Litva qishloq xo'jaligi

Litvada qishloq xoʻjaligi neolit davriga, miloddan avvalgi 3000—1000-yillarga toʻgʻri keladi. Bu koʻp asrlar davomida Litvaning eng muhim kasblaridan biri boʻlib kelgan.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshqa joylarda boʻlgani kabi, Litvada neolit davridagi qishloq xoʻjaligi amaliyoti cheklangan koʻlamni koʻrsatdi va asboblar mavjudligi bilan cheklangan edi. Uning dastlabki amaliyotchilari oʻz dalalarini tozalash uchun slash va kuyish usullaridan foydalanganliklari haqida dalillar mavjud. Birinchi marta bronza davrida kuzatilgan uy hayvonlaridan foydalanish temir asrida keng tarqalgan.

Bu hududda bugʻdoy yetishtirish miloddan avvalgi 1-asrga toʻgʻri keladi; javdarni keng etishtirishning birinchi dalili miloddan avvalgi 1-asrga toʻgʻri keladi. Arpa, ehtimol, miloddan avvalgi 2-asrda paydo boʻlgan, kartoshka esa 18-asr oxirigacha mashhurlikka erishmagan. Ushbu ekinlar qishloq xoʻjaligi sektoriga asosiy hissa qoʻshmoqda.

Litva 1719-1724, 1850 va 1867-68-yillarda katta ocharchiliklarni boshdan kechirgan boʻlsa-da, mamlakat odatda oʻzini ushlab turdi va mahsulotining katta qismini eksport qildi.

Mustaqil Litvada qishloq xoʻjaligining roli butun Interbellumda nisbatan muhim boʻlib qoldi. 1922-yilda boshlangan yer islohoti natijasida 65 ming kishi qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan yerlar bilan taʼminlandi. 1924-yilda Dotnuvada Qishloq xoʻjaligi akademiyasining tashkil etilishi yerdan foydalanish sifati va agronomlarning yuqori ijtimoiy mavqeiga katta hissa qoʻshdi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari 1940-yillargacha Litvaning umumiy eksportida katta ulushni egalladi, bu Interbellum Lithuania qishloq xoʻjaligi davlati deb nomlanishiga yordam berdi.

Litva qishloq xoʻjaligi Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida kollektivlashtirildi. Garchi umumiy qoida sifatida, bu tizim samarasiz boʻlsa-da, 1950-yillarning oxirida Moskva Vilnyusdagi kommunistik rahbarlikka qishloq xoʻjaligi siyosatini koʻproq nazorat qilish huquqini berganida nisbatan samarali boʻldi. Litva fermer xoʻjaligi ishchilari sovet davridagi oʻrtacha koʻrsatkichdan 50 % koʻproq unumdor edi, lekin Gʻarb hamkasblariga qaraganda unumdorligi ancha past edi. Sovetlar hukmron boʻlgan boshqa hududlarda boʻlgani kabi, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining qariyb uchdan bir qismi kolxoz yoki sovxozlardan emas, balki shaxsiy tomorqalardan olingan. Shunga qaramay, Litva qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi umumiy mahsulotning qariyb 50 foizini eksport qilishga imkon beradigan darajada yuqori edi.

Qishloq xoʻjaligi 1992-yilda YaIMning 24 foizini tashkil etdi va ishchi kuchining 19 foizini ish bilan taʼminladi. Sovet standartlari boʻyicha samarali boʻlgan Litva qishloq xoʻjaligi juda katta ortiqcha mahsulot ishlab chiqardi, uni ichki isteʼmol qilish mumkin emas edi. 1992-yilda ekin maydonlarining qariyb 48 % don, 41 % yem-xashak ekinlari, 5 % kartoshka, 3 % zigʻir va qand lavlagi uchun foydalanilgan. Qishloq xoʻjaligi mahsuloti umumiy qiymatining uchdan bir qismini ekinlar, 2/3 qismini chorvachilik tashkil etdi.

1990-yillar boshida qishloq xoʻjaligida xususiy mulkchilik va boshqaruvni qayta tiklash boʻyicha muhim islohotlar oʻtkazildi. Litva Estoniya yoki Latviyaga qaraganda koʻproq qishloq xoʻjaligi yerlarini xususiylashtirishga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da, qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi 1989-yildan 1994-yilgacha 50 foizdan koʻproqqa kamaydi. Muammolardan biri shundaki, fermer xoʻjaliklari oʻrtacha 8,8 gektar maydonni egallagan, koʻpincha iqtisodiy jihatdan unumli boʻlmagan xoʻjaliklarga boʻlingan edi. 1994-yildagi jiddiy qurgʻoqchilik qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini yanada kamaytirdi va fermerlarga taxminan 790 million liti ishlab chiqarishga xarajat qildi.

Joriy operatsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yil holatiga koʻra, Litvada qishloq xoʻjaligida taxminan 227 ming kishi ishlagan; YaIMning qariyb 6 foizini tashkil etdi; va taxminan 35 000 km ² egallagan, shundan 9000 ga yaqin km ² tashlab ketilgan. 2001-yilda asosiy ekinlar kartoshka, 1 054 000 tonna; arpa, 776,2 ming tonna; bugʻdoy, 1076,3 ming tonna; javdar, 231,1 ming tonna; dukkakli ekinlar, 52,2 ming tonna, kolza, 64,8 ming tonna.^[1] Yer maydonining 46 % ga yaqini ekinlar va yaylovlarga ajratilgan.

Litva 2018-yilda ishlab chiqarilgan:

2,8 million tonna bugʻdoy ;
888 ming tonna qand lavlagi (lavlagi shakar va etanol ishlab chiqarish uchun ishlatiladi);
619 ming tonna arpa ;
433 ming tonna kolza ;
296 ming tonna kartoshka ;
213 ming tonna noʻxat ;
182 ming tonna joʻxori ;
153 ming tonna tritikale ;
149 ming tonna loviya ;

Kichikroq boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlaridan tashqari, olma (92 ming tonna), makkajoʻxori (87 ming tonna) va javdar (44 ming tonna).^[2]

2004-yilda Litvaning Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishi qishloq xoʻjaligida yangi davrni boshlab berdi. Yevropa Ittifoqi oziq-ovqat xavfsizligi va tozaligi boʻyicha juda yuqori standartlarga intiladi. 1999-yilda Litva Seymi (parlamenti) „Mahsulot xavfsizligi toʻgʻrisida“gi qonunni, 2000-yilda esa „Oziq-ovqat mahsulotlari toʻgʻrisida“gi qonunni qabul qildi. Qishloq xoʻjaligi bozorini isloh qilish ana shu ikki qonun asosida amalga oshirildi.

2006-yilgi USDA hisobotiga koʻra, Litvada organik dehqonchilik tez rivojlanmoqda va 2015-yilga kelib fermer xoʻjaliklarining 15 foizini tashkil qilishi mumkin^[3] 2005-yilda Litvada organik deb sertifikatlangan 1807 ga yaqin fermer xoʻjaliklari mavjud boʻlib, ularning oʻrtacha hajmi 0,39 ni tashkil etdi. km ² . 2004-yilda organik sertifikatlangan yer maydoni 430 ni km ² tashkil etdi, dehqonchilik maydoni va 2005-yilga kelib organik dehqonchilik maydoni 703,89 km ² ga oshdi. Bu umumiy fermer xoʻjaligi maydonining taxminan 1,5 foizini tashkil qiladi.

Litvaning oʻrtacha organik fermer xoʻjaligi hajmi, 0,39 km ², oʻrtacha anʼanaviy fermer xoʻjaligidan taxminan toʻrt baravar katta. Eng yirik organik ferma 7 ta km ² . Oʻt va dukkakli ekinlar 2005-yilda organik dehqonchilikning 61 % ni, koʻp yillik oʻtlar esa 26 % ni tashkil etdi. Organik dehqonchilikda eng sezilarli oʻsib, ishlab chiqarishda yaxshi natija boʻldi. Organik dehqonchilikni moliyaviy qoʻllab-quvvatlash Yevropa Ittifoqi tomonidan taqdim etiladi.