Nizomiddin an-Nisoburiy

Nizomiddin an-Nisoburiy
	; 1432-yilda Temuriylar Eronida yaratilgan an-Nishoburiyning Kashf Haqoiq Zij Ilxoniy asari qoʻlyozma nusxasi \| نظام الدین حسن نیشاپوری
Tavalludi	Islom oltin davri
Vafoti	1328/29
Fuqaroligi	Eron
Izohlar
	Qiziqishlari: Islom Shofeiy, Ashʼariy olimi, matematika, astronomiya, Qurʼon tafsir, sheʼr

Nizomiddin Hasan an-Nisoburiy, toʻliq ismi Nizomiddin Hasan ibn Muhammad ibn Husayn Qumi Nishopuriy (vaf. 1328/29) (forscha: نظام الدین حسن نیشاپوری) fors sunniysi ^[1]. Nizomiddin an-Nisoburiy islom shofiiy, ashʼariy olimi, matematik, astronom, huquqshunos, Qurʼon tafsirchisi va shoir boʻlgan.

Oila va taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nizomiddin Hasan an-Nisoburiy, uning toʻliq ismi-sharifi – Nizomiddin Hasan ibn Muhammad ibn Husayn Qumi Nishopuriy boʻlgan. Bobosi Qum shahridan boʻlgan nasabnoma maʼlumotlariga koʻra, u Nishopurda tugʻilgan.

Nisoburiyning ilk hayoti va taʼlim davri haqida kam maʼlumotlar mavjud^[2]. Ilk taʼlim Nishopur shahrida boʻlgan, biroq keyinchalik u oʻsha paytdagi Ilxoniylar poytaxti Tabrizga koʻchib oʻtgan.

Nisoburiy oʻzi Nosiriddin Tusiyning shogirdi boʻlgan Qutbiddin ash-Sheroziy^[2] qoʻlida tahsil olgan va u bilan birga ishlagan. U Maraga rasadxonasining yirik olimlaridan biri boʻlgan.

1304-yilda Nisoburiy Ozarbayjonga keladi; 1306-yilga kelib Ozarbayjonning eng yirik shahri Tabrizda edi^[2].

Nisoburiy 1329/1330-yilda, yaʼni Gharāʾib tamomlagan yili vafot etgan^[2].

Ishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astronomiya va matematika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nisoburiy Sharḥ Taḥrīr al‐Majisṭī " ((تفسیر التحریر yozishni boshladi. „Almagestning resenziyasiga sharh“) 1303-yil, Nosiriddin at-Tusiy asariga sharh. Nisoburiy at-Tusiy matnini izohlash bilan birga oʻz natijalari va gʻoyalarini ham qoʻshgan. U ekliptikaning qiyshiqligi haqidagi maʼlumotlarni kiritdi va Venera va Merkuriyning Quyosh boʻylab oʻtishlari kuzatilgan boʻlishi mumkinligini muhokama qildi^[2].

Nisoburiyning ikkinchi astronomik asari Kashf‐i ḥaqāʾiq‐i Zīj‐i Īlkhānī " („Ilxoniylar astronomik qoʻllanmasining haqiqatlarini ochib berish“) 1308/1309-yilda tugallangan. Tusiyning zīj sharhi boʻlib, u Sharḥ muhokama qilingan mavzularga, masalan, tungi osmondagi sayyoralarning oʻrni kabilarga qaratilgan^[2].

Tavḍīḥ al-Tadhkira, „Tadhkiraning yoritilishi“) Ṭūsiyning at-Tadhkira fīʿilm al-hayʾa („Astronomiyaga oid muqobil modellar“ni oʻz ichiga olgan) asariga sharh boʻlgan. mos, va ekliptikaning qiyshiqligidagi maʼlum oʻzgarishlarni hisobga olgan tushuntirish gʻoyalaridir^[2].

Sharḥ va Tawḍīḥ astronomlar uchun emas, balki o'quv dasturi astronomiyani oʻz ichiga olgan talabalar uchun yozilgan^[2].

Nisoburiy ham matematikaga oid risola yozgan.

Diniy ishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nisoburiyning eng mashhur asari uning Ghara'ib al-Qur'an wa Ragha'ib al-Furqan (تفسير النيسابوري‎ asaridir, „Tafsirda Qur’on moʻjizalari sharhi“), Tafsir al-Nisaburi " nomi bilan ham tanilgan). Bu Qur’on tafsir, u koʻp joylarda al-Faxr ar-Roziy tafsir yaqindan ergashadi. Asar ilm-fanning din ulamolari uchun ahamiyatini koʻrsatish maqsadida yozilgan. Asar Roziyning ilohiyotchilarga boʻlgan tarafkashligidan farqli oʻlaroq, Nisoburiyning ilmiy maʼlumotlarini aks ettiradi^[2].

Nisoburiyning boshqa diniy asarlari:

Ovqof al-Quron (اوقاف القران);
Kashf-i Haqoyiq-i Zij-i ilhoni (کشف حقایق زیج ایلخانی, „Faktlarni tushuntirish“), Fors tilida yozilgan Nosiriddin Tusiyning “Zij-i Ilxoniy” sharhi
Al-Basair fi muxtasar tanqih al-Manazer (البصائر فی مختصر تنقیح المناظر), Ibn Haysamning „al-Manazer“dagi mavzularga oid asari;
Ibn Hojibning ash-Shofiya haqida Sharh (شرح نظام بر الشافیه);

Shuningdek qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Faxriddin ar-Roziy
Shamsiddin as-Samarqandiy

Maʼlumotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Bosworth & Asimov 1992.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Morrison 2007.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

History of Civilizations of Central Asia Bosworth: . Motilal Banarsidass Publishing House, 1992. ISBN 978-81208-1-596-4.
Al-Dhahabi, Muhammad Husayn. التفسير والمفسرون (ar). Cairo: Maktabat Wahbah, 1997 — 231–236 bet. </ref>
Morrison, Robert (2007). "Nīsābūrī: al‐Ḥasan ibn Muḥammad ibn al‐Ḥusayn Niẓām al‐Dīn al‐Aʿraj al‐Nīsābūrī". in Thomas Hockey. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. p. 837. ISBN 9780387310220. http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Nisaburi_BEA.htm. (PDF version)

Qoʻshimcha oʻqish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islom va fan: Nizomiddin al-Nisoburiyning intellektual faoliyati, Robert Morrison, 2007 yil
(Islom davridagi matematiklarning biografiyalari, 10-17-asrlar, Abulqosim Qurboniy, Tehron, 1996, 2-nashr)

[FOOTNOTEBosworthAsimov1992-1] Bosworth & Asimov 1992.

[FOOTNOTEMorrison2007-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Morrison 2007.

[1]

[2]