Niderlandiya iqtisodiyoti
Niderlandiya iqtisodiyoti dunyoda salohiyati boʻyicha 17-oʻrinda turadi. 1998—2000 yillar oraligʻida yillik YaIM oʻsishi 4% ni tashkil etdi, ammo keyin oʻsish sur'ati biroz pasaydi. Inflyatsiya yiliga oʻrtacha 2,1-2,6% ni tashkil qiladi. Iqtisodiy erkinlik boʻyicha Niderlandiya tadqiqot oʻtkazilgan 157 davlat ichida 16-oʻrinni band qilgan edi.
Niderlandiya zamonaviy yuqori rivojlangan postindustrial iqtisodiyotga ega mamalakat sanaladi. Hududi boʻyicha dunyoda 134-oʻrinni va aholi soni boʻyicha 59-oʻrinni egallagan Niderlandiya umumiy yalpi ichki mahsulot hajmi boʻyicha yigirmata yetakchi davlatlar qatoridan joy olishda davom etmoqda (2010-yilda Niderlandiya Markaziy statistika byurosining hisob-kitoblariga koʻra - 677 milliard yevroni tashkil etgan), aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (40,7 ming yevro) va import va eksportning umumiy hajmi (650,1 milliard yevro) boʻyicha birinchi oʻnlikda, xorijdagi jahon investorlarining birinchi beshligida toʻrtta iqtisodiy yetakchi oʻrin olgan Yevro Ittifoq tarkibidag mamlakat sanaladi
Iqtisodiyotga tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Niderlandiya iqtisodiyoti jahonga mashhur kompaniyalar, yirik firmalar, konsernlar tufayli yaxshi obroʻga ea davlat sanaladi masalan: Royal Dutch-Shell (neftni qazib olish va qayta ishlash, shuningdek, boshqa energiya resurslari); Unilever (oziq-ovqat mahsulotlari, maishiy kimyo, kosmetika, parfyumeriya); „Philips“ (maishiy elektrotexnika, elektr jihozlari); AKZO-Nobel (kimyoviy mahsulotlar), Hoogovens (metallurgiya), Fokker (samolyot sanoati), DAF Trucks (avtomobilsozlik), Reyn-Shelde-Verolme (kemasozlik), Ferenichde mashinenfabriken (mashinasozlik) kompaniyalari jahonga mashhur kompaniyalar sanaladi. Royal Dutch-Shell esa ushbu roʻyxatda 4-oʻrinni egallaydi.
Niderlandiyada VimpelCom, Royal Dutch/Shell (neft kimyosi), Unilever (maishiy kimyo va oziq-ovqat), Royal Philips Electronics (elektronika) kabi transmilliy va Yevropa kompaniyalarining bosh qarorgohi va ishlab chiqarish quvvatlari joylashgan. Jahon iqtisodiyotida yetakchi oʻrinlarni Gollandiyada joylashgan yirik Gollandiya kompaniyalari va transmilliy korporatsiyalari ham egallaydi: Gasunie (gaz ishlab chiqarish va taqsimlash), ING Group (sugʻurta, moliya), Hoogovens (metallurgiya), DAF Yuk mashinalari (avtomobil), Reyn-Shelde-Verolme (kemasozlik), DSM va Ferenigde Mashinenfabriken (mashinasozlik), Akzo-Nobel (kimyo), Aegon (sugʻurta), KPMG "(maslahat xizmatlari), „Campina“ (oziq-ovqat), „ Heineken“ (pivo tayyorlash) Niderlandiyaning eng yirik sarmoyador kompaniyalaridan biri hisoblanadi.
Mamlakatda energiyani koʻp talab qiluvchi tarmoqlar yaxshi rivojlangan. Qishloq xoʻjaligida, masalan, issiqxona majmualarida ham katta ahamiyatga ega. Gollandiyaning oʻziga xos ramzi boʻlgan lolalar eksporti keng tarqalgan.
Niderlandiya iqtisodiyoti eksport iqtisodiyoti deb ataladi, chunki bu mamlakat asosan tashqi bozorlarga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga ega davlat sanaladi.; Asosiy eksport tovarlari
- kimyo mahsulotlari, goʻsht, issiqxona sabzavotlari, gullar, tabiiy gaz, metall mahsulotlari.; Asosiy import tovarlari
- neft, avtomobillar, temir - poʻlat, kiyim- kechak, rangli metallar, oziq -ovqat mahsulotlari, turli transport uskunalari.
Gollandiya bank tizimi ING Groep NV, ABN AMRO Bank kabi banklar tomonidan yirik sarmoyalar orqali boshqariladi.
Statistika[tahrir | manbasini tahrirlash]
Quyidagi jadvalda 1980—2018-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar keltirilgan. Inflyatsiya 2%dan kam yashil strelka bilan belgilangan[1][2].
| Yil | YaIM
(mlrd yevro) |
YaIM aholi jon boshiga
(mlrd yevro) |
YaIM oʻsih | Inlyatsiya darajasi
(%) |
Ishszlar
(%) |
Davlat harajatlari
(YaIMga nisbatan) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1980 | 170,7 | 12 066 | 3,4% | 44,6% | ||
| 1981 |  179,0
|
12 566
|
 −0,5%
|
▲6,8% | ▲4,6% | ▲48,0% |
| 1982 | 186,3
|
13 015
|
−1,2%
|
▲5,8% | ▲6,5% | ▲53,7% |
| 1983 | 193,5
|
13 471
|
1,8%
|
▲2,9% | ▲8,3% | ▲59,8% |
| 1984 | 202,4
|
14 030
|
3,1%
|
▲3,4% | ▼8,1% | ▲63,4% |
| 1985 | 211,5
|
14 593
|
2,7%
|
▲2,3% | ▼7,3% | ▲68,7% |
| 1986 | 218,3
|
14 981
|
3,1%
|
▼6,5% | ▲70,6% | |
| 1987 | 221,7
|
15 114
|
1,9%
|
▼−1,0% | ▼6,3% | ▲73,0% |
| 1988 | 231,2
|
15 661
|
4,6%
|
0,5%
|
▼6,2% | ▲75,5% |
| 1989 | 244,6
|
16 474
|
4,4%
|
1,1%
|
▼5,7% | ▲75,6% |
| 1990 | 258,8
|
17 311
|
4,2%
|
▲2,5% | ▲5,1% | ▲76,9% |
| 1991 | 273,4
|
18 143
|
2,4%
|
▲3,2% | ▼4,8% | ▼76,7% |
| 1992 | 285,0
|
18 771
|
1 7%
|
1 8%
|
▲4 9% | ▲77,4% |
| 1993 | 293,2
|
19 177
|
1,3%
|
1,6%
|
▲5,5% | ▲78,5% |
| 1994 | 308,1
|
20 030
|
3,0%
|
▲2,1% | ▲6,2% | ▼75,3% |
| 1995 | 325,3
|
21 045
|
2,6%
|
1,3%
|
▲7,1% | ▼73,1% |
| 1996 | 341,0
|
21 955
|
3,6%
|
1,4%
|
▼6,4% | ▼71,2% |
| 1997 | 365,0
|
23 378
|
4,3%
|
1,9%
|
▼5,5% | ▼65,6% |
| 1998 | 389,3
|
24 786
|
4,5%
|
1,8%
|
▼4,3% | ▼62,5% |
| 1999 | 414,8
|
26 237
|
5,0%
|
2,0%
|
▼3,5% | ▼58,1% |
| 2000 | 448,1
|
28 134
|
4,3%
|
▲2,3% | ▼3,1% | ▼51,4% |
| 2001 | 476,7
|
29 708
|
2,1%
|
▲5,1% | ▬3,1% | ▼48,7% |
| 2002 | 494,5
|
30 621
|
0,1%
|
▲3,9% | ▲3,7% | ▼48,1% |
| 2003 | 506,7
|
31 228
|
0,3%
|
▲2,2% | ▲4,8% | ▲49,3% |
| 2004 | 523,9
|
32 179
|
2,0%
|
1,4%
|
▲5,7% | ▲49,6% |
| 2005 | 545,6
|
33 431
|
2,2%
|
1,4%
|
▲5,9% | ▼48,9% |
| 2006 | 579,2
|
35 434
|
3,5%
|
1,6%
|
▼5,0% | ▼44,5% |
| 2007 | 613,3
|
37 436
|
3,7%
|
1,6%
|
▼4,2% | ▼42,4% |
| 2008 | 639,2
|
38 864
|
1,7%
|
▲2,2% | ▼3,7% | ▲54,5% |
| 2009 | 617,5
|
37 359
|
−3,8%
|
1,0%
|
▲4,3% | ▲56,5% |
| 2010 | 631,5
|
38 008
|
1,3%
|
0,9%
|
▲5,0% | ▲59,3% |
| 2011 | 642,9
|
38 515
|
1,6%
|
▲2,5% | ▬5,0% | ▲61,6% |
| 2012 | 645,2
|
38 506
|
−1,0%
|
▲2,8% | ▲5,8% | ▲66,3% |
| 2013 | 652,7
|
38 844
|
−0,1%
|
▲2,6% | ▲7,3% | ▲67,8% |
| 2014 | 663,0
|
39 313
|
1,4%
|
0,3%
|
▲7,4% | ▲68,0% |
| 2015 | 683,5
|
40 353
|
2,0%
|
0,2%
|
▼6,9% | ▼64,6% |
| 2016 | 702,6
|
41 259
|
2 2%
|
0 1%
|
▼6 0% | ▼61 8% |
| 2017 | 737,0
|
43 001
|
2,9%
|
1,3%
|
▼4,9% | ▼56,7% |
| 2018 | 772,7
|
44 950
|
2,5%
|
▲2,3% | ▼3,8% | ▼54,4% |
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
2002-yilda Gollandiya umumiy Yevropa valyutasi yevroni muomalaga kiritib, gulderani unga almashtirdi.
2011-yilga kelib, inqirozdan soʻng, Niderlandiya umuman inqirozdan chiqdi; Mamlakatda bosqichma-bosqich iqtisodiy oʻsish jarayoni boshlandi, lekin u juda zaifligicha qolmoqda. Mamlakat global moliyaviy reytingdagi oʻrnini asta-sekin yoʻqotishda davom etmoqda. 2014-yilda 8% ishsizlik darajas[3] tashkil etgan. Ikkinchisi Niderlandiya aholisining deyarli bir xil sur'atlarda, baʼzan esa mamlakat yalpi ichki mahsulotidan tez oʻsib borayotgani bilan izohlanadi.
Qishloq xoʻjaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Niderlandiya qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotning yuqori intensiv va muhim tarmogʻi hisoblanadi, garchi 2005-yilda unda atigi 1,0% kishi ishlagan boʻlsa-da mamlakat aholisining, ammo YaIMning 1,6% dan koʻp boʻlmagan ishlab chiqarildi. 2005-yilda qishloq xoʻjaligi eksporti 17 milliard yevrodan oshdi, 80%ga ga yaqin eksportning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari iste’mol qiladi (Germaniya – 25%, Buyuk Britaniya - 12%). Qishloq xoʻjaligi eksporti tarkibida sabzavot va gullar (12 milliard yevro) va sut mahsulotlari (5 milliard yevro) yetakchilik qiladi.
Yer maydonlari. Qishloq xoʻjaligi yerlari mamlakatning 65%ga yaqin qismini tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligi erlarining 27% ni ekin maydonlari egallaydi, 32% - yaylovlar va 9% oʻrmonlar bilan qoplangan. Yaylovlar ulushi doimiy ravishda kamayib bormoqda, 1995-yildan 2005-yilgacha bu yerlar 8,2%ga kamaydi.
Tuproqlar podzolik va unumsiz boʻlishiga qaramay (Shimoliy dengizning qirgʻoq zonalari bundan mustasno), ular Niderlandiyada ehtiyotkorlik bilan parvarish qilinadi, bundan tashqari, 2005-yilda mamlakat tuproq tarkibi boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinni egalladi.
Oʻsimlik yetishtirish. Mamlakatning ayrim hududlarida gulchilik ustunlik qiladi. Kartoshka, qand lavlagi va don ekinlari ham yetishtiriladi. Muhim eksport mahsuloti yuqori sifatli issiqxona va sabzavot konservalari yetishtirish hisoblanadi.
Chorvachilik. Yog ' ishlab chiqarish boʻyicha Yevropada beshinchi, pishloq ishlab chiqarish boʻyicha toʻrtinchi oʻrinni egallaydi. Yaylov chorvachiligi eng keng tarqalgan boʻlib, 4,5 million boshdan ortiq qoramollar polderlarda boqiladi (Yevropa Ittifoqi chorva mollarining taxminan 3,5%). 2005-yilda mollari soni 1,4 million boshni tashkil etdi (1980-yillarning oʻrtalarida ular taxminan 2,5 million bosh edi), podaning mahsuldorligi juda yuqori - oʻrtacha sut sogʻish yiliga 9 ming litrdan ortiqn tashkil etadi.
Issiqxona iqtisodiyoti. Issiqxona maydoni boʻyicha Gollandiya dunyoda birinchi oʻrinda turadi. 1994-yildan 2005-yilgacha issiqxonalar maydoni 13 ming gektardan 15 ming gektarga koʻpaydi, issiqxonalar odatda mahalliy tabiiy gaz bilan isitiladi.
Sanoat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Eng muhim sanoat tarmoqlari:
- Mashinasozlik
- Neft kimyosi
- samolyot sanoati
- Kemasozlik
- Qora metallurgiya
- toʻqimachilik sanoati
- mebel sanoati
- Sellyuloza va qogʻoz sanoati
- Pivo ishlab chiqarish
- Kiyim ishlab chiqarish.
Ogʻir sanoat - neftni qayta ishlash, kimyo sanoati, qora metallurgiya va mashinasozlik qirgʻoqboʻyi hududlarida, ayniqsa Rotterdamda, shuningdek, IJmeiden, Dordrext, Arnhem va Nijmegenda hududlarida toʻplangan. Bu shaharlarning barchasi kemalar yoki kanallar boʻyida joylashgan boʻlib asosiy mahsulot tashuvchanligi suv transporti orqali amalga oshiriladi.
Shokolad, puro, jin, pivo ishlab chiqarish ham rivojlangan.
Qazib olish sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tabiiy gaz qazib olish muhim (dunyoda 10-oʻrinda egallaydi). Gʻarbiy Yevropa bozorlari uchun asos boʻlgan Groningen provinsiyasidagi gaz koni (2013-yilda Groningenda rekord darajada ishlab chiqarish 53,8 milliard kub metrni tashkil etdi); quvurlar u yerdan gazni butun mamlakat boʻylab va eksport uchun tarqatadi. 2010-yillarda u yerda juda jiddiy muammolar yuzaga keldi: Shell va ExxonMobil tomonidan taqdim etilgan loyiha operatorlari tomonidan yirik miqdorda ishlab chiqarish tufayli mintaqada seysmik faollik keskin oshdi. Natijada - ikkita jiddiy zilzila - avvaliga (2012-yilda, keyin 2018-yilda) Niderlandiya hukumati 2022-yilga kelib qazib olishni dastlab 12 milliard kub metrgacha qisqartirish, keyin esa butunlay toʻxtatish toʻgʻrisidagi qaror qabul qilgan[4].
1975-yilgacha Limburg provinsiyasida koʻmir qazib olindi.
Energiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
AQSh Energetika maʼlumotlar boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra Gollandiyaning tasdiqlangan qayta tiklanadigan tabiiy energiya zaxiralari (2015-yil sentyabr) va EES EAEC maʼlumotlari[5] 1,453 milliard tse (koʻmir ekvivalenti) yoki global (179 mamlakat) 0,11% ga baholanadi. Tabiiy gaz zaxiralari (2013-yil 1-yanvar holatiga) — 1,399 mlrd. barel, bu koʻrsatilgan tasdiqlangan zaxiralarning 96,3% ni tashkil etadi.
Gollandiyaning energiyaga bogʻliqligi* energiya tashuvchilarning agregat guruhlari boʻyicha va umuman Eurostat maʼlumotlariga koʻra[6] quyidagi diagrammada keltirilgan[7].
* Izohlar :
1. Energiyaga qaramlik iqtisodiyotning energiyaga boʻlgan ehtiyojini qondirish uchun importga bogʻliqlik darajasini bildiradi. Import-sof nisbatdan (import minus eksport) birlamchi energiya tashuvchilar va bunker yoqilgʻisining yalpi ichki isteʼmoli yigʻindisiga hisoblangan.
2. Salbiy qiymat sof eksportchini koʻrsatadi: isteʼmol qilganidan koʻra koʻproq yoqilgʻi eksport qiladigan mamlakat.
2021-yil 24-yanvardagi Yevrostat maʼlumotlaridan[7][8] jadvalda keltirilgan, mamlakatning zamonaviy energetika iqtisodiyotining quyidagi asosiy xususiyatlari keltirilgan. Birlamchi energiya ishlab chiqarishning umumiy hajmida 72,3% tabiiy gaz ishlab chiqarishga toʻgʻri keladi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari (RES), jumladan, bioyoqilgʻi ulushi 18,8% ni tashkil qiladi. Gollandiya barcha energiya manbalari, shu jumladan, elektr energiyasi, RES guruhidan tashqari, bioyoqilgʻi uchun sof import qiluvchi hisoblanadi. Jami yetkazib berish tarkibida – qariyb 72 million tonna neft ekvivalentidagi tabiiy gaz va xom neft va neft mahsulotlari mos ravishda 44,5% va 36,2%ni tashkil etadi. 2019-yil uchun yakuniy energiya isteʼmoli 44,7 million bareni tashkil etadi, uning 29,9% sanoatda, 24,5% transportda va 45,6% boshqa tarmoqlarda ishlatiladi.
| 1-jadval. Niderlandiyaning 2019-yil uchun yoqilgʻi-energetika balansining tanlangan maqolalari, ming. tonna neft ekvivalentini tashkil etadi | ||||||||
| Energiya tashuvchilar | Birlamchi energiya ishlab chiqarish | Eksport | Import | Umumiy taʼminot | Yakuniy energiya isteʼmoli | Sanoat | Transport | Boshqa tarmoqlar |
| Elektr | -- | 1681 | 1754 | 74 | 9420 | 3071 | 203 | 6146 |
| Issiqlik energiyasi | 216 | -- | -- | 216 | 2126 | 1535 | -- | 591 |
| Gazlarning hosilalari | -- | -- | -- | -- | 460 | 460 | -- | -- |
| Tabiiy gaz | 23944 | 34158 | 42489 | 32046 | 16588 | 5026 | 64 | 11498 |
| Qayta tiklanmaydigan chiqindilar | 681 | 36 | 170 | 815 | 39 | -- | -- | 39 |
| yadroviy issiqlik | 910 | -- | -- | 910 | -- | -- | -- | -- |
| Xom neft va neft mahsulotlari (biologik yoqilgʻidan tashqari) | 1146 | 105890 | 148419 | 26047 | 13977 | 3016 | 10050 | 912 |
| Slanets va smolali qum | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- |
| Torf va torf mahsulotlari | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- |
| Qayta tiklanadigan va bioyoqilgʻi | 6220 | 1532 | 785 | 5433 | 1989-yil | 181 | 616 | 1191 |
| Qattiq qazilma yoqilgʻi | 0 | 100 | 6657 | 6419 | 83 | 79 | toʻrtta | |
| Jami | 33116 | 143398 | 200275 | 71960 | 44683 | 13369 | 10933 | 20381 |
| Elektr energiyasining ulushi | -- | 1,17% | 0,88% | -- | 21,08% | 22,97% | 1,86% | 30,16% |
Transport[tahrir | manbasini tahrirlash]
Relyefning qulayligi yoʻl tarmogʻini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi, lekin daryo va kanallarning koʻpligi yoʻl qurilishida maʼlum qiyinchiliklar va xavflarni keltirib chiqaradi.
- Temir yoʻl tarmogʻining umumiy uzunligi 2753 kilometrni tashkil etadi (shundan 68% elektrlashtirilgan - 1897 km).
- Avtomobil yoʻllarining umumiy uzunligi 111 891 km.
- Ketiladigan daryo va kanallarning umumiy uzunligi 5052 km.
Okean kemalari mamlakat iqtisodiyotida ham muhim oʻrin tutadi (Rotterdam porti Yevropadagi eng yirik transport markazi). Niderlandiya Yevropa yuk oqimlarining katta qismini qayta ishlaydi. KLM koʻplab xalqaro yoʻnalishlarda ishlaydi. Amsterdamda joylashgan Schiphol aeroporti yuk tashish boʻyicha Gʻarbiy Yevropaning yetakchi davlatlaridan biridir.
Aholi daromadlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
2017-yil holatiga koʻra, Niderlandiyada oʻrtacha ish haqi oyiga 2855 yevro (3207,06 yalpi) va 2152 yevro (sof 2417,33 dollar) tashkil etdi. Niderlandiya hukumati eng kam ish haqini yiliga ikki marta, 1-yanvar va 1-iyulda Niderlandiyada oʻrtacha, jamoaviy kelishilgan ish haqining oʻzgarishiga mos ravishda oʻzgartiradi. 2020-yil 1-yanvardan Niderlandiyada 21 yoshdan oshgan shaxslar uchun eng kam ish haqi oyiga 1653,60 yevro (yalpi) va 1523 yevro (sof) ni tashkil qiladi[9][10][11][12][13][14][15][16].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“ (inglizcha). www.imf.org. Qaraldi: 10-sentabr 2018-yil.
- ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“. www.imf.org. Qaraldi: 12-aprel 2019-yil.
- ↑ AMSTERDAM: Netherlands loses S&P triple-A credit rating // National Business News | The State
- ↑ [1] // янв 19
- ↑ „Запасы энергоносителей. Энергетический потенциал“. EES EAEC. Мировая энергетика. eeseaec.org (обновлено: 29 мая 2019 г.). 2021-yil 21-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-avgust.
- ↑ „Energy imports dependency“. Eurostat. Database (2021-yil 27-yanvar).
- ↑ 7,0 7,1 „Энергоэкономическая модель Нидерландов“. EES EAEC. Мировая энергетика. eeseaec.org (обновлено: 18 февраля 2021 г.).
- ↑ „Simplified energy balances“. Eurostat. Database.
- ↑ Amount of the minimum wage | Minimum wage | Government.nl
- ↑ Bedragen minimumloon 2020 | Minimumloon | Rijksoverheid.nl
- ↑ Minimumloon 2020, dit zijn de bedragen | Ondernemen Met Personeel
- ↑ Minimumloon 2020 januari
- ↑ Minimumloon en jeugdloon 2020
- ↑ Ook minimumloon per uur stijgt per 1 januari 2020 | Redactie Salaris Rendement
- ↑ Overzicht van het Minimumloon 2020 & Minimum uurloon
- ↑ Dutch Income Tax Calculator