Buyuk Farrukhan

Buyuk Farrukhan
Ispahbadh, Padashwargarshah, Gilgilan
Ispahbadhning Dabuyidlar sulolasi
Saltanat	712–728-yillarda
Oʻtmishdoshi	Dabuya
Davomchisi	Dadhburzmihr
Farzandlari	Dadhburzmihr Kichik Farrukhan Saruya
Uy	Dabuyid sulolasi
Otasi	Dabuya
Dini	Zoroastrianism

Buyuk Farrukhan nomi bilan tanilgan (fors fl. frkhạn bzrḯ, Farruxon -e Bozorg; 712-728) — VIII asr boshlarida Tabaristonning mustaqil hukmdori boʻlgan (ispahbadh). U 728-yildan boshlab to vafotigacha boʻlgan davrda hukmronlik qilgan. U Eronni arablar istilo qilganidan beri Tabaristonni boshqarib kelgan Dabuyidlar sulolasining birinchi haqiqatda ham tasdiqlangan (tanga zarb qilish orqali oʻz isbotiga ega) aʼzosi hisoblangan. U o‘z saltanatini sharqda Umayyadlar arablar va turklar, g‘arbda esa daylamilarga qarshi muvaffaqiyatli himoya qilib kelishgan. U shuningdek, Sari shahrini qurib, oʻz saroyini koʻchirgan oʻz davrida faol quruvchi boʻlgan.

Uning o‘rniga keyinchalik, to‘ng‘ich o‘g‘li Dadburzmihr keldi.

Fon

Dabuyidlar sulolasi haqida adabiy manbalar juda kam. Ular asosan Ibn Isfandiyorning mahalliy tarixlari orqali maʼlum tax. XIII asr boshlari) va Zahir al-Din Mar’ashi (1489-yildan keyin vafot etgan) boʻlsada, xalifa ibn Khayyat (vaf. 854-yil), at-Tabariy (vaf. 923-yil) kabi ilk islom davri tarixchilari tomonidan qisqacha tilga olingan) va Ali ibn al-Athir (vaf. 1233-yil) yoki Ibn al-Faqih (tax. X asr) va Ibn Khurdadbih (vaf. 912-yilda)kabilar ham tarixchilar tomonidan esga olingan. Ibn Isfandiyor va Mar’ashiyning yozishicha, Dabuyidlar shoh sosoniylar oilasining avlodlari bo‘lib, ularning nasl- nasabini Jamaspgacha bo‘lgan.

Anʼanaviy maʼlumotlarga ko‘ra, Dabuyilar 640-yillarda musulmonlar Forsni bosib olishi va Sosoniylar imperiyasining qulashi paytidagi to‘polonlarda Tabaristonning avtonom hukmdori sifatida o‘zini namoyon qilgan. Ular Arab xalifaligiga faqat toʻlov oʻlponlari va nominal vassallik qarzi boʻlgan va musulmonlarning bosqinchilikka boʻlgan bir necha bor urinishlariga qaramay, oʻz mamlakatlarining borish qiyin boʻlgan yerlaridan foydalanib, oʻz muxtoriyatlarini saqlab qolishga muvaffaq boʻlishgan. P.Purshariati tomonidan manbalarning yaqinroq talqini esa 670-yillarda Tabaristonda oila hukmronligini oʻrnatgan shaxs Buyuk Farrukhan boʻlganligini manbalarga koʻra tasdiqlab beradi.

Hukmronligi

Shimoliy Eron xaritasi. Chegaralar har bir mintaqaning anʼanaviy geografik chegaralarini ifodalaydi

Farruxon o‘z hukmronligi davrida ham turklar bilan birga bo‘lgani maʼlum. U dastlab ular bilan o‘lpon evaziga Tabaristonga bostirib kirishni to‘xtatib qo‘yish haqida shartnoma tuzgan edi. Ikki yil o‘tib, Tabaristonga o‘tish joylarini mustahkamlab bo‘lgach, Farruxon o‘lpon to‘lashni to‘xtatdi. Keyin u Firuzobodga (Lafur yaqinida) chekindi va u yerda mustahkamlandi. Tez orada turklar bosqiniga uchradi, lekin Farruxon tunda ularni og‘ir mag‘lubiyatga uchratib, hammasini o‘ldiradi. Koʻp oʻtmay, Farruxonning daylamiy fuqarolari unga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarib, uni Amulga qochishga majbur qilishdi va u yerda Firuz-Xusra nomli qasrda oʻzini mustahkamladi. Tez orada qal’a Daylamliklar tomonidan qamal qilindi, ular Farruxon va uning garnizonini ochlikdan o‘ldirishga umid qilishdi. Farruxon aholiga loydan nonga o‘xshatib, devorlarga qo‘yishni buyurdi. Daylamliklar nonlarni koʻrib, shunday yaxshi taʼminlangan joyda och qolishni oʻylab, xafa boʻlishdi va shu tariqa qamalni olib, Daylamga chekinishdi.

716-yilda Iroq va Khurasan arab hokimi Yazid ibn al-Muhallab Tabaristonni bosib olish niyatida bostirib kiradi. U dastlab Farrukhan ustidan g‘alaba qozonib, Dihiston va Gurganni egallab oladi. Biroq Farrukhn tez orada Daylamilar va Gilitelarni oʻz safiga qoʻshib, arablarni magʻlub etadi. Keyin u Gurgan aholisi arab garnizoniga qarshi qoʻzgʻolon koʻtaradi. Keyinchalik arab garnizoni, jumladan Yazid oilasining ellik nafar aʼzosi qirgʻin qilinadi. Xabar qilinishicha, umidsiz boʻlib qolgan Yazid Farrukhan bilan shartnoma tuzib, oʻlpon evaziga chekinishga rozi boʻladi. Keyingi yili (717-yil), xalifa Umar II (t. 717-720-yillarda) Yazidni oʻz lavozimidan bo‘shatib, qamoqqa tashladi.

Hissalar

Ibn Isfandiyor Saruyeh (hozirgi Sari)ga asos solishi haqida yozadi: Farrukhan „Bav“ ismli shaxsga „Ohar“ degan qishloqda shahar qurishni buyurgan. Bu lavozim yuqori lavozim boʻlgan va koʻp buloqlarga ega edi. Odamlar shaharni boshqa joyda qurish uchun „Bavga“ pora berishdi. Bav qabul qilib, hozir Sari deb ataladigan shahar qurdirdi. Shahar qurilishi tugallangach, Farrukhan tashrif buyurgani borgan va Bavning „xiyonati“ aniqlangach, uni osishgan. Biroq, hosil bo‘lgan shahar Farrukhanning o‘g‘illaridan biri „Saruya“ nomi bilan atalgan va uzoq vaqt shu shahar nomi bilan mashhur bo‘lgan. Shahriyor IV davrida boʻlgani kabi, 1106-yilga oid tangalar ham „Saruya“ nomi bilan zarb qilingan. Sari shahri yonida Farrukhan oʻziga „Shahr-e Espahbodan“ yoki „Espahbodan“ deb atalgan saroy qurdirdi. Espahbodon shahri Sari va Amol shaharlari oʻrtasida joylashgan boʻlib, dengizdan ikki mil uzoqlikda joylashgan edi.

Tangalar

Buyuk Farrukhan tangasi

Farrukhan tangalari maʼlum bo‘lgan birinchi dabuyid hukmdoridir. U sosoniylar podshohi (shahanshoh) Khosrow II (h.k. tanga zarblariga kichik oʻzgarishlar bilan boʻlsa ham taqlid qilgan t. 590-628-yillarda). Uning tangalari Sosoniy tangalarining yarmini tashkil etib, 2,05 gramm atrofida edi. Afsona oʻrta fors tilida yozilgan. Farrukhanning old tomonida ikki qanotli toj kiygan, bu g‘alaba xudosi Verethragnaga ishoradir. Quyidagi hukmdorlar Dozburzmihr va Khurshid (t. 740-760-yillarda) bir xil naqshli tangalar zarb qilishni davom ettirdilar.

Nashr

Farrukhanning 3 o‘g‘li bor edi:

• Dadhburzmihr;
• Kichkina Farrukhan;
• Saruya ismli 3 nafar oʻgʻillari.

Havolalar

• Malek, Hodge Mehdi (1995). „The Dabuyid Isphabads of Tabaristan“. The American Numismatic Society. 105–160-bet.
• Malek, Hodge Mehdi „Tabaristān During the 'Abbāsid Period: The Overlapping Coinage of the Governors and Other Officials (144-178H)“,. Iranian Numismatic Studies. A Volume in Honor of Stephen Album Faghfoury: . Lancaster and London: Classical Numismatic Group, 2017 — 101–126 bet. 
• Pourshariati, Parvaneh. Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London and New York: I.B. Tauris, 2008. ISBN 978-1-84511-645-3. 
• Schindel, Nikolaus „Sasanian Coinage“,. The Oxford Handbook of Ancient Iran Potts: . Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0199733309. 
• Browne, Edward G.. An Abridged Translation of the History of Tabaristan, Compiled About A.H. 613 (A.D. 1216), by Muhammad b. al-Hasan b. Isfandiyar. Leiden and London: E. J. Brill and Bernard Quaritch, 1905. 
• Azami Sangsari, Cheragh Ali (1978), „Gil Gavbara, Padishkhwargars and Dabuyid Dynasty (Great Ispahbads of Tabarestan)“, Historical studies, 71: 39–90