Chala (yahudiylar)
Chala yahudiylar (oʻzbekcha: chala) — XVIII asr oxiridan boshlab islom dinini qabul qilishga majburlangan buxorolik yahudiylarni nazarda tutilgan[1][2]. Bu chala yahudiylari tashqi koʻrinishda Islomga amal qilishdi, lekin yashirincha oʻzlarining yahudiy anʼanalarini saqlab qolishdi. Chala yahudiylari Donmeh va Ispaniyaning Marranosiga juda oʻxshash voqeani olib boradilar. Chala yahudiylari islom dinini tark etish bilan bogʻliq halokatli oqibatlar tufayli haqiqiy yahudiy eʼtiqodiga qayta olmadilar. Bu davrda Islom hukmronligi islom dinidan qaytganlarga oʻlim jazosini belgiladi.
XIX asrga kelib Samarqand, Xiva, Qoʻqon, Margʻilon, Shahrisabz shaharlarida chala yahudiylar jamoalari paydo boʻldi. Chala yahudiylari koʻpincha ikki-uch avloddan keyin mahalliy musulmon aholi bilan turmush qurishni boshlaydilar va qolgan yahudiy anʼanalarini yoʻqotadilar.
Chala yahudiylar dinining iudaizmga qaytishi 1867-yilda Rossiyaning Oʻrta Osiyoni bosib olishi bilan boshlandi. Xiva va Qoʻqon xonliklari Turkiston gubernatorligi tarkibiga kiritilgan boʻlsada, Buxoro xonligi muxtoriyat boʻlib qoldi va islom dinini tark etganlarga oʻlim jazosini qoʻllashda davom etdi. Natijada, koʻplab chala yahudiylari oʻlim xavfidan qutulish uchun Rossiya nazorati ostidagi hududlarga noqonuniy ravishda koʻchib ketishdi. Garchi Rossiya qonunlari bu yangi kelganlarning Buxoroga surgun qilinishi va yaqin orada oʻlimga duchor boʻlishini talab qilsa-da, surgun qilish toʻgʻrisidagi buyruqlar doimiy ravishda kechiktirildi.
Baʼzi chala yahudiylari ham imperiyaga iqtisodiy foydalanishlarini isbotlash uchun savdogar gildiyalariga qoʻshilishdi. Musulmon huquqi Buxoroda atrofdagi shaharlarga qaraganda uzoqroq muddat saqlanib qolganligi sababli, kommunistik sovet hokimiyati Buxoroga kelgan paytga kelib, mahalliy chala yahudiylarning aʼzolari oʻzlarini yahudiy deb bilishmay qolgan va shu paytgacha musulmon aholiga toʻliq singib ketgan[3].
1920-yilda sovet hokimiyati oʻrnatilgach, aholi oʻrtasidagi diniy tafovut rasman tan olinmay qoldi. Shunga qaramay, pasportlardagi etnik tafovutlar koʻplab chala yahudiylariga yahudiylar emas, balki etnik oʻzbeklar va tojiklar hisoblanishiga imkon berdi.
2000-yilda yozuvchi Mansur Suroshning chala yahudiylarning boshidan kechirgan voqealar tasvirlangan „Chala“ (Chalalar) romani nashr etildi[4][5].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Buxoro amirligi
- Yahudiylik va islom
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Akiner, Shirin. Islamic Peoples of the Soviet Union. London: Routledge, 1986 — 370 bet. ISBN 0-7103-0188-X.
- ↑ Mirovalev, Mansur „Uzbekistanʼs long-persecuted Bukhara Jews“ Al Jazeera May 5, 2015 http://www.aljazeera.com/indepth/features/2015/04/uzbekistan-long-persecuted-bukhara-jews-150428083657675.html
- ↑ Kaganovich, Albert „The Muslim Jews — Chala in Central Asia“ https://www.academia.edu/4749714/The_Muslim_Jews_Chala_in_Central_Asia
- ↑ Review of Mansur Surosh’s novel Chala on tajnet.com (Wayback Machine saytida 2009-06-11 sanasida arxivlangan) (ruscha)
- ↑ „Bukharan Jews: "The Outsiders," A review by Najam Abbas“. 2011-yil 27-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.