Katrina toʻfoni

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Katrina toʻfoni
Maksimal shamol 280km/s (1 daqiqada)
Pastki bosim 902 mbar ( hPa; 26,64 inHg )
Oʻlimlar 1836
Ziyon 125 milliard AQSh dollari (2005-yilda)

Katrina toʻfoni (inglizcha: Hurricane Katrina) — 2005 -yil avgust oxirida sodir boʻlgan AQSh tarixidagi eng halokatli dovuldir[1]. Katrina Saffir-Simpson boʻroni shkalasi boʻyicha 5 magnitudaga yetgan va bu Atlantika havzasidagi rekordlar boʻyicha oltinchi eng kuchli dovulga aylandi.

Katrina dovulidan eng katta zarar Luiziana shtatidagi Yangi Orleanga yetkazildi, u yerda shahar hududining qariyb 80 foizi suv ostida qolgan, 700 mingga yaqin odam uy-joyidan ayrilgan[2]. Tabiiy ofat texnogen avariyalar, neftning to‘kilishi, jinoyatchilik va qonunbuzarlikning kuchayishi bilan birga bo‘ldi. Ularning umumiy taʼsiri 1836 aholi oʻlimiga va iqtisodiy yoʻqotishlar 125 milliard dollarga yetdi (2007-yil hisobi boʻyicha)[3].

Amerikalik sotsiologlarning fikriga koʻra, Katrina toʻfoni Amerika jamiyatida chuqur ildiz otgan bir qator muammolarni ochib berdi, ularni oʻrganish ushbu tabiiy ofatdan besh yil oʻtib ham toʻxtamadi[2]. Toʻfon bilan birga sodir boʻlgan jinoyatlar darajasi toʻgʻrisidagi eʼlon qilingan maʼlumotlarning tahlili shuni koʻrsatadiki, oʻgʻrilik va talon-torojlar soni juda kam baholanadi. Kriminogen vaziyatning keskin keskinlashuvining sabablari orasida birinchi navbatda aholining tanazzulga uchrashi, taʼlim tizimining tanazzulga uchrashi, ishsizlikning yuqoriligi va ish bilan band fuqarolarning past maoshi kiradi[2].

Shahardagi vaziyatning tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Orlean va uning atrofidagi hududlar XVIII asrda tashkil topganidan beri tabiiy ofatlar qurboniga aylangan. Birinchi boʻron 1722-yilda Yangi Orleanni butunlay vayron qilgan va butun mavjudlik tarixida shahar 1778-, 1779-, 1780-, 1794-, 1812-, 1831-, 1893-, 1945-yillarda kamida oʻn uchta kuchli dovulni boshdan kechirgan. 1969- (Kamil boʻroni) va 2005- (Katrina toʻfoni) yillardagi ofatlar eng dahshatlisi boʻlgan. Ushbu ofatlarga qoʻshimcha ravishda, shahar infratuzilmasi koʻpincha Missisipi daryosi boʻylab toshqinlardan aziyat chekardi[2].

Katrina toʻfonigacha boʻlgan oʻn yilliklarda Yangi Orlean iqtisodiy tanazzulga yuz tutgan. Uning xarakteri sanoat ishlab chiqarishi va neft biznesining ketishi tufayli shahar iqtisodiyotidan yaxshi haq toʻlanadigan ish oʻrinlarining chiqib ketishida, shuningdek, aholi oʻrtasida qashshoqlikning tarqalishida namoyon boʻlgan. Bu, oʻz navbatida, shahar taʼlim muassasalari tizimining tanazzulga olib kelgan sabablar edi[2]. Bundan tashqari, neft sanoatidagi har bir yaxshi maoshli ishning yoʻqolishi shahar iqtisodiyotining boshqa tarmoqlarida taxminan 2,5 ish oʻrni yoʻqolishiga olib kelgan. Natijada, iqtisodiy iqlimning umumiy yomonlashuvi afro-amerikaliklar aholisining ham nisbiy, ham mutlaq jihatdan koʻpayishiga olib keldi[2]. 1980-yillarning oxiridan 1990-yillarning boshigacha shaharda zoʻravonlik darajasi sezilarli darajada oshgan, masalan, 1994-yilda sodir etilgan qotilliklar soni 424 taga yetdi. 1996-yilda zoʻravonlikka qarshi kurash boʻyicha shahar boʻylab oʻtkazilgan kampaniya bu raqamni 60 % dan koʻproqqa qisqartirdi, oʻldirilganlarning nisbiy sonini har 100 000 aholiga 34 taga yetkazildi. Biroq, 1999-yildan Katrina paydo boʻlgunga qadar shaharda qotillik darajasi yana 80 % dan koʻproqqa oshdi[4].

Dovulning paydo boʻlishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Katrina toʻfoni 2005-yil 23-avgustda Bagama orollarida shakllana boshladi. 2005-yil 25-avgustda u Mayami yaqinidagi Florida qirgʻoqlaridan oʻtib, Meksika koʻrfazi tomon burilib ketdi. Dovul AQSh qirg‘oqlariga yetib borgunga qadar Saffir-Simpson bo‘roni shkalasi bo‘yicha 5-ogohlantirish darajasi sifatida tasniflangan edi. Dovul paytida shamol tezligi 280 km/soatga yetgan. Quruqlikka bir necha soat qolganda, boʻron 4-toifa[5] darajasiga zaiflashdi.

Koʻp soatlar davomida, boʻron hech qanday sababsiz bir joyda toʻxtab, deyarli harakat qilmadi va goʻyo Missisipi ogʻzining mintaqasiga quruqlikka tushish uchun kuchlarni toʻpladi. Dovullarning bunday toʻxtashlari, shuningdek, sunʼiy yoʻldoshlardan yuqoridan koʻrilganda ular tomonidan oval shaklga ega boʻlish juda kam uchraydi va faqat XXI asrning dastlabki yillarida qayd etilgan.

Trening[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dovul Meksika ko‘rfaziga qarab harakatlanar ekan, xodimlar neft platformalaridan evakuatsiya qilingan. Missisipi va Floridadagi harbiy bazalardan samolyotlar evakuatsiya qilingan, ikkita kema portni tark etdi. AQSh prezidenti Jorj Bush Luiziana, Missisipi, Alabama va Florida shtatlarini tabiiy ofat hududi deb eʼlon qildi.

2005 — yil 28-avgust, yakshanba kuni Nyu-Orlean meri majburiy evakuatsiya qilinishini eʼlon qildi[6]. Odamlarning ommaviy evakuatsiyasi avtomagistrallarda katta tirbandliklarni keltirib chiqargan[6][7]. Bir milliondan ortiq odam shaharni va uning atrofini, mahalliy aholining 80 % ga yaqini uy-joylari tark etdi. Do‘konlar va yoqilg‘i quyish shoxobchalari oldida uzun navbatlar paydo bo‘ldi. Qochqinlar suv, oziq-ovqat va benzin zaxiralashga harakat qilishdi.

Biroq barcha aholini evakuatsiya qila olishmagan. Oʻn minglab fuqarolar qashshoqlik chegarasidan pastda yashagan. Shuning uchun, yoʻl, mehmonxona uchun pullari yoʻq edi. Jamoat transporti ishlamay qoldi va shaxsiy mashinasiz shaharni tark etish juda qiyin boʻlgan. Yangi Orleanda 150 mingga yaqin odam qoldi, asosan kambagʻal hududlar aholisi[7] uy-joylarini tark etmagan. 28-avgust kuni shahar Superdome yopiq stadionini shaharda qolganlar uchun boshpana sifatida taklif qildi. Taxminan 30 000 kishi Superdome[6] dan boshpana izlagan.

Voqealarning rivojlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yil 29-avgust, dushanba kuni Katrina toʻfoni AQShning janubi-sharqiy qirgʻoqlariga Luiziana va Missisipi shtatlari yaqinida harakatlanishni boshladi. Luiziana shtati, janubiy va markaziy Missisipi, janubiy Alabama, Gʻarbiy Jorjiya, gʻarbiy va janubiy Florida uning faoliyat sohasiga kirgan.

Luiziana[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Orleanning 70 foizi dengiz sathidan pastda joylashgan, shahar uch tomondan suv bilan oʻralgan: Meksika koʻrfazi, Missisipi daryosi va Pontchartreyn koʻli.

29-avgust kuni erta tongda Yangi Orleanni qo‘riqlab turgan to‘g‘onlar bir necha joylaridan buzildi. Shahar va qirgʻoqni suv bosishi boshlandi. „Superdouma“ning tomi eng kuchli shamoldan shikastlangan. Shaharning suv bosgan hududlari taxminan ikki hafta davomida suv ostida qolgan[2], u yerdan odamlarni qutqarish qayiq va vertolyotlar yordamida amalga oshirilgan.

Suv bosgan Yangi Orlean:

Missisipi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Missisipi shtatining qirgʻoqboʻyi hududlari, jumladan, Galfort — Biloksi — Paskagulaning yirik aglomeratsiyasi jiddiy zarar koʻrdi. Meksika koʻrfaziga yaqin joylashgan hududlar butunlay vayron boʻlgan.

Boshqa[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 800 ming kishi elektr va telefon aloqasisiz qolgan[8].
  • Qurbonlarning rasman tasdiqlangan soni 1407 kishini tashkil etdi, keyingi maʼlumotlarga koʻra 1600[9], ulardan 720 dan ortigʻi Yangi Orleanda edi. Bundan tashqari, 2005-yil dekabr holatiga koʻra 47 kishi bedarak yoʻqolgan[10]. Qutqaruv operatsiyalari paytida (2005-yil sentyabr) minglab yoki oʻn minglab qurbonlar haqida taxminlar qilingan, ammo ular tasdiqlanmagan.
  • Amerikaning Newsweek jurnali tomonidan oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, respondentlarning atigi 38 foizi Bush va uning maʼmuriyatining faoliyatini va ofat oqibatlarini yengishini maʼqullagan[11]. 2005-yil sentyabr oyida Pyu tadqiqot markazi tomonidan oʻtkazilgan soʻrovga koʻra, Bushning maʼqullash reytingi 40 foiz edi[12].

Jinoyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yil 29-avgustda toʻgʻon yorilib ketganidan soʻng, politsiya kuchlarining koʻpchiligi qidiruv-qutqaruv ishlariga yuborilganligi sababli shahar jinoyat toʻlqiniga toʻlib ketdi. Qayd etilishicha, tashlandiq va egasiz uylarning talon-toroj qilinishi tabiiy ofat boshlanganidan bir necha oy o‘tib muammo bo‘lib qolgan. Jinoyatning yuqori darajasini Yangi Orleanning bunday makro-sotsiologik xususiyatlari bilan izohlash mumkin, chunki zoʻravonlik bilan bogʻliq submadaniyatlar mavjudligida qashshoqlikning ortib borishi[2] jinoyatlarning keskin ortishiga sabab boʻlgan. AQSh Kongressi xulosasiga koʻra, shaharda „zoʻravonlik epidemiyasi“ hukm surgan, bu davrda qotilliklar soni 100 000 aholiga 93 holatdan oshgan[4].

30-avgust kuni CNN shahardagi ommaviy talonchiliklar haqida xabar berdi. Teleradiokompaniyaga koʻra, „yuzlab odamlar“ Kanal koʻchasi hududida va „Fransuz kvartal“ chegarasida doʻkonlarning derazalarini sindirib, ulardan tovarlarni olib ketishgan.

1-sentabr kuni OAV shahar kasalxonasi o‘qqa tutilgani haqida xabar tarqatdi. Shifokorning so‘zlariga ko‘ra, shifoxona bir necha marta o‘qqa tutilgan. Otishma bemorlarni tashish uchun yuklanayotgan vaqtda amalga oshirilgan, avval bemorlar tashilayotgan qayiqlarga o‘q uzilgan, ulardan biri ag‘darilib ketgan.

1-sentabr kuni AQShning Favqulodda vaziyatlar bo‘yicha federal agentligi vakili jinoiy tajovuzlar bilan bog‘liq holda qutqaruv ishlari vaqtincha to‘xtatilganini eʼlon qildi. Sohil qo‘riqlash xizmati vakilining so‘zlariga ko‘ra, qutqaruvchilar otishma ovozi eshitilayotgan hududlarga borishdan bosh tortishgan[13].

Yangi Orlean aholisining qoʻshni aholi punktlariga evakuatsiya qilinishi ularda ham jinoyatchilik bilan bogʻliq vaziyatning keskinlashishiga olib keldi. Misol uchun, Xyustondagi toʻda urushlari uchun masʼuliyat Yangi Orleandan kelgan muhojirlar zimmasiga yuklangan. Ular, shuningdek, Xyustonda qasddan odam oʻldirishlar sonining 100 000 aholiga 2,53 dan 3,19 gacha koʻpayishi bilan bogʻliq edi[4]. Xyuston politsiya boʻlimi maʼlumotlariga koʻra, Nyu-Orleanlik evakuatsiya qilinganlar Xyustonda sodir etilgan har beshta qotillikdan birida ishtirok etgan[14].

Hokimiyatning harakatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

8-sentabr holatiga ko‘ra, halokat zonasida qutqaruv operatsiyasida AQSh Milliy gvardiyasining 43 ming askari, 4000 qirg‘oq posbonlari va 15 mingga yaqin muntazam armiyaning harbiy xizmatchilari va askarlar ishtirok etgan.

Hokimiyatning xatti-harakatlari tanqid qilingan. Luiziana shtatidan respublikachi senator Devid Vitter Bush maʼmuriyatiga hukumatning tabiiy ofat oqibatlarini bartaraf etish harakatlariga eng past baho berdi. Amerikalik rejissyor va jamoat arbobi Maykl Mur 2005-yil sentyabr oyida ochiq xatida mamlakat rahbariyatini muhandislik qoʻshinlariga sarflanadigan xarajatlarni qisqartirishda aybladi, bu uning fikricha, dahshatli oqibatlarga olib kelgan. Nyu-Yorklik reper Mos Def koʻchada Dollar Day (shuningdek, „Katrina Clap“ nomi bilan ham tanilgan)ni ijro etib, prezidentni tabiiy ofatga kech va yetarli darajada javob bermaganlikda aybladi va ruxsatsiz ijro uchun hibsga olindi.

2006-yilda AQSh aholisining qariyb 60 foizi, jamoatchilik fikrini oʻrganish natijalariga koʻra, hukumatning tabiiy ofatlarga dosh bera olish qobiliyatiga umidsizlik bilan qarashgan.

Hodisa doirasi, zarari va oqibatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dovul taxminan 90 000 kvadrat milya maydonni qamrab olgan va taxminan 700 000 kishining uylarini vayron qildi. Katrinaning halokatli taʼsiri sanoat korxonalarida texnogen avariyalar tufayli kuchaydi, ular davomida neftning toʻkilishi Yangi Orlean hududining zaharli ifloslanishiga olib keldi. AQSh Sohil xavfsizlik xizmati Luiziana boʻylab 10 000 gallondan kam boʻlgan 134 ta neft toʻkilishi haqida xabar berdi. Toʻkilgan neftning umumiy hajmining umumiy hisob-kitobi 8 va 9 million gallon orasida boʻlgan[2].

Pontchartrain koʻliga shahardan ifloslangan suv quyilgandan soʻng, zaharli va biotoksik kimyoviy moddalar Meksika koʻrfaziga kira boshladi. Shahar tuprogʻi va uy-joy fondi agressiv moddalar bilan ifloslangan boʻlib chiqdi, ular orasida benzol, qoʻrgʻoshin, dioksinlar, formaldegid va boshqalar qayd etilgan. Bu zaharli moddalarning mavjudligi shahar chegaralaridagi ekologik vaziyatga uzoq muddatli taʼsir koʻrsatishiga shubha yoʻq[2]. Katrina toʻfonidan jabrlanganlar orasida nafas yoʻllari kasalliklari darajasi oshgan, masalan, vayron qilingan infratuzilmaning ifloslanishi va zararli changning inhalatsiyasi natijasida olingan „Katrina yoʻtali“ bunga misol boʻladi. Bundan tashqari, omon qolganlar orasida ruhiy kasalliklarning oʻtkir muammosi mavjud boʻlib, bu yordam koʻrsatishga qodir tibbiy muassasalarning yetarli darajada emasligi bilan ogʻirlashadi[2].

2007-yilgi hisob-kitoblarga koʻra, jami iqtisodiy zarar 125 milliard dollarni tashkil etgan[3]. AQSh Kongressi zararlangan hududlarni tiklash uchun 110 milliard dollar ajratdi. 2006-yil avgust holatiga koʻra, 100 000 dan ortiq oilalar FEMA uysiz tirkamalarida yashar edi. 2008-yilga kelib, shahar aholisi 60 % ni tashkil etdi va shahar hududida boʻrondan oldin mavjud boʻlgan ish joylarining taxminan 41 %i tiklandi. Taxminan 150 000-160 000 binolar vayron boʻlgan yoki taʼmirlash mantiqiy boʻlmagan darajada shikastlangan. Ijtimoiy xizmatlar falokatdan oldingi darajasining yarmidan koʻp boʻlmagan darajada ishlagan, shahar avtobus tarmogʻidan 17 %, gaz xizmatidan 41 % va elektr energiyasidan 60 % foydalanilgan[2].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Knabb, Richard D; Rhome, Jamie R.; Brown, Daniel P. „Tropical Cyclone Report: Hurricane Katrina: 23–30 August 2005“ (PDF). National Hurricane Center (december 20, 2005; updated august 10, 2006). 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 30-may.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Brunsma 2010.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Экономический ущерб от урагана“. 2008-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 29-avgust.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Congress Report 2008.
  5. ↑ {{{заглавие}}}(ingl.).
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 The chaos of evacuation(ingl.) // National Geographic : magazine. — 2005. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
  7. ↑ 7,0 7,1 Alekseeva A. i dr. Chisto amerikanskaya tragediya // Ekspert, № 34 (480), 12 sentyabrya 2005
  8. ↑ Novosti KM.RU. IHT: Klimaticheskie izmeneniya sposobstvuyut uvelicheniyu ekologicheskix migrantovAndoza:Недоступная ссылка
  9. ↑ „Ужас Америки: 2 года спустя“. 2008-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 29-avgust.
  10. ↑ „Hurricane Katrina landfall Impact“ (en). www.katrinahelp.info. 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-yanvar.
  11. ↑ Howard Fineman. „A Storm-Tossed Boss“ (en). A Storm-Tossed Boss. Newsweek (2005-yil 19-sentyabr). 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-dekabr.
  12. ↑ „Rating Bush“ (en). Two-In-Three Critical Of Bush's Relief Efforts. Pew Reseach Center (2005-yil 8-sentyabr). 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-dekabr.
  13. ↑ Noviy Orlean: prestupnost meshaet spasatelnoy operatsii // РИА Новости, 1 sentyabrya 2005
  14. ↑ Senate Report 2008.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • The Katrina Impact on Crime and the Criminal Justice System in New Orleans : Hearing Before the Subcommittee on Crime, Terrorism, and Homeland Security of the Committee on the Judiciary, House of Representatives. — Washinton : U.S. Government Printing Office, 2008. — 277 p.
  • Rising Violent Crime in the Aftermath of Hurricane Katrina : Hearing Before the Committee on the Judiciary, United States Senate. — Washinton : U.S. Government Printing Office, 2008. — 104 p.
  • The Sociology of Katrina : Perspectives on a modern catastrophe / D. L. Brunsma, D. Overfelt, and J. Steven Picou. — 2ed. — Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2010. — ISBN 978-1-4422-0626-7.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Katrina_toʻfoni&oldid=3624883" dan olindi