Litva madaniyati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Litva madaniyati oʻziga xos litva tili bilan ifodalangan mahalliy merosni shimoliy madaniy jihatlar va Polsha bilan tarixiy aloqalardan kelib chiqqan nasroniy anʼanalari bilan birlashtiradi. Garchi til oʻxshashligi Latviya bilan kuchli madaniy aloqalarni ifodalasa-da, turli tarixiy vaqtlarda Litvaga shimoliy, german va slavyan madaniyatlari taʼsir koʻrsatgan. Litvaning Sovet Ittifoqi tomonidan bosib olingan mamlakatdan mustaqil Boltiqboʻyi davlatiga aylanishi davomida turli madaniy oʻzgarishlar yuz berdi.

Etnos va millat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sariq, yashil va qizil ranglar Litva bayrogʻini gorizontal ravishda shakllantiradi

Litva Boltiqboʻyi davlatlarida etnik bir hil aholiga ega. 2001-yilgi aholini roʻyxatga olishda aholining 83,45 foizi oʻzlarini etnik litvaliklar, 6,74 foizi polyaklar, 6,31 foizi ruslar, 1,23 foizi belaruslar va 2,27 foizi boshqa etnik guruhlar vakillari deb tan olingan.[1] Litvada polyaklar Vilnyus viloyatida toʻplangan boʻlib, Litvada polyaklarning saylov harakatlariga, ularning etnik jihatdan asoslangan partiyasiga maʼlum taʼsir koʻrsatishga imkon beradi. Biroq, ruslar Litvada nisbatan teng ravishda tarqalgan. Litvaliklar odatda 5 guruhga boʻlinadi: Samogitiyaliklar, Sudoviyaliklar, Aukshtaitiyaliklar, Dzūkianslar va Lietuvininkaylar[2]. Lietuvinikaylar deyarli yoʻq boʻlib ketgan boʻlsa-da, shahar aholisi umumiy litvaliklar deb ataladi.

Litvaning etnik tarkibi tarix davomida sezilarli oʻzgarishlarga duch keldi. Ulardan eng muhimi Xolokost paytida yahudiylarning yoʻq qilinishi edi. Ikkinchi jahon urushidan oldin, litvaliklarning taxminan 7,5 %[3][4] yahudiy boʻlib, litvaklar deb atalgan. Vilnyus aholisi 30 % yahudiy edi.[4] Litvaning deyarli barcha yahudiylari fashistlar Germaniyasi tomonidan oʻldirilgan yoki koʻchirib yuborilgan va 2001-yilgi aholini roʻyxatga olishda atigi 4007 yahudiy bor edi.[1]

Til[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litva tili davlatning rasmiy tilidir. Litva, hind-yevropa tili, qadimgi sanskrit tiliga juda oʻxshaydi va lotin alifbosida yoziladi. Olimlarning fikricha, Litva tili eng kam oʻzgarishlar bilan proto-hind-yevropa tilining aksariyat elementlarini saqlab qolgan.[5] Litvaning turli lahjalari mavjud, masalan, Oliy Litva (Aukštaitian) va Past Litva (Samogitian).[6]

Litva matbuotini taqiqlash davrida (1864-1904) Litva ruslar tomonidan senzura qilingan va faqat kirill alifbosi bilan yozilishi mumkin edi. Litva alifbosidagi adabiyotlar yoqib yuborildi va chop etish taqiqlandi. Agar bu yillar davomida lotin tilidagi yozuvlar koʻrsatilsa, maktablar, cherkovlar, sudlar va gazetalar ogʻir jazoga tortildi, qoidabuzarlar hatto Sibirga surgun qilindi.[7]

Din[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litva zamonaviy butparastlarining marosimi.

1387-yilda Litvaning bir qismi va 1413-yilda Samogitiya nasroniylashtirilgach, litvaliklarning aksariyati Rim- katolik cherkovining aʼzolari boʻlgan. 2001-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, litvaliklarning 79 % Rim-katolikdir, shuningdek, aholining taxminan 4,9 % Sharqiy pravoslavlar, asosan rus ozchiligidir.[8] Litva Konstitutsiyasining 26-moddasiga binoan, odamlar oʻzlari tanlagan dinga erkin eʼtiqod qilishlari mumkin.[9]

Sovet Ittifoqi davrida Litvaning antikommunistik qarshilik koʻrsatishida katoliklik muhim rol oʻynadi. Bir necha katolik ruhoniylari antikommunistik harakatlarning yetakchilari edilar va 1961-yilda buldozer bilan yiqitilishiga qaramay, Shyaulyay yaqinidagi Xochlar tepaligiga minglab lotin xochlari oʻrnatildi.

Taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vilnyus universitetining Buyuk hovlisi va Avliyo Ioann cherkovi

Litvada taʼlim maktabgacha taʼlimdan tortib to kattalar taʼlimigacha mavjud. Litvada kollej va universitetlarda bakalavriat va oliy maʼlumotga ega boʻlishadi. Maktabgacha taʼlim muassasasi uch yoshdan olti yoshgacha boʻlgan bolalar uchun moʻljallangan. Maktabgacha taʼlimdan soʻng bolalar yetti yoshdan oʻn yoshgacha boshlangʻich maktabga qabul qilinadi. Oʻn bir yoshdan oʻquvchilar 18 yoshgacha oʻrta maktabni boshlaydilar. Umumiy taʼlim tugagach, talabalar kollej yoki universitetga boradilar.[10] Talabalar xorijda oʻqish uchun Buyuk Britaniya imtihonini topshirishlari mumkin. Anʼanaga koʻra, bakalavr darajasi toʻrt yil davom etadi. Magistraturani tugatish uchun bir yildan ikki yilgacha vaqt ketadi; va doktorlik darajasi toʻrt yil davom etadi.[11] Litvaning eng qadimgi universiteti 1579-yilda tashkil etilgan Vilnyus universitetidir .[12]

Oziq-ovqat va turmush tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cepelinai smetana bilan tanovul qilinadi

Litva oshxonasi oʻzining salqin va nam shimoliy iqlimiga mos mahsulotlarni oʻz ichiga oladi: arpa, kartoshka, javdar, lavlagi, koʻkatlar, rezavorlar va qoʻziqorinlar mahalliy sharoitda yetishtiriladi va sut mahsulotlari uning oʻziga xos xususiyatlaridan biri hamdir. Sharqiy Yevropa bilan iqlim va qishloq xoʻjaligi amaliyotini baham koʻrganligi sababli, Litva oshxonasi boshqa Sharqiy Yevropa va Ashkenazi oshxonalari bilan juda koʻp umumiyliklarga ega. Shunga qaramay, u mamlakatning uzoq va murakkab tarixi davomida turli taʼsirlar natijasida shakllangan oʻziga xos xususiyatlarga ega. Nemis anʼanalari Litva oshxonasiga ham taʼsir koʻrsatib, choʻchqa goʻshti va kartoshkadan tayyorlangan taomlarni, masalan, kartoshka pudingini (kugelis) kiritdi.

Ommaviy axborot vositalari va sanʼat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sanʼat va muzeylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vilnyusning Chodkevich saroyidagi rasmlar galereyasi
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis

Litva sanʼat jamoasi Mikalyus Konstantinas Chiurlionis (1875-1911) bilan mashhur. Chiurlionis Litvada taniqli musiqachi va rassom edi. Uning „Jūra“ („Dengiz“) va Miške („Oʻrmonda“) simfonik kompozitsiyalari litvalik musiqachining birinchi toʻliq metrajli asarlari edi. Jura („Dengiz“) va Miške („Oʻrmonda“) Litva landshaftini ifodalash uchun yaratilgan.[13] Ciurlionis oʻlimidan soʻng, 2420 Čiurlionis asteroidi 1975-yilda kashf etilganidan keyin uning nomi berilgan.

Litvada koʻplab muzeylar mavjud. Litva sanʼat muzeyi 1933-yilda tashkil etilgan va Litvada eng yirik sanʼatni saqlash va namoyish qilish muzeyidir. Palanga Amber muzeyi Litva sanʼat muzeyining shoʻba korxonasidir. Turli xil kahrabo buyumlar muzeyning asosiy qismini tashkil qiladi. Hammasi boʻlib 28 000 dona kahrabo koʻrsatiladi va 15 000 ga yaqinida hasharotlar, oʻrgimchaklar yoki oʻsimliklarning qoʻshimchalari mavjud.[14] Muzeydagi 4500 ga yaqin kahrabo buyumlari sanʼat asarlari va zargarlik buyumlari uchun ishlatiladi.[15]

Litva qadimiy asalarichilik muzeyi asalari qutilari turli shakllarini namoyish etadi. Grutas bogʻida Sovet davridagi yodgorliklar va haykallar, shu jumladan Vladimir Lenin va Iosif Stalin haykallari mavjud.

Musiqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil Venetsiya Biennalesida Quyosh va dengiz (Marina) operasi
Violeta Urmanavičiūtė, litvalik soprano qoʻshiqchi.

Litvada xalq, ommabop va klassik musiqa taraqqiyotining uzoq tarixi bor. Litva xalq musiqasi asosan nay, zither (kanklės) va boshqa cholgʻu asboblarida chalinadigan polifonik musiqaga asoslangan.

Folklor[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litvaning Kūlgrinda folklor guruhi Vilnyusda chiqish qilmoqda

Litva xalq musiqasi qoʻshiqlar (dainos), romantik, toʻy qoʻshiqlari, shuningdek, ish qoʻshiqlari va koʻproq arxaik urush qoʻshiqlarini oʻz ichiga oladi. Anʼanaviy vokal musiqasi jahon miqyosida yuksak hurmatga sazovor: Litva qoʻshiq festivallari va sutartinės koʻp qismli qoʻshiqlar YuNESKOning Insoniyatning ogʻzaki va nomoddiy merosi durdonalari roʻyxatiga kiritilgan . Xalq qoʻshiqlari guruh boʻlib yoki yakka holda, parallel akkord yoki unsonda ijro etiladi. Duofonik qoʻshiqlar mashhur sutartinės keng tarqalgan Aukštaitija anʼanasi . Litva xalq musiqasining yana bir uslubi rateliai deb ataladi, dumaloq raqsning bir turi.

Rok[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillarda Foje, Antis va Bix rok guruhlari Litvada katta taassurot qoldirdi.

Kino va teatr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litvalik rassom Jonas Mekas Amerika avangard kinosining choʻqintirgan otasi hisoblanadi.

Litvada jonli drama sahnasi bor. Kino Pavasaris va AXX tijorat filmlari festivali tanlovi kabi koʻplab kinofestivallar mavjud. Kino anʼanalari Litvaning Sovet Ittifoqi tomonidan bosib olinishi davrida paydo boʻlgan.[16] Litva kinosining mashhur klassikasi Velnio Nuotaka boʻlib, u xalq ertaklariga asoslangan.[17]

Litvaning yirik teatri — Litva Milliy drama teatri . Yana bir teatr — Vilnyus kichik teatri Rimas Tuminas tomonidan asos solingan. Vilnyus kichik teatri Shekspir spektakllari va boshqa spektakllarni ishlab chiqaradi.[17] Aktyorlar 1919-yilda Yuozas Naujalis tomonidan Kaunas musiqa maktabi sifatida asos solingan Litva musiqa va teatr akademiyasida saboq oladi. 2004-yilda akademiya nomi oʻzgartirildi[18]

Litva teatr sahnasi uchun bir nechta rejissyorlar muhim ahamiyatga ega. Eymuntas Nekroshius Litva teatr harakatining asosiy qismidir va Meno Fortas nomli teatr kompaniyasiga ega. U Makbet, Otello va Gamlet kabi Sheksperiy pyesalar yaratgan. Oskaras Korshunovas yana bir mashhur rejissyor boʻlib, u musiqiy filmlar, studiya spektakllari va spektakllarni, jumladan, " Gamlet „ va “Yoz oʻrtasi orzusi" ni ishlab chiqaradi.[17]

Televideniye[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litva tilidagi birinchi kanal 1957-yilda joriy etilgan. Litvada 8 ta asosiy kanal, 24 ta mintaqaviy va 2 ta litva boʻlmagan kanallar mavjud boʻlib, ular Litva tiliga tarjima qilinadi. Milliy kanal — Litva milliy radio va televideniyesi (Lietuvos televizija ; Litva televideniyesi).

Adabiyot va jurnalistika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Litva adabiyoti folklor anʼanalariga asoslangan. Qoʻshiq kitoblari XVI asrda nashr etila boshlandi. Birinchi Litva tilida yozilgan kitob 1547-yilda Martynas Mažvydas tomonidan yozilgan Katekizmas (Katekizmning oddiy soʻzlari) edi.[18] Litva adabiyoti va folklori arxivi Vilnyusdagi Litva adabiyoti va folklor instituti hisoblanadi .

Litvada gazeta va jurnallar mashhur. Litvaning eng koʻp sotiladigan gazetasi Lietuvos Rytas . " Respublika „ va “Vakaro Zinios " esa tabloid jurnallari.[17] Mahalliy isteʼmolchilar uchun ingliz tilidagi jurnal nashrlari litva tiliga tarjima qilinadi.[19]

Bayramlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

All Souls kechasidagi Litva qabristoni

Rasmiy bayramlar Litva Respublikasi Mehnat kodeksining 162-moddasida keltirilgan. Dam olish kunlari quyidagilardir:[20]

  • 1-yanvar: Yangi yil kuni
  • 16-fevral: Litva davlatining qayta tiklangan kuni (1918)
  • 11-mart: Litva mustaqilligini tiklash kuni (Sovet Ittifoqidan, 1990-yil)
  • Toʻlin oy Pasxa bilan bahorning birinchi yakshanbasi va dushanbasi
  • 1-may: Xalqaro mehnat kuni
  • May oyining birinchi yakshanbasi: onalar kuni
  • Iyun oyining birinchi yakshanbasi: Otalar kuni
  • 24-iyun: Avliyo Yuhanno kuni [xristian nomi], shudring kuni [asl butparast nomi] anʼanalari. (aka: yoz oʻrtasi kuni, Sankt-Jonas kuni)
  • 6-iyul: Davlatchilik kuni
  • 15-avgust: Faraz kuni
  • 29-avgust, Rajoniškės
  • 1-noyabr: Barcha azizlar kuni
  • 25-dekabr va 26-dekabr: Rojdestvo

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Population by Ethnicity“. Department of Statistics to the Government of the Republic of Lithuania (2005). 2009-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 17-sentyabr.
  2. ↑ Vyšniauskaitė, Angelė. „LIETUVIŲ ETNINĖ KULTŪRA – AKCENTAS DAUGIALYPĖJE EUROPOS KULTŪROJE“ (lt). 2008-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 26-yanvar.
  3. ↑ Levin, Dov, 1925-2016.. Baltic Jews under the Soviets, 1940-1946. Centre for Research and Documentation of East European Jewry, Avraham Harman Institute of Contemporary Jewry, Hebrew University of Jerusalem, 1994 — 257 bet. OCLC 31408903. 
  4. ↑ 4,0 4,1 United States Air Force Culture and Language Center, author.. Expeditionary culture field guide.. OCLC 973735056. 
  5. ↑ Frucht, Richard. Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO, 2005 — 188 bet. ISBN 1-57607-800-0. 
  6. ↑ Minahan, James. Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. Westport, CT: Greenwood Publishing Group, 1998. p. 62. ISBN 0-313-30610-9
  7. ↑ "The New York Times Current History". The New York Times. New York:The New York Times Company, 1918. p. 503.
  8. ↑ „Population by Religious Confession“. Department of Statistics to the Government of the Republic of Lithuania (2005). Qaraldi: 2008-yil 17-sentyabr.
  9. ↑ „Constitution of the Republic of Lithuania“. Seimas of the Republic of Lithuania (2003-yil 20-mart). Qaraldi: 2008-yil 19-sentyabr.
  10. ↑ Education Statistics: Lithuania. Childinfo. Retrieved September 28, 2008.
  11. ↑ Lithuania Education System. Mykolas Romeris University. Retrieved September 28, 2008.
  12. ↑ Welcome. Vilnius University. Retrieved September 28, 2008.
  13. ↑ Bousfield 2004, Baltic States: Estonia, Latvia & Lithuania, p. 54.
  14. ↑ Places of interest. Palanga Amber Museum (Wayback Machine saytida 2015-09-24 sanasida arxivlangan). Retrieved on March 29, 2007.
  15. ↑ Palangos gintaro muziejus. Antanas Tranyzas: The Amber Museum of Palanga (Wayback Machine saytida 2007-05-13 sanasida arxivlangan). Retrieved on March 29, 2007.
  16. ↑ Juodelyte, Karina. „Lithuanian cinema strives to find its niche“. Baltic Times. September 14, 2005. Retrieved on October 17, 2008.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Bousfield 2004, Baltic States: Estonia, Latvia & Lithuania, p. 55.
  18. ↑ 18,0 18,1 Introduction. Lithuanian Academy of Music and Theatre. Retrieved on October 17, 2008.
  19. ↑ Bousfield 2004, Baltic States: Estonia, Latvia & Lithuania, p. 56.
  20. ↑ „Labour Code of the Republic of Lithuania“. Legal Acts of the Republic of Lithuania. Seimas of the Republic of Lithuania (2005-yil 20-dekabr). Qaraldi: 2008-yil 19-sentyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Litva_madaniyati&oldid=3624164" dan olindi