Grabovskiy Boris Pavlovich
| Grabovskiy Boris Pavlovich | |
|---|---|
| Tavalludi |
26-may 1901-yil Tobolsk, Rossiya imperiyasi |
| Vafoti |
13-yanvar 1966-yil (64 yoshda) Frunze, Qirgʻiziston SSR |
| Istiqomat joylari | Frunze, Toshkent, Saratov |
| Fuqaroligi |
 SSSR |
| Sohasi | radiotexnika |
| Mashhur ishlari | Televideniening ilk ixtirochilaridan biri |
| Mukofotlari | OʻzSSRda xizmat koʻrsatgan ixtirochi |
Grabovskiy Boris Pavlovich (1901-yil 26-may, Tobolsk, Rossiya imperiyasi – 1966-yil 13-yanvar, Fruze, Qirgʻiziston SSR) – televideniye ixtirochilaridan biri. Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan ixtirochi (1965). I. F. Belyanskiy bilan hamkorlikda elektrotexnikaga oid tajribalar oʻtkazib, buning natijasida elektron nur yordamida harakatdagi tasvirni uzatadigan va qabul qiladigan „radiotelefoto“ apparatini yaratgan (1923—1928).
Tarjimai holi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boris Grabovskiy 1901-yil 26-mayda Tobolskda quvgʻindagi ukrain inqilobchi shoiri Pavel Arsenyevich Grabovskiy[1] va Anastasiya Nikolayevna Gutovskaya oilasida tugʻilgan. 1902-yil noyabr oyida erining vafotidan soʻng, Anastasiya Nikolayevna oʻgʻli va onasini olib Odessaga, keyin Xarkovga, hatto keyinchalik Oʻrta Osiyoga koʻchib ketadi. Boris gimnaziyada oʻqib yurgan kezlarida fizika va kimyo fanlariga qiziqar, dizayn va buyumlar yasashni yaxshi koʻrardi. 1917-yil boshida Grabovskiylar qirgʻizlarning Toʻqmoq qishlogʻiga joylashdilar.
Boris Grabovskiy ixtiyoriy ravishda Qizil armiya safiga qoʻshildi. U dastlab birinchi, soʻngra toʻrtinchi yengil Turkiston batareyasida xizmat qilgan, Toshkentda sovet partiya maktabida oʻqigan, uni tugatgandan soʻng maxsus qismda (Pishpak MQ) xizmat qilgan. Boris Grabovskiy armiya safidan boʻshatilganidan keyin Toshkentga joʻnab ketdi. U dastlab Toshtramda sim oʻramchi boʻlib ishlagan, soʻngra Oʻrta Osiyo universiteti (SAGU) fizika-matematika fakulteti laboratoriyasiga laborant boʻlib ishga kirgan. SAGUda dastlab tasvirlarni masofaga uzatish gʻoyalari bilan tanishdi va bu uni oʻziga jalb qildi. Grabovskiy elektron televizion apparat yaratish ustida ish boshladi.
1924-yil bahorida u onasining singlisi Susanna Semenenkoni koʻrish uchun Saratovga bordi. Taʼlimni davom ettirmoqchi boʻlgan Boris Grabovskiy Saratov fizigi N. G. Piskunovdan shaxsiy saboq olishni boshladi. Ustozi bilan doʻstlashib, oʻz gʻoyalarini aytib berganidan soʻng, ular yosh radio operatori V. I. Popov bilan hamkorlikda ixtirolar ustida ishlay boshladilar. Yosh ixtirochilar tarixda birinchi boʻlib tasvirlarni qabul qilish va uzatish uchun elektron tizim boʻlgan toʻliq elektron televizion tizimning ishchi modelini yigʻishdi. Ixtiro B. L. Rozingning maslahati bilan SSSR Ixtirolar qoʻmitasida patentlandi[2]. Ushbu gʻoya muallifi B. L. Rozing Grabovskiyning ishlanmalarini yuqori baholadi va „Fan va texnika“ (ruscha: Наука и техника) jurnalidagi maqolasini uning kelajakni koʻrish sohasidagi yutuqlariga bagʻishladi[3][4].
Ixtirochilar Leningraddagi Svetlana elektr vakuum zavodida oʻz qurilmalarini takomillashtirishni davom ettirdilar. 1926-yilning kuzida Grabovskiy va uning hammualliflari Saratovda ish va turar joy topa olmagani uchun keyingi ish uchun Toshkentga ketishdi.
1928-yil 26-iyulda Toshkentda B. P. Grabovskiy dunyoda birinchi marta toʻliq elektron televizion tizim yordamida harakatlanuvchi tasvirni radio orqali simsiz uzatishga muvaffaq boʻldi. Maxsus komissiya rasmiy protokolda 1928-yil 26-iyulda harakatlanuvchi tasvirlarni masofadan uzatish moslamalari bilan tajriba oʻtkazilganligini va tasvir past sifatli va shovqinli boʻlsa ham, ulardan birini tanib olish mumkinligini qayd etdi. Shunday qilib, Grabovskiyning oʻzi keyinchalik oʻz tarjimai holida yozganidek, telefoto orqali uzatilgan birinchi tasvir I. F. Belyanskiyning surati edi, telefon orqali yuborilgan birinchi ayol surati – L. A. Grabovskaya (Boris Pavlovichning rafiqasi) boʻlgan. Ixtiro muallifining oʻzi ushbu tizimni „Telefoto“ deb atagan. Tizimda vakuum trubkasi kuchaytirgichlari, kuchlanish generatorlari va sinxronizatsiya qurilmalari ham mavjud edi. Oʻzining asosiy gʻoyalariga koʻra, tizim televizor tasvirini uzatishning zamonaviy sxemalariga yaqin edi[5]. B. P. Grabovskiy Toshkent va SSSRning boshqa shaharlarida ham oʻz ixtirosi haqida ommaviy maʼruzalar va dokladlar oʻqidi.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida (MDA) B. P. Grabovskiyning televideniye rivojiga qoʻshgan jiddiy hissasini koʻrsatuvchi hujjatlar yetarli darajada toʻplangan[6].
Telefoto ishini nufuzli komissiyalar tomonidan qayta-qayta tekshirilganiga qaramay (masalan, Boris Golenderning havolalar boʻlimidagi videomaʼruzasiga qarang[7]), fan tarixining baʼzi zamonaviy tadqiqotchilari hali ham B. P. Grabovskiy tomonidan televizor ixtirosining ustuvorligiga shubha qilmoqdalar[8].
Aniq muvaffaqiyatlarga qaramay, Grabovskiy toʻgʻri tushunish va moliyaviy yordam topa olmadi va 1930-yilda telefoto boʻyicha ish toʻxtatildi. Qarorga Boris Rozingning hibsga olinishi ham taʼsir koʻrsatdi. 1932-yilda Grabovskiy onasini koʻrish uchun Frunzega bordi va u yerda mexanik zavodda ixtirochilik faoliyatini davom ettirdi, ammo boshqa yoʻnalishlarda. 1937-yilda Qirgʻiziston Davlat universitetining fizika-matematika fakultetiga oʻqishga kirib, uni urushdan keyin, 1945-yilda fizika mutaxassisligi boʻyicha tamomladi. Urush yillarida Grabovskiy havo va kimyoviy mudofaa maktabida instruktor boʻlib ishladi. Ammo ixtiro va innovatsiyalarga boʻlgan ishtiyoq uni tark etmadi, buning dalilini 50 ta ariza guvohnomasi va 12 patentda koʻrish mumkin.
Oʻzbekiston Oliy Soveti Prezidiumining 1965-yil 21-oktyabrdagi farmoni bilan Boris Pavlovich Grabovskiy televideniyeni rivojlantirishdagi ulkan xizmatlari uchun „OʻzSSRda xizmat koʻrsatgan ixtirochi“ faxriy unvoni bilan taqdirlandi.
Boris Grabovskiy 1966-yilda vafot etdi va Qirgʻiziston poytaxti – Frunze shahrida dafn qilindi.
Mashhur tarixchi va oʻlkashunos Boris Golender oʻzining videomaʼruzasida Boris Grabovskiy 1928-yilda qayerda va qanday sharoitda oʻzining birinchi toʻliq elektron televideniyesini maxsus komissiya va jamoatchilikka namoyish qilgani haqida batafsil maʼlumot beradi[7].
Qiziqarli faktlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Grabovskiy oʻzining barcha tajribalarini yozib olgan texnik kundaliklar, baʼzi manbalarga koʻra, sirli ravishda gʻoyib boʻlgan va koʻp yillar oʻtgach, ular Mitchell Uilsonning „Mening birodarim, mening dushmanim“ romanining turli qismlarida eng mayda tafsilotlarigacha takrorlangan[9]. Boshqa manbalardan olingan maʼlumotlarga koʻra[10], Grabovskiyning hujjatlari „sirli“ yoʻqolmagan. Ular Moskvada SSSR Oliy xoʻjalik kengashining RVIMB (Ratsionalizatsiya va ixtirolar markaziy byurosi) tomonidan ixtirochiga qaytarilmagan. Ushbu hujjatlar orasida chizmalar, diagrammalar va hisob-kitoblar boʻlgan papkalar, shuningdek, „Telefoto ensiklopediyasi“ qoʻlyozmasi bor edi[11].
Qashshoqlik va ochlikdan shoirning bevasi Toʻqmoqqa keladi, soʻngra Pishpakka joylashadi. Boris Grabovskiy birinchi yengil Turkiston batareyasida, maxsus maqsadli boʻlinmalarda koʻngilli boʻlgan. Qizil armiya safida xizmat qilgan boʻlajak ixtirochi komsomol yoʻllanmasi bilan Toshkent shahridagi sovet partiya maktabiga oʻqishga boradi. Keyin Toshkent universitetida laborant boʻlib ishlaydi, fizika fakulteti diplomini oladi. 1932-yilda u Frunze shahridagi onasining oldiga kelib, shu erda abadiy qoladi. Poytaxtning ilmiy elitasi taniqli muhandisni oʻz davrasiga kiritmadi.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Tobolskdagi Pavel Grabovskiy oilasi bilan yashagan Beregovaya koʻchasidagi uyda yodgorlik lavhasi oʻrnatilgan [1] (Wayback Machine saytida 2012-04-21 sanasida arxivlangan).
- ↑ 1925-yil 9-noyabrda 4899-sonli ariza guvohnomasi, 1928-yil 30-avgustda 5592-sonli patent berilgan.
- ↑ B. L. Rozing. Otziv o radiotelefote sistemi Grabovskogo, Popova i Piskunova. Gos. arxiv oktyabrskoy revolyutsii i sots. stroitelstva LO, f. 1858, on. 1, d. 4233.
- ↑ „TVMUZEUM.RU“. 2019-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 3-fevral.
- ↑ Uzoq vaqt davomida Grabovskiy nomi va uning ixtirosi uchun ustuvorlik atrofida shiddatli bahslar bor edi. Maʼlumki, ushbu masala boʻyicha maxsus tuzilgan, toshkentlik muhandis va fiziklar vakillaridan iborat komissiyalardan biri uning ixtirosi faktini tan olishdan bosh tortgan. Ehtimol, bu qarorga, bir tomondan, Grabovskiy tomonidan taklif qilingan texnik yechimning haddan tashqari inqilobiy tabiati, ikkinchi tomondan, oʻsha paytdagi ushbu sohadagi hukumatning bosimi, xuddi shu tarzda mexanik tasvirni skanerlashdan televizor tizimlarda foydalanishni taklif qilgan. Shunday qilib, SAGUning fizika xonasida oʻtkazilgan tajriba natijalari toʻgʻrisidagi protokolda shunday deyiladi [2] (Archive.is saytida 2012-07-21 sanasida arxivlangan): „Katod kaliti, SAGU laboranti B.Grabovskiy tomonidan ixtiro qilingan va bizda amalda sinovdan oʻtgan toʻgʻri tamoyilga asoslanadi. U laboratoriyada, chastotani koʻpaytiruvchi sifatida va fizika darslarida koʻrsatish uchun ishlatilishi mumkin“.
- ↑ Glavnim Arxivnim upravleniem UzSSR v 1989 god u bila izdana kniga pod redaksiey V. A. Urvalova – Sbornik dokumentov „B. P. Grabovskiy – izobretatel telefota“.
- ↑ 7,0 7,1 „Видеолекторий «Ферганы»: Изобретение телевидения и Борис Грабовский“. 2015-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 15-may.
- ↑ „V. Makoveev „Ot cherno-belogo televideniya k kiberprostranstvu““. 2012-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-noyabr.
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2012-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-noyabr.
- ↑ „Rubchenko Yuriy“. 2008-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-noyabr.
- ↑ V TsGA Respubliki Узбекистан xranitsya neskolko obʼemistix papok s materialami B. P. Grabovskogo. V arxivnix materialax, v chastnosti v pismax k K. K. Slivitskomu, Ivan Filipovich Belyanskiy chetko ukazal, kogda i gde bili otobrani shest papok s dokumentami i tri papki rukopisey Grabovskogo „Ensiklopedii telefotii“ V etom pisme k Slivitskomu, I. F. Belyanskiy pishet takje, chto vposledstvii mnogie slujaщie iz VSNX SSSR, prichastnie k etomu delu, bili osujdeni vo vreditelstve i proxodili po delu „Prompartii“, a dokumenti – „ushli na zapad“.