Bob

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Asosiy manba en:Báb 

Bob
Unvoni Sayyid
Shaxsiy maʼlumotlar
Tavalludi
Ali Muhammad

20-oktyabr 1819-yil
Vafoti 9-iyul 1850-yil(1850-07-09)
(30 yoshda)
Oʻlim sababi otishma guruhi tomonidan qatl qilngan
Bob Maqbarasi (Bobiylik)
32°48′52″N 34°59′14″E / 32.81444°N 34.98722°E / 32.81444; 34.98722 G O
Dini Bobiylik
Millati Fors
Turmush oʻrtoq(lar)i Khadicha-Sulton (1842–1850)
Farzandlari Ahmad (1843–1843)
Ota-onasi Mirzo Muhammad Rida (otasi)
Fotima Bagum (onasi)
Kasbi Savdogar
Bob Maqbarasi (Bobiylik)

Bob (باب‎ -darvoza) maqomi, Sayyid Ali Muhammad Sheroziy (arabcha سيد علی ‌محمد شیرازی‎) (1819-yil 20-oktabr – 1850-yil 9-iyul) – Bobiy, Bobiylik dining paygʻambari va asoschisi, Bahoiy dinining markaziy arboblaridan biri. Forsizabon bahoiylar orasida u odatda حضرت اعلی (Hazrati Oliya) deb ataladi. Boboning barcha bitiklari va vahiylari Bayon deyiladi.

Bob Qojarlar Eronidagi Sherozlik savdogar edi. U 1844 yili, yigirma toʻrt yoshida oʻzini Ollohning elchisi deb eʼlon qildi. U oʻziga, imom Mahdiy yoki shialarning Al-Qoimi ga bogʻliqlik alomati boʻlgan Bob (arabcha باب „Darvoza“ yoki „Eshik“) nomini oladi. U fors hukumatining qarshiliklariga duch keldi va oxir-oqibat u va Babiylar nomi bilan tanilgan uning minglab izdoshlari qatl etildi.

Bob qalamiga oid koʻplab maktub va kitoblarda yangi ijtimoiy tartibning gʻoyalari va tez orada yangi ilohiy elchining kelishi vaʼda qilingan. [1] U fan va sanʼatni oʻrganishni ragʻbatlantirib, nikoh, ajralish va merosni boʻlishda tartibga soluvchi koʻrsatmalarni bergan va amalga oshmaganicha qolgan boʻlajak Bobiy jamiyati uchun qonun-qoidalarni oʻrnatgan. [1] Garchi oʻzlarini himoya qilgan Bobiylar va hukumat orasida bir qancha toʻqnashuvlar yuz bergan boʻlsa-da, Bob oʻz izdoshlarini tinchlikparvar boʻlishga va qilich tomoniga oʻtmaslikka oʻrgatgan. [1]

Bob murtadlikda ayblanib, Tabrizdagi jamoat maydonida bogʻlangan holda qatl etilganida, 750 miltiqdan unga qarata oʻq otilgan. Birinchi zarbadan soʻng, Bobning gʻoyib boʻlgani aniqlanadi, keyinchalik topilib, qayta maydonga qaytariladi. Ikkinchi zarba natijasida, u halok boʻladi. Tafsilotlar yoritilgan hisobotlarda farqlar bor, ammo ularning barchasida birinchi zarbaning uni oʻldira olmagani tasdiqlanadi. [lower-alpha 1] Ushbu voqeaning hujjatlashtirilib keng tarqalishi, uning xabariga boʻlgan qiziqishni orttiradi. [1] Uning jasadi qoldiqlari to 1909 yilda Abdul-Baho tomonidan Karmal togʻi yonbagʻrida maxsus qurilgan ziyoratgohga dafn etilguniga qadar, yashirincha saqlanib kelingan.

Bahoiylar uchun Bobning vazifasi Banu Isroilning Ilyos yoki Nasroniylikdagi Yahyo paygʻambarning vazifasi kabidir: ular oʻz dinlari asoschilarining bashoratchi-elchisi boʻlganlar. [2] Bobga ilohiy elchi sifatida ergashish, bugungi zamonda 5–8 millionlik aʼzoga ega Bahoiy Eʼtiqodi shaklida saqlanib qolgan, Bahoiy dining asoschisi Bahoulloh 1863 yilda, oʻzini Bob vaʼda qilgan ilohiy elchi ekanligini ochiq eʼlon qilgan. Bobiylarining aksariyati 19-asrning oxiriga kelib, Bahoiylikni qabul qilishgan. [3]

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hayotining dastlabki davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobning oʻn yoshgacha yozgan kalligrafik mashqi.

Bob 1819-yil, 20-oktyabrda (1235 – hijriiy yilning 1-muharramida) Sherozda, shaharning oʻrta tabaqali savdogarlari oilasida tugʻilgan va unga Ali Muhammad deb ism berilgan. [2] Uning otasi ham, onasi ham nasl-nasabini Husayn ibn Alidan tortib kelgan Muhammad avlodidan boʻlgan sayyidlardan edilar. [4] Uning otasi Muhammad Rizo, onasi esa, Sherozlik taniqli savdogarning qizi Fotima (1800–1881) boʻlgan. Keyinchalik, onasi Bahoiy boʻlgan. Otasi yoshligida vafot etgan va uni savdogar togʻasi Hoji Mirzo Sayyid Ali tarbiyalagan. [5] [4]

Sherozda togʻasi uni boshlangʻich maktabga topshirib, oʻsha yerda olti-etti yilga qoldirgan. [6] Oʻsha vaqtda hukmron boʻlgan rasmiy, ortodoks ilohiyotdan iborat oʻquv dasturi oʻz ichiga asosan fiqh va arab grammatikasini olgan, undan farqli oʻlaroq, Bob, yoshligidanoq matematika va kalligrafiya kabi kam oʻrganilgan noanʼanaviy fanlarga qiziqqan. Bobning maʼnaviyat, ijod va tasavvur bilan mashgʻulligi ham ustozlarining gʻazabini qoʻzgʻatgan va 19-asr fors maktab tizimi muhitida toqat qilinmagan. [7] Bu Bobning taʼlim tizimidan hafsalasi pir boʻlishiga olib keladi, keyinchalik u kattalarga bolalarga hurmat bilan munosabatda boʻlishni, bolalarga oʻyinchoqlar berish va oʻyinlar oʻynashga ruxsat berishni, [8] hamda oʻquvchilariga nisbatan hech qachon gʻazab va qoʻpollik koʻrsatmaslikni buyuradi. [8]

15-20 yoshlar chamasida, u togʻasiga oilaviy tijorat ishlarinin yuritishda, savdo uyiga qoʻshildi va Eronning Fors koʻrfazi yaqinidagi Bushehr shahrida savdogarlik qildi. [5] Savdogar sifatida u Hindiston, Ummon va Bahrayn bilan savdo qilar ekan, oʻzining halolligi va ishonchliligi bilan nom qozonadi. [3] Uning dastlab yozgan asarlaridan baʼzilarida, uning tijoratdan zavqlanmagani va buning oʻrniga diniy adabiyotlarni oʻrganish bilan mashgʻul boʻlganini yoritiladi. [6]

Uylanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1842 yilda, 23 yoshligida onasining xohishiga koʻra, u Sherozdagi taniqli savdogarning 20 yoshli qizi Xadijih-Sulton Bagumga (1822–1882) uylanadi. [9] Ularning turmushi baxtli edi, vaholanki, Ahmad ismli yagona farzandlari tugʻilgan yilining oʻzidayoq vafot etadi (1843) va Xadicha boshqa homilador boʻlolmaydi. [10] Yosh oila Bobning onasi bilan birgalikda Sherozdagi kamtarona uylarida yashaganlar. Keyinchalik, Xadicha Bahoiy boʻladi.[10]

Shayxiylar harakati[tahrir | manbasini tahrirlash]

1790-yillarda, Iroqda Shayx Ahmad (1753-1826) Shia Islomidagi diniy tafakkur maktabiga bosh soladi. Uning Shayxiylar nomi bilan tanilgan izdoshlari Mahdiy, Yashirin Imom yoinki Yashirin imomning Noyibi tez orada zohir boʻlishi orqali ilohiy hidoyatning qaytishini kutishgan. Uning islomiy taʼlimotga boʻlgan yondashuvi tom maʼnoda/soʻzma-soʻz emas, balki ruhiy maʼnoda boʻlgan, masalan, u Meʼroj paytida Muhammad SAV tanasi tom maʼnoda koʻtarilmagan[11] va oʻliklarning tirilishini ruhiy-maʼnaviy tabiatga ega deb bilgan.[12] Shayx Ahmad oʻsha davrdagi ortodoks Shia ilohiyotchilari kelishmovchilikka uchrab, 1824-yilda kofir deya qoralangan.[13]

Shayx Ahmadning vafotidan soʻng, rahbarlik Kazim Rashtiga (1793–1843) oʻtadi va asosoiy eʼtibor oʻn ikkinchi imomning gʻaybga uchraganiga ming yil oʻtishi sanasiga, hijriy 1260 (milodiy 1844) yilga qaratiladi.[14] 1841-yilda Bob Iroqqa hajga boradi va etti oy davomida asosan Karbalo va uning atrofidagi joylarda boʻladi [15] va u yerda Kozim Rushtining maʼruzalarida qatnashadi.[15] 1843 yilning dekabrida, oʻlimi oldidan, Kozim Rushtiy oʻz izdoshlariga bashoratga koʻra tez orada paydo boʻladigan Mahdiyni izlash uchun uylarini tark etishni nasihat qiladi. [5] Izdoshlaridan biri Mulla Husayn 40 kun davomida masjidda chillada boʻlganidan soʻng, Sherozga yoʻl oladi va u yerda Bobni uchratadi.[16]

Shaxsiyati va tashqi koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalarda odatda, Bob muloyim, etuk yoxud oʻtkir aql-idrok iblan siylangan deb taʼriflanadi.[17] Zamondoshlaridan biri uni shunday taʼriflagan:

...oʼta kamsuxan boʼlib, mutlaq zarurat boʼlmasa biron bir soʼz aytmas edi. U hatto bizning savollarimizga ham javob bermas edi. U hamisha oʼz fikrlari olamiga shoʼngʼigan, duo va oyatlarni takrorlash bilan mashgʼul edi. Uni yashil shol va qora salla oʼragan, toza kiyingan, ingichka soqolli, koʼrkam yigit sifatida taʼriflaydilar.[lower-alpha 2]

Irlandiyalik shifokor uni „oʻzining juda muloyimligi, hamda kelishgan koʻrinishi, eronliklarga xos bejirim jussasi, yumshoq ohangdor ovozi bilan meni hayratda qoldirgan odam“ deya taʼriflagan. [18] Shoghi Effendi Bobning yumshoqligi, navqiron va maftunkor shaxsiyatini qayd etib, uni „muloyimligi beqiyos, ichki oromi buzilmas, nutqi jozibador“ [19] deb ulugʻlagan. Uning shaxsiyati „oʻzi bilan uchrashganlarni maftun etgan“ deya taʼriflangan.[20]

Diniy rahnamo sifatidagi hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobning diniy rahnamo sifatidagi missiyasi, u tushida oʻzining imom Husaynning kesilgan tomogʻidan tomayotgan yetti tomchi qonni ichganligi bilan boshlandi – shia islomida muhim shahid va qurbonlik ramzi.[9][21] Garchi avvaliga Qur’ondan boʻlishishga moyil boʻlgan boʻlsa-da, bu tushdan keyin u, ilohiy ilhomga daʼvo qilib, oʻz oyatlari va duolarini yozishga muvaffaq boʻldi. 1844 yilning aprel oyida uning vahiysiga birinchi boʻlib xotini Xadijih iymon keltirdi. [22]

Mulla Husaynga qilingan eʼlon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobning rafiqasi tomonidan eʼtirof etilib, shohidlik keltirilgan dastlabki diniy ilhomlanish holati 1844 yil, 3 aprelining shomiga yaqin sodir boʻlgan.[22] Bob oʻz vazifasi tuygʻusini ommaga uzatgan ilk muloqoti Mulla Husaynning Sherozga kelishiga toʻgʻri keladi. 22 May kechasi, Mulla Husayn Bob tomonidan oʻz uyiga taklif qilinadi[lower-alpha 3] va u yerda, Mulla Husayn unga ehtimol Kozim Rushtiyning vorisi boʻlmish, Vaʼda qilingan Zotni topishdagi oʻz izlanishlari haqida soʻylaydi. Bob oʻzining oʻsha Zot ekanligini va ilohiy ilmga egaligini eʼlon qiladi.[6] Mulla Husayn, Bobni Kozim Rushtiyning vorisi oʻlaroq, ilohiy ilhom olgan Zot sifatidagi daʼvosini eʼtirof etgan birinchi inson boʻldi.[5][6] Bob Mulla Husaynning barcha savollariga qoniqarli javob berib, uning huzurida „Yusuf“ surasiga Qayyúmu’l-Asmáʼ deb tanilgan tafsir ni bitdi va bu asar Bobning dastlab nozil etgan asarlaridan boʻlib hisoblanadi. Ushbu kun Bahoiy muqaddas kuni deb qabul qilingan.[5]

Tiriklik harflari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mulla Husayn Bobning birinchi izdoshi boʻldi. Besh oylik muddat ichida, Sayid Kozimning shogirdlaridan yana 17si Bobni Olloh Mazhari sifatida qabul qilishdi.[23] Ularning ichida Fátimih Zarrín Táj Barag͟háni degan shoira ayol bor edi va keyinchalik u, Táhirih, yaʼni pokiza deb tanildi. Mana shu 18 shogird, keyinchalik Tiriklik harflari deya ataldilar (har biri, boshqalari bilan birga tutashganida Kalomni tashkil etuvchi Olloh Ruhidan iborat boʻlmish bir harf) va ularning har biriga Eron va Iroq boʻylab yangi eʼtiqodni tarqatish vazifasi topshirildi (Ibrohimning Eʼtiqodining qaytishi yoxud davom ettirilishi deb tushunilgan).[6] Bobning taʼkidlashicha, ushbu 18 shaxsning ruhiy maqomi, uning oʻzi bilan birgalikda mazkur Eʼtiqodning birinchi „Birligi“ni tashkil etgan, yaʼni arabcha wāḥid soʻzining abjad hisobini qoʻllaganda, bu 19 ga teng boʻlgan. Bobning Forsiy Bayon kitobida,Tiriklik harflariga metaforik oʻxshatish berilgan boʻlib, Oʻn ikkichilar Shia Islomidagi Oʻn toʻrt begunoh avliyo: Muhammad, oʻn ikkita imom, Fotima, hamda toʻrt farishta, qaysikim bu Isoning izdoshlariga ham qiyos deyilgan.[24].

Safarlari va tutqunligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzini oʻn sakkiz Tiriklik Harfi tan olgach, Bob  Quddús bilan birgalikda, Islomning muqaddas shaharlari Mecca va Medinaga haj safariga otlandi.[6] Makkada, Kaabada Bob oʻzining Qoyim ekanligini omma oldida eʼlon qildi,[25] va Kaabaning qoʻriqchisi boʻlmish, Makkaning sharifiga oʻz vazifasini bayon aylab maktub yozdi. Hajdan soʻng, Bob va Quddus Bushehrga qaytdilar, bu ularning soʻnggi uchrashuvi boʻldi. Bobning topshirigʻiga koʻra, Quddus Sheroza yoʻl olib, shahar hokimi Husayn Xonga Bobning xabarini etkazdi, u esa Quddusni azobli oʻlimga duchor etdi.

Bob togʻasining uyida, to 1846 yil sentyabrida shaharda vabo epidemiyasi tarqalmagunicha uy maxbusligida qoladi. Ozod boʻlishi bilan, Isfahonga otlanadi.[6] U erda, Bobga nisbatan xayrixohlik koʻrsatgan Jamoa imomining uyiga uni koʻrish uchun koʻplab odamlar kelishadi. Norasmiy uchrashuvlardan birida, Bobning mahalliy ulamolar bilan boʻlgan munozarasida uning tezlik bilan oyatlar nozil etganidan soʻng, uning mashhurligi oshdi. [26] Uni qoʻllab quvvatlagan Isfahon hokimi Manouchehr Khan Gorjining oʻlimidan soʻng, mahalliy din peshvolarining tazʼyigʻi natijasida Mohammad Shah Qajarning farmoniga binoan, Bobni 1847 yilda Tehronga yubordilar. [27] Tehron chetidagi chodirda oʻtkazilgan bir necha oydan soʻng, Bobning shoh bilan uchrashuviga yoʻl qoʻymaslik uchun Vaziri Aʼzam uni shaharning shimoli-gʻarbidagi burchakka, Tabrizga surgunga mahkumlikka joʻnatadi.[6]

Erondagi Mahkoʻ qalʼasi (2008)

Tabrizda 40 kun oʻtkazgach, Bobni Turkiya chegarasi yaqinidagi Azarbayjon viloyatidagi Mahkoʻ qalʼasiga koʻchirishadi. U erdagi mahbusligi paytida, Bob oʻzining eng muhim asarlaridan biri, Forsiy Bayonni yozishni boshlaydi, ammo bu kitob yakunlanmay qoladi. Mahkoʻdagi Bobning mashhurligi va hatto Mahkoʻ hokmining ham unga ergashishi bois, Vaziri Aʼzam 1848 yilning aprel oyida uni Chehrik qalʼasiga koʻchiradi.[5] U erda ham Bobning mashhurligi tez ortib, uning nazoratchilari qamoq cheklovlarini yumshatadilar.

Tabrizdagi sud[tahrir | manbasini tahrirlash]

1848 yilning Iyun oyida, Bobni tagʻin Chehrikdan Tabrizga Ilom ulamolarining oldida uning paygʻambarlik daʼvosini tergashga olib kelishdi. Yoʻl ustida, u 10 kun davomida Urmiya shahrida boʻldi, oʻsha erda uning mavjud yagona yagona portreti ishlangan va keyinchalik undan olingan nusxa Bahoullohga etkazilgan va hozirda, u Bahoiy Jahon Markazidagi Xalqaro Arxivda saqlab kelinmoqda. [28]

1848 yil boʻlib oʻtgan ushbu sudda Shahzoda ishtirokidagi boshqa mahalliy ulamolar boʻlganlar. Ular Bobni uning daʼvosining tabiati haida soʻroqqa tutishgan, hamda uning ilohiy vakolatga egaligiga isbot talab qilishgan. Ular uni oʻz daʼvolariga eʼtiroz bildirishi kerakligidan ogohlantirishgan. Ushbu sud jarayonidan toʻqqiz shohidlik hisoboti borki, ulardan baʼzilari yanada ertaroq boʻlgan manbalarga oid. Ulardan oltitasi Muslimiy hisobotlardan boʻlib, Bobni nomaqbul tarzda ifodalagan.[29] Hammasi boʻlib toʻqqiz hisobotdan 62 ta savol topilgan, holbuki ulardan 18tasi bitta manbada, 15 tasi ikki manbada, 8tasi uch manbada, 13tasi besh manbada va uchtasi olti manbada keltirilgan. „Ha“ va „jalob berilmadi“ degan javoblardan tashqari, faqat oʻttiz besh javob qayd etilgan va ulardan oʻntasi bitta manbada, sakkiztasi ikkita manbada, oltitasi uch manbada, uchtasi toʻrt manbada, ikkitasi besh manbada, hamda beshtasi olti manbada keltirilgan. Faqatgina bitta javob har toʻqqiz shohidlik manbasida qayd etilgan boʻlib, unda Bob „Men, oʻshal, siz kelishini ming yil kutgan Zotman“ deya taʼkidlagan." [29]

Sud jaroyoni hal qiluvchi natija bermadi. Baʼzi ulamolar oʻlimga hukm qilinsin degan boʻlsada, hukumat ularga Bobning mashhurligini inobatga olib, yumshoqroq jazo qarorini berishga majburlagan. Hukumat hatto, Bobning qatl etilishining oldini olish uchun uning aqliy zaifligini tasdiqlovchi tibbiy ekspertizani talab qilgan. Shuningdek, hukumat oʻz obroʻini saqlab qolish va din peshvolarini tinchlantirish chorasi sifatida, Bob oʻz daʼvolaridan qaytdi degan mish-mishlar ham tarqatilgan boʻlishi mumkin.[30]

Bob ustidan boʻlib oʻtgan sud jarayonida emas, balki Bobga qarshi kampaniyaning peshqadami boʻlmish Shaykh al-Islām, Bob aqli raso deb topilgan taqdirda, unga oʻlim hukmini qoʻllashni shartli jazo sifatida chiqaradi. Bobning murtadligini taʼkidlaydigan fatvo chiqarilib, unda shunday deyiladi: „Isloh boʻlmas murtadning tavbasi qabul qilinmas va qatlni kechiktiruvchi yagona sabab, aqlingizning sogʻligidagi shubhadir“. [30]

Shahzodaning tabibi  William Cormick Bobni koʻzdan kechirib, hukumatning talabiga binoan unga rahm aylash uchun asos topadi. [29] Shifokorning fikri Bobni darhol qatl etilishdan bir muncha vaqtga asrab qoladi, ammo ulamolarning qistovi bilan unga tana jazosi beriladi va Bob tovonlarini 20 marta kaltaklash azobiga tortiladi. [30]

Hukumatning imzosiz va sanzasiz hujjatlarida qayd etilishicha, Bob, tovonlari kaltaklangach, kechirim soʻrab oʻz soʻzlaridan ogʻzaki va yozma ravishda voz kechgan va ilohiylikka daʼvo etguvchi daʼvolarini ilgari surmasligini aytgan. [31] Uning radnomasi hujjati, uning Tabrizdagi sudidan koʻp oʻtmay yozilgan.[29] Baʼzi mualliflarning nazariga koʻra, bu gaplar Bobning jamoatchilik oldidagi obroʻsiga putur etkazish va sharmanda qilish maqsadida qilingan va oʻsha hujjatlardagi yozuv uslubi Bobning odatiy uslubidan farq qilinishi aytilgan [30]

Sharqshunos Edward Granville Browne oʻsha sud jarayonidan olingan hujjatlarning nusxasini birinchi fransuz Bahoiysi Hippolyte Dreyfus-Barney [fr] dan olgan. Bu radnomaning faks nusxasi Braunning Bobiy dinining tadqiqoti borasidagi materiallarida keltirilgan boʻlib, u yerda u shunday deydi „imzosi va sanasi yoʻq {hujjatda}, Bobning qoʻli bilan yozilgan degan daʼvo bor boʻlib, u har qanday gʻariinsoniy daʼvoni ilgari surganligini yoxud ilgari surishini toʻla rad va inkor etganligidan iborat. Murojjatning kimga qaratilgani, yoxud uning {rasmiy hujjat} yoinki boshqa biron hujjatning oxirgi bir qismi ekanligi haqida hech narsa koʻrsatilmagan. Qoʻl xati nafis boʻlsada, uning qonuniyligini tasdiqlash oson emas…“ [32] Holbuki, Amanatning fikricha, imzo va sanaga ega boʻlmagan bu hujjat qalbakidir. Amanat, bu hujjatning Bobning husnixat uslubiga mos emasligi va uning Tabrizdagi hokimiyat amaldorlari tomonidan Bobning obroʻsiga putur etkazish va Shohni tinchlatish uchun soxtalashtirilganini taʼkidlaydi.[33] Amanatning ishonishicha, vaziyat eng maqbul ssenariy boʻyicha ketganida, bu hujjat hukumat amaldorlari tomonidan tayyorlanganu, ammo Bob uni imzolashdan bosh tortgan.[33] Chunki, u voz kechish orqali ozod boʻlishi mumkinligidan iborat qattiq bosim ostida boʻlishiga qaramay, oxirigacha oʻz soʻzida turgan..[34][35][36] Oqibat, Bobiylar harakatini yakson qilish va yangi vazir Amir Kabir-ning idorasi ostidagi Qojarlar hokimiyatining kuchini qayta tiklash uchun u, Tabrizda, omma qarshisida oʻt ochar polk tomonidan qatl etilgan. .[34]

Suddan soʻng, Bobni yana Chehrik qalʼasiga qaytarish buyrugʻi berilgan.

Eʼlon qilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1846 yilning Sentyabrida, Bob Masjidi-Vakilning mana shu minbaridan turib, Sheroz ahliga murojaat qilgan

Oʻzining dastlabki yozma asarlarida (1844-1847), Bob oʻzini Yashirin Imomlikning Toʻrt Noyibiga ishora sifatida darvoza deb belgilaydi, oʻsha imomlardan oxirgisi eramizdan oldingi 941 yilda gʻaybga ketgan. Oʻzining keyingi asarlarida Bob, Yashirin Imom, hamda Olloh elchisi sifatidagi oʻz maqomini aniqroq ifodalaydi.[37][38]

Bob oldinga surgan farqli daʼvolarning tabiati va ularning turli guruhlar tomonidan qanday tushunilgani murakkab masala. Unga qarshilarning fikricha, Bobning fikrlari oʻzgaruvchan boʻlgani uchun uning daʼvolari ham oʻzgarib turgan, uning tarafdorlari esa bu masalani, uning uygʻun oʻzligining bosqichma-bosqich ochilishiga isbot deya taʼriflashgan. [39] Masalan, Bobning eng birinchi yozma asari Qurʼon uslubida nozil etilgan, yaʼni vahiy/zuhur sifatida oʻsha paytda oson taniladigan tarzda.[39] Sayidiyning yozishicha:

Унинг Маҳкўга сургун қилинишидан олдин ёзган илк асарларининг тили Унинг асл даъвоси борасида бир маъноли бўлмаган, зеро, бу, одамларни Унинг асл мақомининг изчилликда очиб борилишига тайёрлаган.[38]

Manuchehriyning aytishiga koʻra, daʼvosini pastroq maqomda saqlashdan maqsad, Yashirin imomning qaytishiga oid intizorlik tuygʻusini yaratish, hamda quvgʻin va qamoqlardan chetlanish uchun boʻlgan, chunki mahdilik maqomining omma oldida eʼlon qilinishi, zudlik bilan muqarrar oʻlim jazosiga olib kelishi aniq boʻlgan. Uning oʻzini ommaga eʼlon qilshining dastlabki oylarida ehtiyotkorlik choralarning koʻrilishi, kamroq qarshilik va koʻproq eʼtibor qozonishda muhim oʻrin egallagan.[40]

Uning daʼvolarining bosqichma-bosqich ochilishi, ham omma orasida, ham uning izdoshlari orasida maʼlum chalkashliklarga olib keladi. Dastlabki moʻminlardan baʼzilari unda ilohiy vakolatga ega boʻlgan Olloh elchisini koʻra oldilar va bu Bobiylar jamoasidagi kelishmovchiliklarga olib keldi.[40] Garchand Bob oʻz xabarini yashirin holda etkazmoqchi boʻlgan ersada, Tohira kabi uning izdoshlaridan koʻpchiligi vaʼda etilgan Yashirin Imom va Mahdiyning kelganligini oshkora tarannum etganlar.[40]

Qatl qilinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tabrizdagi Bob qatl etilgan harbiy kazarma maydoni

1850 yillarning oʻrtalarida, vaziri aʼzam boʻlgan Amir Kabir,[41] Bobning qatl etilishi haqida farmon chiqaradi, ehtimol bunga sabab, turli Bobiyya gʻalayonlarining magʻlubiyati va ular harakatining shuhrati pasayishidan boʻlgan, Bobni tagʻin miltiqli polk tomonidan qatl etish uchun Chehrikdan Tabrizga olib kelishadi. Qatldan oldingi kechada, Bobni qamoqxonaga olib ketishayotganida, Zunuzlik boʻlgan Muhammad Ali (Anis) ismli yosh Bobiy yigit undan birgalikda shahid boʻlishlikni oʻtinib soʻraydi va oʻsha zahotiyoq xibsga olinib, Bob bilan bir xonaga tashlanadi.

1850 yilning 9 iyuli kunining tongida (Hijriy 1266 Shaʼban oyining 28ida), Bobni u qamalgan kazarmaning maydoniga olib chiqadilar. Uning qatl etilishini koʻrish uchun minglab odamlardan iborat olomon yigʻiladi. Bob va Anis birgalikda devorga bogʻlab tashlanadi va ularga oʻq uzish uchun katta oʻt ochar polk tayyorgalik koʻra boshlaydi.[6] Nima sodir boʻlgani haqida koʻplab shohidlar guvohlik bergan, jumladan gʻarbiy diplomatlar ham.[lower-alpha 4] Oʻt ochish buyrugʻi berilgan. Aytilgan hikoyalar tafsilotlarda farq qilsada, biroq ularning hammasi birinchi zarbaning Bobni oʻldirolmaganini tasdiqlaydi; aksincha, oʻqlar arqonlarni ilma teshik qilib, ularni devordagi bogʻlardan ozod qilganli maʼlum.[lower-alpha 5] Soʻngra, ikkinchi polkni olib kelishgan va ikkinchi marta oʻt ochish buyrugʻi berilgan. Va keyingi gal, Bob oʻldirilgan.[6] Bobiylik va Bahoiylik anʼanasiga koʻra, birinchi zarbaning nishonga tegmasligi moʻʼjiza deb ishoniladi. Bob va Anis jasadining qoldiqlari jarlikka uloqtiriladi va itlar tomonidan talanib ketilishi kutiladi, bu hol Tehrondagi Britaniya Ministri Justin Sheil tomonidan qayd etilgan.[6]

Jasad qoldiqlari bir hovuch bobiylar tomonidan xufiyona tarzda qutqarilib, soʻng yashirib qoʻyilgan. Vaqt oʻtishi bilan, qoldiqlar yashirin yoʻllar bilan, avval Bahoullohning, keyin esa, Abdul-Bahoning koʻrsatmalariga binoan Isfahan, Kirmanshah, Baghdad, Damascus, Beirut orqali, hamda dengiz osha Acredagi Mount Carmel etagiga 1899 yilda koʻchirilgan.[42] 1909 yilning 21 martida qoldiqlar, Abdul-Baho tomonidan Isroilning ushbu kundagi Hayfa shahrida, Karmal togʻ yonbagʻrida aynan mana shu maqsad uchun qurilgan Bob maqbarasi ichidagi maxsus qabrga koʻmilgan. Uning tevaragidagi bogʻlarga sayohat qiladigan tashrifchilar Jahon Bahoiy Markazining mezbonligidan bahramand boʻladilar.

Teachings and legacy[tahrir | manbasini tahrirlash]

The Báb’s ideas had roots in Shaykhism and his writings were characterized by their extensive use of symbolism[43] and numerical calculations.[44]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Hartz 2009.
  2. 2,0 2,1 Ghaemmaghami 2022.
  3. 3,0 3,1 de Bellaigue 2018.
  4. 4,0 4,1 Balyuzi 1973.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Bausani 1999.
  6. 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 MacEoin 1988.
  7. Amanat 1989.
  8. 8,0 8,1 Saiedi 2008.
  9. 9,0 9,1 Ghaemmaghami 2022, s. 18.
  10. 10,0 10,1 Balyuzi 1981.
  11. Adamson 2009, s. 436.
  12. Smith 2000, s. 312.
  13. Britannica 2022c.
  14. Warburg 2006, ss. 121–123.
  15. 15,0 15,1 Balyuzi 1973, s. 41.
  16. Balyuzi 1973, s. 13.
  17. Ghaemmaghami 2022, s. 17.
  18. Balyuzi 1973, s. 146.
  19. Effendi 1944, s. xiv.
  20. Momen & Lawson 2011.
  21. de Bellaigue 2018, s. 141.
  22. 22,0 22,1 Afnan 2008, ss. 20–22.
  23. BBC 2009.
  24. Amanat 1989, s. 191.
  25. Balyuzi 1973, ss. 71–72.
  26. Amanat 1989, s. 257.
  27. Amanat 1989, s. 258.
  28. Ghaemmaghami 2022, s. 24.
  29. 29,0 29,1 29,2 29,3 MacEoin 1997.
  30. 30,0 30,1 30,2 30,3 Amanat 1989, ss. 390–393.
  31. Browne 1918.
  32. Browne 1918, s. 256.
  33. 33,0 33,1 Amanat 1989, s. 392.
  34. 34,0 34,1 Amanat, Abbas. Iran : a modern history, New Haven, 2019 — 244–5 bet. ISBN 978-0-300-24893-7. OCLC 1090852958. 
  35. Ross, E. Denison. Babism, JSTOR, The North American Review, 1901-04-01. 
  36. Melton, J. Gordon. Religious celebrations : an encyclopedia of holidays, festivals, solemn observances, and spiritual commemorations. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 2011 — 74 bet. ISBN 978-1-59884-206-7. OCLC 754582864. 
  37. Warburg 2006, s. 144.
  38. 38,0 38,1 Saiedi 2022, s. 31.
  39. 39,0 39,1 Smith 2000, s. 58.
  40. 40,0 40,1 40,2 Manuchehri 2000.
  41. Effendi 1944, s. 52.
  42. Effendi 1944, ss. 273–289.
  43. McLean 2009.
  44. Buck 2004, ss. 143–178.


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found