oʻz milliy matbuotiga ega boʻlish uchun koʻp kurash olib borgan. Chunki 19-asr oxirlarida davlatlar oʻrtasidagi madaniy aloqalar iqtisodiy va siyosiy munosabatlarga parallel ravishda sezilarli darajada rivojlangan. Oqibatda, Ozarbayjonning ziyoli xalqi oʻsha davrda Rossiya, Eron va bir oz Yevropa davlatlarida roʻy berayotgan vaziyatlardan sezilarli taʼsir koʻrsatib, mamlakatda boʻlayotgan voqealarni bayon qilish uchun mahalliy va milliy gazeta yaratishga harakat qilgan. Biroq, bu oson ish emas edi. Ozarbayjon Rossiya nazorati ostida edi va zulm har qachongidan ham qattiqroq boʻlgan. Shuning uchun senzura tufayli oʻsha paytda sodir boʻlgan vaziyatlarni aks ettirish qiyin edi. Hasan Bey Zardobiy va uning hamkasblari muammoni hal qilishda boshqacha yoʻl tanlaganlar. Ular senzuradan qochish uchun ishchilar sinfiga xos boʻlgan juda sodda til va asosan kinoyadan foydalanishgan[5]. Jurnalning asosiy maqsadi esa butunlay boshqacha edi. Hasan Bey jurnalning bir sonida „mintaqada matbuot koʻzgudek boʻlishi kerak“ degan edi[6]. Rossiya tazyiqi tufayli „Ekinchi“ nashrini toʻxtatishga majbur boʻldi va shu ikki yil davomida 1875-yil 22-iyuldan 1877-yil 29-sentyabrgacha boʻlgan davrda uning jami 56 ta soni bor edi. U oyiga ikki marta 300 dan 400 tagacha tiraji bilan nashr etilgan.
Milliy matbuot rivojining ikkinchi bosqichi Ozarbayjon Demokratik Respublikasi davridagi matbuotdir. Oʻsha davrda hukumat matbuot va umuman bosma ommaviy axborot vositalarini modernizatsiya qilish toʻgʻrisidagi qoidalarni qabul qildi. Masalan, 1919-yil 30-oktabrda qabul qilingan yangi qoida bilan matbuot, toshbosma va shunga oʻxshash boshqa fondlar tashkil etish, bundan tashqari, matbuot materiallarini chop etish va sotish erkin boʻldi. Yangi tashkil etilgan hukumat 1918-yil 9-noyabrda ommaviy axborot vositalari ustidan hukumat nazoratini bekor qilish toʻgʻrisidagi dekretini qabul qildi. Oʻsha paytda ozarbayjon, rus, gruzin, yahudiy, polyak va fors tillarida 100 ga yaqin gazeta va jurnallar nashr etilgan. „Molla Nəsrəddin“, „İstiqlal“, „Azərbaycan“, „Açıq söz“, „İqbal“, „Dirilik“, „Təkamül“, „Mədəniyyət“, „Qurtuluş“ oʻsha davr matbuotining asosiy namunasi va millatchilik gʻoyasi aks etgan nashrlar hisoblanadi[7].
1900-yil dekabr oyida „Iskra“ nashr etilishi bilan Ozarbayjonda yangi turdagi matbuot paydo boʻldi. Bu Ozarbayjonda bolshevik gʻoyalarini yoyish maqsadida yaratilgan birinchi gazeta edi. 1904-yil oktyabr oyida Mammad Amin Rasulzoda, Meshadi Azizbekov, Narimon Narimanov, Sulton Majid Afandiyev, Prokofiy Japaridze kabi bir guruh sotsial-demokratlar ishtirokida ozarbayjon tilida birinchi sotsial-demokratik matbuot „Hummat“ yashirincha nashr etildi.
Qonunchilik bazasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Soʻz erkinligi va axborotdan foydalanish boʻyicha qonunchilik bazasiga Ozarbayjon Konstitutsiyasi, Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisidagi qonun va Axborot olish huquqi toʻgʻrisidagi qonun kiradi.
Axborotdan foydalanish boʻyicha normalarga 2012-yildan keyin oʻzgartirishlar kiritildi. Oʻzgartirishlar notijorat kompaniyalarga ularning roʻyxatga olinishi, egaliklari va tuzilishi toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni yashirish imkonini beribgina qolmay, shu bilan siyosatchilar va jamoat arboblarining mulklarini shaxsiy daxlsizlik sababli identifikatsiya qilishni cheklaydi. Ozarbayjonda tuhmat qilish jinoyat boʻlib qolmoqda va katta miqdordagi jarima va 3 yilgacha qamoq jazosi bilan jazolanishi mumkin. „Prezidentning shaʼni va qadr-qimmatiga putur yetkazuvchi maʼlumotlarni tarqatish“ jinoiy javobgarlikka tortiladi (Konstitutsiyaning 106-moddasi va Jinoyat kodeksining 323-moddasi) va ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi (agar u bilan boshqa jinoiy ayblovlarda birga ishtirok etgan boʻlsa, besh yilgacha qamalishi mumkin). 2013-yildan beri tuhmat qonunlari onlayn kontentga ham tegishli boʻlgan va Ozarbayjon Oliy sudi tuhmatga oid normalarni EKIH standartlariga moslashtirish uchun oʻzgartirishlar kiritishni taklif qilgan[8].
Ommaviy axborot vositalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozarbayjonda bosma va radioeshittirish ommaviy axborot vositalari asosan davlatga tegishli yoki hukumat tomonidan subsidiyalanadi. Mulkning shaffofligi qonun bilan taʼminlanadi. Ozarbayjonda 9 ta milliy telestansiya (shundan davlat teleradiokompaniyasi va yana 3 ta davlat kanali faoliyat yuritadi), 12 dan ortiq mintaqaviy telekanallar, 25 ta radiokanallar, 30 dan ortiq kundalik gazetalar mavjud[9].
Bosma nashr vositalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozarbayjonda rasmiy roʻyxatdan oʻtgan 3500 ta nashr vositalari mavjud. Ularning katta qismi ozarbayjon tilida nashr etilgan. Qolgan 130 tasi rus (70), ingliz [10] (50) va boshqa tillarda (turk, fransuz, nemis, arab, fors, arman va boshqalar) nashr etilgan[11].
Roʻyxatga olingan kundalik gazetalar soni 30 dan ortiq. Eng koʻp oʻqiladiganlari tanqidiy Yeni Müsavat (qəzet) va Azadliq gazetalaridir. 2014-yil may oyida Zerkalo moliyaviy yoʻqotishlar tufayli bosma nashrlardan voz kechgan. Ozarbayjon gazetalari jiddiyroq gazetalarga boʻlinishi mumkin. Odatda kattaligi tufayli keng varaqlar deb ataladi va baʼzan birgalikda "sifatli matbuot " deb nomlanadi[12].
Radioeshittirish[tahrir | manbasini tahrirlash]
2014-yil holatiga koʻra, Ozarbayjonda 9 AM stantsiyasi, 17 FM stantsiyasi va bitta qisqa toʻlqinli stantsiya mavjud. Bundan tashqari, taxminan 4,350,000 radiosi mavjud[13]. Birlamchi tarmoq provayderi Ozarbayjon Aloqa va axborot texnologiyalari vazirligi (RXM) hisoblanadi. RVT maʼlumotlariga koʻra, 2014-yil maʼlumotlariga koʻra, FM radiosining kirib borish darajasi 97% ni tashkil qiladi[14].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Stages in Azerbaijani Press“. — „The Azerbaijani press has gone through the following phases: - Newspapers and magazines published under tsarist Russian rule (1832-1917); - Printed organs published during the Azerbaijani Democratic Republic (1918-1920); - Printed publications of the Soviet era (1920-1991); - Emigrants’ press; - Publications printed since the restoration of independence (from 1991 to the present).“.
- ↑ Akif, Aşırlı. Azərbaycan mətbuatı tarixi. Baku: Elm və Təhsil, 2009 — 11, 12 bet. „Mətbuat tariximizin dövriləşmə konsepsiyasına daha dəqiq və geniş yanaşmanı BDU-nun tarix və ideoloji iş metodları kafedrasının tədris proqramında görmək mümkündür. Beş mərhələdən ibarət olan mətbuat tarixinin xronoloji çərçivəsi bu şəkildə müəyyənləşdirilib: 1. "Əkinçi"yə qədərki hazırlıq dövrü. 2. Azərbaycan milli mətbuatının və jurnalistika sisteminin yaranması(1875-1917) 3. AXC dövrü mətbuatı və jurnalistikası (1918-1920) 4. Sovet dövrü Azərbaycan jurnalistikası (1920-1991) 5. Müasir Azərbaycan jurnalistikası (1991 - hazırkı dövrədək)“
- ↑ „Azerbaijan's first newspaper“. — „‘Ekinchi’ was the first national Azerbaijani-language newspaper. It first appeared in Baku on 22 July 1875. Undoubtedly, this very fact was a significant event in the public, political and spiritual life of the Azerbaijani people. The creation of a national newspaper is the strongest indication of the national existence of any people and is an important condition for progress and evolution. It is to Hasan bey Zardabi’s credit that he took the first practical step along this very difficult path. There is no doubt at all that by its very existence, ‘Ekinchi’, considered to be the “first swallow” of the Azerbaijani press, gave a powerful impetus to the formation of a national press.“.
- ↑ „Azerbaijani Press“. — „‘Ekinchi’ was the first national Azerbaijani-language newspaper. It first appeared in Baku on 22 July 1875. Undoubtedly, this very fact was a significant event in the public, political and spiritual life of the Azerbaijani people. The creation of a national newspaper is the strongest indication of the national existence of any people and is an important condition for progress and evolution. It is to Hasan bey Zardabi’s credit that he took the first practical step along this very difficult path. There is no doubt at all that by its very existence, ‘Ekinchi’, considered to be the “first swallow” of the Azerbaijani press, gave a powerful impetus to the formation of a national press.“.
- ↑ 5,0 5,1 „Azerbaijani Press“. — „The language and style of the Azerbaijani press began with ‘Ekinchi’. Now, when reading old editions of the newspaper, you cannot but be amazed by the language of Hasan bey and like-minded people: they wrote simply, in a clear and pure mother tongue accessible to a broad section of the population.“.
- ↑ „Establishing a national press“. — „In comments on the main goal and tasks of ‘Ekinchi’, Hasan bey himself said in one of the first issues of the newspaper: “The newspaper in every region should be a mirror of that region. This means that the paper should publish things done by that region’s residents, things they need, a summary, every one of their problems and requests, so that anyone looking at the newspaper can see the people as in a mirror.”“.
- ↑ „Azerbaijan Democratic Republic and national-cultural renaissance“ (2011-yil 26-may). — „Azərbaycan hökuməti və parlamenti mətbuat və nəşriyyat işinin də dövrün tələblərinə uyğun qurulması üçün bir sıra qərarlar qəbul etdi. Məsələn, parlamentin 1919-cu il 30 oktyabr tarixli qərarında mətbuat, litoqrafiya və buna bənzər müəssisələrin açılmasının, çap məhsulunun nəşrinin və satılmasının azad olduğu bildirilirdi. Hökumətin 1918-ci il 9 noyabr tarixli sərəncamı ilə kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət nəzarəti ləğv edilmişdi. İki il ərzində Azərbaycan türkcəsində, rus, gürcü, yəhudi, polyak, fars dillərində təxminən 100 adda qəzet və jurnal çıxmışdır. "Molla Nəsrəddin", "İstiqlal", "Azərbaycan", "Açıq söz", "İqbal", "Dirilik", "Təkamül", "Mədəniyyət", "Qurtuluş" kimi mətbu orqanlar milli ideyaların carçısı idi. Təsadüfi deyildir ki, o dövrdə Azərbaycanda söz, mətbuat və vicdan azadlığı yüksək səviyyəyə çatmışdı. Cümhuriyyətin əvvəlcə Ukraynada, daha sonra Türkiyədə səfiri olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli "Bu gün yazıçıya nə gərəkdir?" sualına cavabında müasir dövrümüzlə səsləşən "Dil azadlığı, qələm azadlığı" cavabını vermişdi.“.
- ↑ Parliamentary Assembly of the Council of Europe, The Protection of media freedom in Europe Webarxiv andozasida xato:
|url=qiymatini tekshiring. Boʻsh..Background report prepared by Mr William Horsley, special representative for media freedom of the Association of European Journalists - ↑ „List of Media Outlets in Azerbaijan“. 2017-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „English-language Media in Azerbaijan - Azerbaijan - Angloinfo“ (en). Angloinfo. Qaraldi: 2017-yil 17-may.
- ↑ List of newspapers in Azerbaijan
- ↑ „Mətbuat Şurası "reket qəzetlər"in yeni siyahısını açıqadı - SİYAHI“ (az). news.milli.az (2011-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2014-yil 8-avgust.
- ↑ „List of Media Outlets in Azerbaijan“. 2017-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Ministry of Communications and Information Technologies – Radio-TV yayımı (ozarbayjoncha)