Orol flotiliyasi

Orol flotiliyasi
Faol	1853-yil–1883-yil
Davlat	Rossiya imperiyasi
Tip	Ko'l flotiliyasi
Rol	dengiz va daryolarni himoya qilish
Janglar	Oʻrta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

Orol flotiliyasi – Rossiya imperiyasi flotiliyasining Orol dengizida 1853—1883-yillarda mavjud boʻlgan flotiliyasi.

Flotiliya Oʻrta Osiyoni ilmiy oʻrganish, ichki tartibni oʻrnatish va Oʻrta Osiyo mamlakatlarini qoʻshib olish uchun harbiy harakatlarni amalga oshirishning „qurollaridan“ biri boʻlib xizmat qilgan. 1847-yilda tashkil etilgan va 1883-yilda dengiz boʻlimidan Harbiy qoʻmondonlikka oʻtkazilgan.

Tarixi

Flotiliyani yaratish

T. G. Shevchenko „Orol ekspeditsiyasining shpallari“, 1848-yil.

1848-yilda A. I. Butakov Orol dengizini oʻrganish boʻyicha ekspeditsiya boshligʻi etib tayinlandi, buning uchun Orenburgda „Konstantin“ shxuneri yotqizildi va qurildi. 1848-yil yozida u Sirdaryo boʻyidagi Raim istehkomiga topshirildi.

Sirdaryoning quyi oqimini egallab olgandan soʻng, „Perovskiy“ paroxodi va „Obruchev“ paroxodiga daryo boʻylab harakatni tashkil etish buyurildi. Ular 1853-yilda qismlarga ajratilgan holda Raim istehkomiga yetkazib berildi va oʻsha yerda qaytadan yigʻildi va ishga tushirildi.

Flotiliya Xiva xonligi hujumidan himoyalanish, ularning Sirdaryodan oʻtishlari va ehtimoliy talonchiliklardan qochish, shuningdek, quruqlikdagi qoʻshinlarga harbiy harakatlarda yordam berish maqsadida tashkil etilgan. Bundan tashqari, Orol dengizida savdoni rivojlantirish uchun flotiliya kemalaridan foydalanish rejalashtirilgan edi. Oʻrta Osiyo suvlarida ilgari boʻlmagan qurolli paroxodlarning paydo boʻlishi mahalliy aholida katta taassurot qoldirdi.

1862-yilda yana ikkita „Orol“ va „Sirdaryo“ paroxodlariga buyurtma berildi va suvga tushirildi. Biroq bu kemalarning konstruksiyasi mahalliy yuk tashish shartlariga javob bermadi, 1869-yilda esa mahalliy sharoitni hisobga olgan holda maxsus ishlab chiqilgan yangi „Samarqand“ paroxodi yaratildi. U Belgiya davlatidan buyurtma qilingan. 1872-yilda esa yana bir „Toshkent“ paroxodi keltirildi, ammo u Samarqand paraxodichalik muvaffaqiyatli boʻlmagan. Paroxodlarga qoʻshimcha ravishda, flotiliya turli vaqtlarda bir nechta paromlar va turli maqsadlar uchun boshqa kichik kemalarni ham ishga tushiradi. Kemalarni taʼmirlash uchun suzuvchi dok va ustaxona qurilgan. Dastlab flotiliya Raimda joylashgan edi, keyinchalik u Kazalinskga koʻchirildi.

Flotiliya kemalari 4 funtli miltiq oʻqotar qurollar, 6 funtli mis karronalar, 1/4 funtli mis gaubitsalar va Amerika dastgohlariga oʻrnatilgan 10 funtlik gaubitsalar bilan qurollangan edi. Artilleriya qurollarining umumiy soni 22 ta qurolga yetadi.

1866-yil 18-iyunda flotiliya tarkibiga 13 nafar ofitser va 3-darajali yurist unvonlari va 344 nafar quyi unvonlar kiradi. Flotiliyadagi kemalar sonining koʻpayishi bilan flotiliya xodimlari asta-sekin koʻpayib boradi. Shunday qilib, 1879-yilda flotiliya tarkibiga 15 ofitser, 15 kema boshqaruvchilari va brigadirlari va 597 quyi mansabdor shaxslar kiritilgan. 1880-yil 26-yanvarga qadar  xodimlar soni 24 nafar ofitserga va 548 nafar quyi darajaga yetkazildi.

Flotiliya hayoti

1857-yilda kapitan A. I. Butakov qoʻmondonligidagi flotiliya kemalari tadqiqot olib borish uchun Orol dengizi va Amudaryo boʻyida ekspeditsiyada qatnashadi. 1866-yil bahorida Perovskiy paroxodi Erjardagi rus qoʻshinlarini qoʻllab-quvvatlab, butun otryad uchun 10 kunlik oziq-ovqat va jangovar materiallarning bir qismini yetkazib beradi.

„Perovskiy“ paroxodi

1873-yilda Xiva yurishi paytida Orol flotiliyasining bir qismi Amudaryoga joʻnatiladi. Biroq, bu ekspeditsiya kutilgan foyda keltirmaydi. Bu flotiliyaning Oʻrta Osiyodagi harbiy harakatlardagi rolini cheklab qoʻyadi. Orol flotiliyasi faoliyatining yana bir sohasi – harbiy yuk va odamlarni tashish ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Paroxodlar bugʻ dvigatellarining kuchsizligi, suvning sayozligi va Sirdaryo suvinining oʻzgaruvchanligi tufayli paroxod sayohatlari tasodifiy, koʻp vaqt talab qiladigan va qimmat boʻlgan. Ushbu transportlar Kazalinsk va Chinoz oʻrtasida, 1873-yildan esa Kazalinsk va Petro-Aleksandrovsk oʻrtasida amalga oshiriladi. Chinozdan Perovskiy fortigacha boʻlgan paroxodning sayohati oʻrtacha 8-14 kun, orqaga esa 12-20 kun davom etadi, harakat esa faqat kunduzi amalga oshirilgan. Perovskiy fortidan Kazalinskgacha borish – 4-6 kun, qaytish – 6-12 kunni tashkil qilgan.

1865-yildan 1879-yilgacha flotiliya kemalari 1 724 414 funt yuk va 29 146 yoʻlovchini tashdi. 1866-yilda flotiliyani saqlash xarajatlari 163 089 rublni, 1880-yilga kelib esa 261 366 rublni tashkil etdi.

Oʻrta Osiyoda harbiy ekspeditsiyalarning tugashi, mintaqaning bosib olinganligi va kemalarning savdo transporti uchun yaroqliligi pastligi sababli 1883-yilda Orol flotiliyasini tugatish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Shu bilan birga, mulkning bir qismi sotildi. Baʼzi barjalar va baʼzi transport vositalari Chorjoʻyga olib ketildi va Amudaryo flotiliyasiga oʻtkazildi.

Flotiliya boshligʻi

Quyidagilar turli vaqtlarda Orol flotiliyasi qoʻmondoni boʻlib xizmat qilganlar:

• Aleksey Ivanovich Butakov, kontr-admiral (1853-1863);
• Pavel Yakovlevich Shkot vitse-admiral (1863−1865);
• Otto Fedorovich Gadd, general-leytenant (1865-1871);
• Aleksandr Pavlovich Sitnikov, 1-darajali kapitan (1871-1878);
• Vladimir Vasilyevich Ozerov, 1-darajali kapitan (1878-1883).

Adabiyotlar

• Макшеев А. И. „Путешествия по Киргизским степям и Туркестанскому краю“,. Воспоминания о Тарасе Шевченко. Киев: «Дніпро», 1988 — 246—267, 520—522 bet. 
• И. И. Черников. Флот на реках. Энциклопедия речного флота. С-Пб.: «Полигон», 2003. ISBN 5-89173-247-5. 

• А. Б. Широкорад. 200 лет парусного флота России, 2-е изд, М.: «Вече», 2007.