I Saadet Gerey
| I Saadet Gerey | |
|---|---|
qrim tatarcha: I Saadet Geray | |
| 11-Hukmdor, Padisha va Buyuk Qrim xoni | |
|
Mansab davri 1524 – 1532 | |
| Oʻtmishdoshi | I Gʻazi Gerey |
| Vorisi | I Islom Gerey |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | 1492 |
| Vafoti | 1538 |
| Dafn qilingan joyi |
Istanbul Istanbul |
| Bolalari | Ahmad Gerey (+1537) |
| Otasi | I Mengli Gerey |
| Dini | Islom |
I Saadet Gerey (qrim tatarcha: I Saadet Geray; 1492— 1538)— 1524—1532 yillarda Gereylar sulolasidan boʻlgan Qrim xoni. Menli Gereyning oʻgʻli I.
Biografiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
1511/1512 yillarda Qrim xoni I Mengli Gerey akalari bilan sulton taxti uchun kurashgan kuyovi Usmonli shahzodasi Salim Yavuzga yordam berish uchun oʻgʻli Saadet boshchiligidagi katta tatar qoʻshinini yubordi[1]. Shahzoda Salim tatar qoʻshini bilan Istanbulga keldi, u yerda uning yoniga yangi hamrohlar oʻtdi. Keksa sulton Boyazid II o‘z o‘g‘li Salim foydasiga taxtdan voz kechishga majbur bo‘ldi. Keyin Saad Gerey I tatar otliqlari bilan turk qoʻshini bilan birga isyonkor aka-uka Salimlarga qarshi jang qildi, Anadoludagi xalq gʻalayonlarini bostirishda qatnashdi[2]. Saadet Gerey yangi sultonning eng ishonchli kishilaridan biri edi, hatto qizini ham turmushga berdi[3].
Keyinchalik,Istanbulda uzoq vaqt faxriy garov sifatida yashagan Qrim shahzodasi Saadet Gerey Usmonli sultoni Salimning, keyin esa uning oʻgʻli Sulaymonning marhamatiga sazovor boʻldi.
1523-yil mart oyida Qrim xoni Mehmet Gerey va uning toʻngʻich oʻgʻli va vorisi Bahodur Gerey Astraxanni muvaffaqiyatli egallaganidan soʻng, ularning ittifoqchilari boʻlmish Mamay va Agish Nogʻay xoʻjayinlari jangda ularni oʻldirdi, soʻngra Qrim qoʻshini magʻlubiyatga uchradi.Navro‘z bayrami oxirida no‘g‘aylar Qrim xonligiga bostirib kirishdi, tatar qishloqlarini talon-toroj qilishdi va vayron qilishdi.Nogʻaylar qishloqlarni yoqib yubordilar, chorva mollarini haydab yubordilar, mahalliy aholini oʻldirdilar va asirga oldilar.Faqat mustahkamlangan shaharlar va olis togʻli hududlar saqlanib qolgan. Qrimning buyuk bekalari 12 minglik qoʻshin toʻplab, noʻgʻaylarga qarshi yurish qildilar, ammo magʻlubiyatga uchradilar va turk garnizoni himoyasida Oʻrkapiga panoh topdilar. Oʻsha paytda kazak qoʻshinlari bilan Ochakov qalʼasini qurshab olgan va vayron qilgan Kanev rahbari Yevstafiy Dashkevich Qrim zodagonlariga hujum qildi.
1523-yilning kuzida No‘g‘ay O‘rdasi ketganidan so‘ng Qrim oqsuyaklari xon taxtiga marhum Mehmet Gereyxonning tirik qolgan o‘g‘illarining eng kattasi G‘ozi Gerey I ni o‘tqazdi. Biroq Qrim beklari nomzod borasida Istanbul bilan kelishmagan.Usmonli Sulton Sulaymon bu nomzodni qabul qilmadi va bir qancha vaqtdan soʻng Istanbuldagi Sulton saroyida uzoq vaqt yashagan ukasi Saadet Gereyni xon etib tayinladi.Bundan tashqari,Qrimning bosh xo‘jayini Memish Shirin bey yosh G‘ozi Gereyxonning hokimiyatidan norozi bo‘lib, Istanbulga boradi va u yerda sultondan Saad Gereyni yangi xon etib tayinlashni iltimos qiladi[4].
1524-yilning aprelida Saad Gerey I yangi turk hamrohlari bilan Istanbuldan Qrimga suzib bordi va Kefeda to‘xtadi. Sulton tomonidan tasdiqlangan yangi Qrim xoni ukasi Gʻozi Gereyni qasamyod qilish uchun kelishini talab qiladi.20 yoshli Gʻozi Gerey akalari Baba va Shoban Gereylar bilan Kefega keldi. O.Gayvoronskiyning yozishicha, G‘ozi Gereyxon bilan birinchi uchrashuvida o‘ldirilgan, uning akalari Bobo va Shoban Gereylar qamoqqa tashlangan[5]. Sulton Halim Gereyning yozishicha, Qrim xoni Saadet Gerey o‘zining kenja ukasi G‘ozi Gereyga qalg‘aylik unvonini began. Ammo uch oydan keyin xon uning sodiqligiga ishonmay, G‘ozi Gereyni chaqirib, uni o‘ldirishni buyuradi. Birinchi Qrim xoni Hoji Gerey I ning nabirasi Oʻzbek Gerey yangi qalgʻay etib tayinlandi.
Saadet Geray hokimiyat tepasiga kelgach, Qozon I Mehmet Geray bilan ittifoq shartnomasi asosida boshlagan Qozon va Moskva oʻrtasidagi urush va uning Astraxanga qarshi yurishi davom etdi. Saadetning tashqi siyosatdagi ilk qadamlaridan biri tinchlikka vositachilik qilish edi, lekin Moskva buni rad etdi.Saadet ayni paytda Astraxan xonligi bilan tinch munosabatlar oʻrnatishga, imkoni boʻlsa, oʻsha paytda hukumati boʻlmagan Noʻgʻay Oʻrdasining alohida xoʻjayinlari bilan ham tinch-totuv munosabatlar oʻrnatishga harakat qildi.
Saadet Gerey I taxtga kelgach, mamlakat Shonjarlar jangidan zaiflashib, no‘g‘aylar bosqinidan vayronaga aylandi. U davlatda tartib oʻrnatdi va bir qancha muhim islohotlarni amalga oshirdi. Xususan, Usmoniy modelida vassal davlatni tashkil qildi, artilleriya bo‘linmalarini yaratdi, armiyani modernizatsiya qildi (bundan oldin Qrim qo‘shini faqat otliqlardan iborat edi).
Qrim xoni bilan tatar zodagonlari o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashgan.Qrim beklari Saadet Gereyning turkiy siyosatidan norozi edilar. Xon turk amaldorlari va ishonchli odamlari bilan oʻzini oʻrab oldi.Shirin urugʻidan madad olish maqsadida xon ukasi Ahmet Gereyning bevasi boʻlgan Shyrynbekka uylanadi[6]. 1524-yil bahorining oxirida Saadet Gerey koʻpchilik tatar zodagonlari bilan yarashdi.
Qrim xoni Saadet Gerey (1524-1532) bosqin uyushtirdi va Moskva, Polsha va Litva erlarining janubiy mulklariga hujum qildi. 1524-yil iyun oyida Saadet Gerey Buyuk Litva imperiyasiga qarshi yurish boshladi. Toʻrt shahzoda: Oʻzbek Gerey Qalgʻay, Islom Gerey, Bushek Gerey va Jantur Gerey boshchiligidagi Qrim tatarlarining oʻrdasi Litva chegaralaridagi mulklarga bostirib kirdi[7]. Safar muvaffaqiyatsiz tugadi. Kuzda, qaytishda qrimliklar Dneprni kesib oʻtishda Semen Polozovich va Krishtof Kmitits boshchiligidagi ukrain kazaklari tomonidan magʻlubiyatga uchradilar.
1524-yilning kuzida Saadet Gerey I Mehmet Gerey I ning tirik qolgan oʻgʻillarining kattasi Islom Gerey I bilan xon taxti uchun kurash boshlaydi. Islom Gerey oʻzining xonlikka boʻlgan huquqini eʼlon qildi va koʻplab yirik Beylik urugʻlari tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Saad Gereyxonning turkiy siyosatidan norozi boʻlgan koʻplab Qrim beklari Islom Gerey I ni qoʻllab-quvvatladilar. Xon kenja ukasini[8] o‘ldirishni buyurdi. Sheriklari tomonidan ogohlantirilgan Islom Gerey Qrimdan No‘g‘ay aholi punktlariga qochib ketgan. Koʻp oʻtmay, Islom Gerey Qrimga qaytganida, koʻp lordlar uning tarafini oldilar. Avval Islom Gerey Orqapi yaqinida xonning suruvini, keyin Saadet Gereyning onasi Mahmut Sultonni[9] qo‘lga oldi. Islom Gerey oʻz qoʻshini bilan Qrim shahrini egallab oldi, u yerda uning izdoshlari uni xon deb eʼlon qildilar.
Taxtidan ayrilgan Xon Saadet Gerey shimolga qochib,Orqapidan panoh topadi. 1524-yil noyabrda Islom Gerey oʻz qoʻshini bilan Orqapi qalʼasini qamal qildi. Qamal uch oy davom etdi.Natijada Saadet Gerey ko‘pchilik tatar beklarini Islom Gereyni tark etib, uning tarafiga o‘tishga ishontira oldi. 1525-yil yanvarda Islom Gerey Orqapidan Nogʻay Ulusga, Sutana daryosiga qochib ketdi. U taxtga qaytgach, Saadet Gerey oʻzining ukasi Sohib Gereyni, ilgari Qozon xoni boʻlgan, leytenant etib tayinladi.
1525-yilning bahorida Islom Gerey yangi kuchlarni to‘plab, Qrimga bostirib kirdi va u yerda Qirq Or devorlari etagidagi jangda Saadet Gereyni mag‘lub etdi. Turk otryadi (1700 kishi) bilan xonga yordamga kelgan Kefe podshosi ham magʻlubiyatga uchradi.Islom Gerey raqib ukasini quvib, ikkinchi marta poytaxtni egalladi. 1525-yilning kuzida buyuk Qrim beylari janob Baxtiyor Shirin va Daulet Baxit Barin janoblari Islom Gereyxonga qarshi chiqib, uni Qrimni tark etishga majbur qiladilar. Saadet Gereyxon taxtga qaytdi. Islom Gerey bir necha tarafdorlari bilan No‘g‘aylar manzilgohlariga chekindi.
1526-yil boshida Islom Gerey yana Orkaqiga yaqinlashdi. Aka bilan uka murosaga kelishdi va yarashishdi. Saadet Gereyxon taxtini saqlab qoldi,Islom Gerey esa qalgʻai unvonini oldi[10]. Qrim xoni Saad Geray Ochakov (Aqshakum) va unga tutash hududni ukasi Islom Gerayga berdi. Sobiq qoʻriqchi Quyi Dneprdagi chegara qalʼalarini Sohib Gereyxondan olgan.
1526-1527-yillar qishida 30 ming kishilik Qrim tatarlarining qoʻshini Polsha va Buyuk Litvaning janubiy erlariga bostirib kirdi, ular koʻplab asirlarni va boy oʻljalarni qoʻlga oldilar. 1527-yil 27-yanvarda ortga qaytishda qrimliklar Kiyev yaqinidagi Olshanitsa daryosidagi jangda buyuk litvalik hetman Konstantin Ivanovich Ostrojskiy boshchiligidagi Litva armiyasi tomonidan butunlay magʻlubiyatga uchradi.
1527-yilning kuzida 40 ming kishilik tatar qoʻshinining boshida turgan Islom Gerey Kalgay janubiy rus yerlariga qarshi katta yurish qildi, biroq rus gubernatorlari ularni Oka daryosi qirgʻogʻidan qaytardilar.Moskva voevodlari chekinayotgan qoʻshinni Don daryosi tomon kuzatib borishdi va yoʻlda bir nechta yirik tatar otryadlarini magʻlub etishdi
1528-yil boshida Qrim xoni Saadet Gereyning ukasi Islom Gerey Qalgʻay bilan kurashni qayta boshladi. Navro‘zda xon kenja ukasini mag‘lub etdi. Jangda koʻplab Degdar tatar xoʻjayinlari, Islom Gereyning izdoshlari halok boʻldi. Ular orasida janob Shirin Bey Memesh ham bor edi. 1528-yil kuzida Islom Gerey Litva janubidagi mulklarga etib keldi, Sherkesi yaqinida lager qurdi va u erdan Polsha qiroli va Litvaning buyuk hukmdori Sigismund oqsoqoldan yordam soʻradi. Sigismund Kazimirovich Ukraina kazaklariga Islom Gereyga harbiy yordam berishni buyurdi.1529-yil bahorida Islom Gerey Orkapi shahriga koʻchib oʻtdi va ukrain kazaklari daryo kemalarida Dnepr boʻylab suzib ketishdi.Qrim xoni Saadet Gerey ko‘pchilik tatar xo‘jayinlari akasining yoniga o‘tib ketishidan qo‘rqib, unga sulh tuzish taklifi bilan xat yuboradi. Islom Gerey Saadet Gereyni xon deb tan oldi va qoʻshni uluslar bilan birga Ochakov qalʼasini qaytarib oldi.
1531-yilning kuzida Qrim xoni Saadet Geray va yirik tatar urugʻi Shirin oʻrtasidagi munosabatlar keskinlashdi[11].Shirinlarning bosh xo‘jayini Baxtiyor Beyxonga qarshi fitna uyushtirdi.Fitnachilar orasida xonning jiyanlari Shirinbek (Saadet Gereyning xotini) va Bushak va Yusup Gereylar ham bor edi.Baxtiyor Shirin bek xonni shirinlarning ota-bobolari bo‘lmish Qrimda (Eski Qrimda) o‘ldirishni rejalashtirib, uni o‘sha yerga taklif qiladi.Qrim xoni Saadet Gerey o‘zi bilan Sohib Gereyni olib,Shirindarga yo‘l oldi.Xon miltiq bilan qurollangan yangi turk hamrohlari va saroy aʼyonlari bilan chiqdi.Ikki zodagon-Dokuzak va Yunis xon huzuriga qochib, unga fitna haqida xabar berishdi[12].Xon oʻz qoʻshini bilan Qrimni va butun Shirin Ulusni egallab oldi. Saadet Gerey buyrugʻi bilan Bushak va Yusup Gereylar shahzodalar,Baxtiyor Shirin bekning oʻgʻillari va akalari bilan birga hibsga olinib, oʻlimga hukm qilindi. Xon oʻzining sodiq janoblari Dokuzakni Shirinning yangi beki qilib tayinladi. Sherynbek shahzoda Qriqor qalʼasiga qamalgan. Omon qolgan Shirin lordlarining bir qismi Islom Gereyga qochib ketdi.
1531-yil oxirida Islom Gerey taxt uchun ukasi bilan raqobatni davom ettirdi.Shahzoda Shirin janoblari bilan Orqapi yaqinida edi.1532-yil fevral oyida Islom Gerey Sherkesi va Kanevga keldi va u erda buyuk Litva hukmdori Sigismund Oqsoqoldan yordam va himoya soʻradi.
1532-yil bahorida Tatar Oʻrdasining boshida Qrim xoni Saadet Gerey yangi turk qoʻshinlari (1500 kishi) va artilleriya bilan birgalikda Litva chegarasidagi mulklarga qarshi yurish qildi.Saadet Gerey Sherkesni qamal qildi, uning mudofaasiga Sherkesi va Kanev ustasi Yevstafiy Dashkevich boshchilik qildi.Sherkesi qamalida bir oy davom etdi.Eustafiy Dashkevich boshchiligidagi Litva garnizoni dushmanning barcha hujumlarini qaytardi.Ayni paytda shahzoda Islom Gerey va uning tarafdorlari Don tashqarisidagi dashtda Moskva hukumati bilan muzokaralar olib borishgan
1532-yil may oyida Qrim xoni Saadet Gereyxon oʻz ixtiyori bilan taxtdan voz kechdi va Istanbulga yoʻl oldi[13].Keyinchalik Saadet Gerey Sulton Sulaymonga Safaviylar Eroniga qarshi yurishida hamrohlik qildi.Saadet Gerey sultondan katta nafaqa (yiliga 300 ming shilling) olgan
1538-yilda 46 yoshli I Saadet Gerey taxtdan voz kechganidan olti yil oʻtib vafot etdi va Istanbulda dafn qilindi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 95 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 155 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 96 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 154 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 157 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 158 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 169 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 170 b.
- ↑ R. Yu. Pochekaev. Orda patshalari. Sankt-Peterburg, Yeuraziya, 2010
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 178 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 179 b.
- ↑ O. Gayvoronskiy. Yekі qұrliq bileushіlerі, tom 1, Kiev-Baqshasaray, 2007 j. 181 b.