Ayollar saltanati
| Usmoniylar sultonligi | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Poytaxti | Istanbul | |||
| Til(lar)i | turk | |||
| Dini | islom | |||
| Sulola | Usmoniylar | |||
.svg)
Ayollar hukmronligi yoki ayollar saltanati (turkcha: Kadınlar saltanatı, usmonli turkcha: قادينلر سلطنتي), Usmonli imperiyasi tarixida ayollarning davlat ishlariga katta taʼsir koʻrsatgan davri[1] shunday atalgan. Ayollar saltanatining boshlanishi 1550-yil, tugashini esa 1656-yil[2] deb tarixchilar tomonidan belgilangan.
Ushbu terminning kelib chiqishi va tushunchasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]“ Ayol saltanati ” atamasini turk tarixchisi Ahmed Rafiq Altinay 1916-yilda oʻzining xuddi shu nomdagi kitobida toʻxtalib oʻtgan va unda Usmonlilar imperiyasining tanazzuliga ayol saltanat sabab boʻlgan[3]. Lesli Pirs ham ayol sultonligini shu nuqtai nazardan koʻrib chiqadi, lekin bir qator oʻzgacha qarashlarga ishora qiladi[4]. Bu oʻzgacha qarashlarga sabab, ayol kishi islom davlatining boshligʻi boʻla olmaydi, degan fikr edi. Pirsning yozishicha, Shayxulislom Jafar Mustafo Sunullah afandi 1599-yilda ayollarning siyosiy ishlarga aralashganidan shikoyat qilgan. Oʻshandan beri Sulaymon podshoh hukmronligi tugagandan keyingi davr ayollar hukmronligining salbiy oqibati namayon boʻla boshlagan vaqt hisoblanadi. Biroq, Lesli Pirsning qayd etishicha, 1656-yilda ayollar sultonligi tugaganidan keyin imperiyaning tanazzulga uchrashi umuman sekinlashmagan, balki tezlashgan. Lesli Pirs, Ilber Ortayli va boshqa bir qator tarixchilar 1683-yilda ayollar sultonligi tugaganidan keyin sodir boʻlgan Vena jangidagi magʻlubiyatni Usmonlilar imperiyasining tanazzulga uchrashi bilan bogʻlaydilar[1]. Ayol sultonligining oʻziga kelsak, bu tanazzul sababi emas, balki oqibat edi. Imperiya boshqaruvi Sultondan poytaxtda uzoq vaqt qolishni talab qildi. Sulaymon Qonuniy istilolari davri uning hukmronligining ikkinchi yarmida yakunlanishiga yaqin edi. Usmonlilar davlatining chegaralari Muqaddas Rim imperiyasigacha yetib bordi. Harbiy yurishlar moliyaviy jihatdan foydasiz boʻlib qoldi. Bugungi kunda " ayollar saltanati " atamasi asosan Usmonli tarixidagi boshqa davrlarga qaraganda ayollarning hokimiyatga yaqinroq boʻlgan davrga nisbatan qoʻllanadi. Qanday boʻlmasin, Usmonli ayollari oʻsha davrdagi yevropalik ayollarga qaraganda (masalan, Ketrin II yoki Yelizaveta I) nisbatan nomutanosib ravishda kamroq kuchga ega edilar va absolyutizmdan uzoqroq edilar.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Usmonli imperiyasida, boshqa monarxiyalardan farqli oʻlaroq, ayollarning mamlakatni boshqarishiga ruxsat berilmagan. Bundan tashqari, dulqodiriylar oilasidan boʻlgan qizga rasman turmushga chiqqan Mehmed II dan keyingi davrda sultonlar rasmiy nikohdan koʻra kanizaklarni xotinlikka afzal koʻrgan[5]. Bu, ehtimol, sultonga haddan tashqari taʼsir qilishning oldini olish uchun qilingan boʻlishi mumkin. Sulaymon Qonuniy Aleksandra Anastasiya Lisovskani qonuniy xotiniga aylantirgandi. Aleksandra Anastasiya Lisovskaning musulmon boʻlib Xurram ismini qabul qiladi. Xurramning oʻrnini ikki kishi egalladi: birinchi navbatda Nurbanu, keyin esa Safiye (u rasmiy xotin bo'lmagan), ular birinchi navbatda erlariga (Selim II va Murod III) katta ta'sir kuchiga ega edi. Bundan tashqari, Mihrimah Sulton akasiga ham ta'sir qilgan degan taxminlar bor. Ayollar sultonligi bir vaqtning o'zida ikki sulton - Murod IV va Ibrohim I davrida hukmronlik qilgan Ko'sem Sulton davrida qudratning eng yuqori cho'qqisiga chiqdi, shuningdek, Ibrohim vafotidan keyin uning davlatni boshqarishda nabirasiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu davr Ko'semning o'ldirilishi bilan tugadi. Uning o'rniga Mehmed IVning onasi Turxon Sulton tayinlandi, u 35 yil amalda davlat boshqaruvida boʻlgan. Aynan Turxon tashabbusi bilan Mehmed Koʻprulu 1656-yilda vazirlik lavozimiga tayinlangan edi. Bu ish ayollar sultonligining tugashi edi[6]. Usmonlilar imperiyasida ayollar hukmronligining tugashi ularning boshqaruvga ta'sirining tugashini anglatmaydi. Avvalgidek, Validelar xayriya ishlarini davom ettirdilar. Ular siyosatga ta’sir koʻrsatishdan tashqari, masjidlar, maktablar, kasalxonalar qurish bilan ham shugʻullangan. Ular ham katta daromadga ega bo'lib, ularni mustaqil ravishda boshqargan. Biroq ayollar saltanati davriga (ayniqsa, Koʻsem davriga) nisbatan ularning ichki va tashqi siyosatga taʼsiri juda kam edi.
Ayollar davri vakillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xurram
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
Ayollar saltanatiga asos solgan ayol Hurram Sultondir. Asrlar ichida birinchi marta Sulton oʻz kanizagiga uylandi. 1534-yilda Valide Hafsa Sulton vafot etdi. 1533-yilda balogʻat yoshiga etgan oʻgʻli Mustafo bilan birga Xurramning azaliy raqibi Mahidevran Sulton Manisaga davlatni boshqarishni oʻrganish maqsadida va valiahd sifatida surgun qilinadi. 1536 -yil martida Xurramning hiylasi bilan Pargʻaloniy Ibrohim posho Sulton Sulaymon buyrugʻi bilan qatl etildi va uning mol-mulki musodara qilindi. Validening oʻlimi va Buyuk Vazirning qatl etilishi Xurramga oʻz kuchini mustahkamlash uchun yoʻl ochdi. Koʻp vaqtini yurishlarda oʻtkazgan Sulton Sulaymon saroydagi vaziyat haqida faqat Xurramdan maʼlumot olgan. Ilgari onasi bilan yozishmalarga tayangan Sulaymon Xurramni siyosiy maslahatchi qilib oldi.
Bundan tashqari, Xurram (Aleksandra Anastasiya Lisovska) xorijiy elchilarni qabul qildi, xorijiy hukmdorlar, nufuzli zodagonlar va sanʼatkorlarning maktublariga javob yoʻllash ishlarini ham bajarib turardi. Uning tashabbusi bilan Istanbulda bir qancha masjidlar, hammom va madrasalar qurildi. Hurramning sultonga taʼsiri oqibatlaridan biri 1553-yilda Mustafoning qatl etilishidir[7]. Shunday qilib, Xurram nafaqat oʻzi uchun, balki oʻgʻli Selim uchun ham hokimiyatdagi dushmanlarini yoʻq qilgan.
Nurbanu
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nurbanu ayollar saltanati davrining birinchi amaldagi vakili edi. U yuksalishni erining hayotligida boshlagan. Usmonli imperiyasining oʻzida Salim sharob isteʼmol qilish ishtiyoqi tufayli "Mast" laqabini oldi, lekin u mayparast edi. Nurbanu taʼsiridagi bosh vazir Sokollu Mehmed Posho bilan davlat ishlari bilan shugʻullangan. Oʻgʻli Murod III taxtga oʻtirgach, Nurbanuning roli ortdi. U ozgina jamoat ishlari bilan shugʻullangan, haram zavqlarini afzal koʻrgan. Uning davrida Sulton haramidagi ayollar siyosatda katta rol oʻynay boshladilar.
Uning hukmronliginig oxirida kelini Safiya bilan hukmronlik uchun kurashgan edi.
Koʻplab yuqori martabali shaxslarga qarshi fitna uyushtirdilar, koʻpincha ularni olib tashlash va qatl etishga intilishdi. Murod III davrida korrupsiya sezilarli darajada oshdi, poraxoʻrlik va qarindosh-urugʻchilik odatiy holga aylandi.
Safiye
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Safiyening taʼsiri Nurbanu vafotidan keyin keskin kuchaydi. Safiyening obroʻsi katta edi, 1590-yilgi hisobotida venetsiyalik Jovanni Moro shunday deb yozgan edi: "u shahzodaning onasi sifatida hokimiyatga ega, ba'zida u davlatning ichki ishlariga aralashadi, bunda u juda hurmatga sazovor, uni xalq tinglaydi va uni aqlli va dono deb biladi”[8]. Murod hukmronligi davriga kelib, ikki avlod avval an'analarni qo'pol ravishda buzgan narsa saroy hayotining ajralmas qismiga aylangan edi.
Bu davrda davlatdagi hal qiluvchi rollardan birini Sultonning toʻngʻich oʻgʻlining onasi va taxt vorisi oʻynagan yangi sulola davri shakllandi. Safiye Yevropa davlatlarida qirolichalarning roli bilan taqqoslanadigan, hatto yevropaliklar tomonidan malika sifatida koʻrilgan[9]. 1595-yilda Murod III vafot etdi. Uning o'rniga uning o'g'lini Safiye sulton Mehmed III nomi bilan taxtga olib keldi. Safiye haqiqiy sulton sifatida o'g'li ustidan katta kuch va katta ta'sirga ega edi.Safiyedan keyin birin-ketin uch valiy (Xondon -sulton, Halime- sulton va Mahfiruz Xadije-sulton) ergashdilar, chunki ular qisqa muddat (har biri 2 yil) regentlik lavozimini egallaganliklari uchun tarixda katta rol oʻynamagan.
Koʻsem
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻsem sultonning toʻngʻich oʻgʻlining onasi boʻlmagani uchun, u birinchi birinchi darajali emas edi. 1604-yilda Ahmadning oʻgʻli Usmon tugʻiladi. Uning onasi yunon ayoli Mahfiruz Xadije Sulton boʻlib, u Usmon[10] davrida ham amalda sulton onasi boʻlib, unchalik katta taʼsirga ega emas edi. Koʻsemning sultondan koʻp bolalari bor edi, bu esa unga umid berardi. Shubhasiz, uning oʻgʻillari, sultonlar Murod IV va Ibrohim I, shuningdek, shahzoda Qosim, qizlari Oysha, Fatma va Xonzoda edi. Koʻsem qizlarini uni qoʻllab-quvvatla nufuzli davlat arboblariga bergan[10]. Elchi Kristofer Vallier 1616-yilda Ko'sem haqida shunday deb yozgan edi: "U qirol bilan xohlagan narsani qila oladi va uning qalbiga to'liq egalik qiladi, u hech qachon hech narsadan bosh tortmaydi". Biroq, elchi Kontrarinining ta'kidlashicha, u "katta donolik bilan [Sulton bilan] muhim masalalar va davlat ishlari haqida tez-tez gaplashishdan o'zini tiyadi". 1617-yilda Sulton vafotidan keyin taxtga uning ukasi Mustafo I o'tirdi, u Usmonli saroyi an'analariga zid ravishda, katta akasi taxtga o'tirgan paytda o'ldirilmadi[11]. Koʻsemni eski saroyga joʻnatishdi. Keyingi yili aqli zaif Mustafo oʻldirilmagan boʻlsa-da, taxtdan agʻdarildi. Ahmadning 14 yoshli oʻgʻli Usmon Sulton boʻldi, uning umumiy muvaffaqiyatli hukmronligi 1622-yilda toʻxtatildi, yanicharlar qoʻzgʻoloni natijasida u asirga olinib oʻldirildi. Mustafo yana sulton boʻldi, garchi u hukmronlik qilishni istamasligini eʼlon qilgan boʻlsada. Keyingi yili navbatdagi davlat toʻntarishi natijasida Murod taxtga oʻtirdi. Toʻntarish uyushtirish va sultonning qonini toʻkish gumoni Koʻsemga tushgani uchun u qozilar oldida oʻzini oqlashga majbur boʻldi.
Yangi podishohning onasi boʻlgan Koʻsem valide darajasiga koʻtarildi va eski saroydan Topkapi saroyiga koʻchib oʻtdi. Murod IV bor-yoʻgʻi oʻn bir yoshida sulton boʻldi va shuning uchun 1632-yilgacha deyarli barcha hokimiyat Kosem va uning tarafdorlari qoʻlida edi. Kösemning oʻzi rasman regent unvoniga ega edi[12]. 1640-yilda farzandsiz boʻlgan Murod IV vafot etgach, uning oʻrniga oʻsha vaqtgacha omon qolgan yagona ukasi — Ibrohim[13] boʻladi. Uning hukmronligining dastlabki yillarida hokimiyat yana Kösem qoʻlida qoldi. Kelajakda ona va oʻgʻil oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi. 1648-yilda yanicharlar tomonidan uyushtirilgan navbatdagi toʻntarish va Ibrohimning oʻldirilishidan soʻng Koʻsemning roli yana kuchaydi. Ibrohimning oʻgʻli Mehmed (uning xotini Turxon Sulton edi) taxtga oʻtirdi[14]. Mehmed hukmronligining birinchi yillari Koʻsem va Turxon oʻrtasidagi qarama-qarshilik fonida qattiq kurash bilan oʻtdi. 1651-yilda Koʻsem oʻldirildi, uning oʻlimida Turxon ayblanadi.
Turxon
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turxon ayollar saltanati davrining soʻnggi vakilidir. Ibrohim ismli toʻngʻich oʻgʻli bor-yoʻgʻi 6,5 yoshga toʻlganda vafot etdi. Mehmed hukmronligi boshlanishi bilan Turxon valide unvonini olishi kerak edi. Biroq, Turxon yoshligi va tajribasizligi tufayli hokimiyatga erisha olmadi va uning oʻrnini Koʻsem egalladi. Valide unvoni tiklanishi bilan birga Koʻsem yosh sulton huzurida valide unvonini oldi. Ammo Turxon shunchalik shijoatli ayol boʻlib chiqdiki, bunday yuksak mavqeni jangsiz qoʻldan boy berishni hohlamadi. 1651-yilda Koʻsem oʻldirildi va uning oʻlimida Turxon koʻpincha ayblanadi. Raqibining oʻlimi bilan Turxon kuchga ega boʻldi. Valide sifatida u oʻgʻli balogʻatga yetgunga qadar ulkan Usmonli imperiyasini boshqargan. Uning tashabbusi bilan Koʻprulu Mehmed Posho bosh vazir boʻldi. Turxon saltanatning buyuk “quruvchisi” edi. Uning birinchi loyihasi 1658-yilda boshlangan.
Turxon Dardanelga kiraverishda ikkita qalʼa qurdirdi. Bu loyiha Turxonni Fatih Mehmed va oʻsha hududda qalʼalar qurgan boshqa sultonlar bilan bir qatorga qoʻydi. Biroq, Turxon oʻzining eng katta eʼtirofiga Istanbuldagi Yangi masjidni qurdirib, tugatib erishdi. Bu masjid qurilishi Safiye Sulton tomonidan boshlangan. Bino 1665-yilda qurib bitkazilgandan keyin Nafaqat masjid, balki maktab, jamoat hammomlari, bozor va qabristonni oʻz ichiga olgan majmua ayol tomonidan qurilgan birinchi sulton masjidi shon-shuhratini oldi.
Ayollar sultonligining tugash sabablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mehmed IV agʻdarilgach, taxtga uning ukasi Sulaymon II oʻtirdi. U va undan keyingi sultonlar balogʻat yoshida taxtga oʻtirdilar. Shunday qilib, haqiqiy regentga boʻlgan ehtiyoj oʻz-oʻzidan yoʻqoldi. Bundan tashqari, ularning oʻgʻli taxtga oʻtirgan paytda Validelar yo oʻlgan yoki davlat ishlariga aralashishga imkon bermagan keksa yoshda edi. Validening taʼsiri va ahamiyati pasayib ketdi. Qolaversa, Koʻprulu yuksalishi bilan koʻp ishlarni yuritish vazir va boshqa arboblarga oʻtdi. Ayol sultonligi oʻrniga Koʻprulu oilasi davri keldi.
Taʼsirni baholash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hukmron ayollarni yoqtirmaslik uchun asoslar asossiz emas edi. Bir vaqtlar qul boʻlgan va haqiqiy ayol regentlari maqomiga koʻtarilganlar, koʻpincha siyosiy ishlarni olib borishga tayyor emas edilar. Ularning vazifalariga katta vazir va yanicharlar boshligʻi kabi muhim davlat lavozimlariga tayinlash kiradi. Sultonlar oʻzlarining yaqin sheriklariga tayanib, koʻpincha xatolarga yoʻl qoʻyishdi. Sultonlikda nepotizm avj oldi. Ayollar oʻz qoʻl ostidagilarni tanlashda ularning qobiliyatiga yoki sulolaga sodiqligiga emas, balki sadoqatiga asoslangandi. Yana bir sabab, vazirlarning tez-tez almashinishi edi. 17-asr boshlarida ularning xizmat qilish muddati oʻrtacha bir yildan bir oz koʻproqni tashkil etdi. Va natijada imperiya boshqaruvida siyosiy tarqoqlik va tartibsizlik vujudga keldi[15]. Boshqa tomondan, ayollar hukmronligining ijobiy tomonlari ham bor edi. Bu barcha sultonlarning bir xil sulolasiga mansublikka asoslangan mavjud monarxiya tartibini saqlab qolish imkonini berdi. Sultonlarning shaxsiy kamchiliklari yoki qobiliyatsizligi (ruhiy kasal Mustafo I, shafqatsiz Murod IV, yarim aqldan ozgan va adashgan Ibrohim I) ayollari yoki onalarining kuchi bilan qoplangan. Ayol sultonligi sulton hokimiyatini zaiflashtirdi, uni kooperativ va byurokratik qildi[16].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Usmonli imperiyasi sultonlarining onalari ro'yxati
- Haseki
- Valide Sulton
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 İlber Ortaylı. Tarihimiz ve Biz. Timaş.
- ↑ İlber Ortaylı. Son İmparatorluk Osmanlı. İstanbul: Timaş, 2012 — 78-bet. ISBN 975-263-490-7.
- ↑ Ahmet Refik Altınay. Kadınlar Saltanatı. Tarih Vakfı Yayınları, Mayıs 2005. ISBN 975-333-192-4.
- ↑ Leslie P. Peirce. The Imperial Harem. Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-19-508677-5.
- ↑ Caroline Finkel. Osman's dream: the story of the Ottoman Empire, 1300-1923. John Murray Publishers Ltd, 2005. ISBN 0-7195-5513-2.
- ↑ Lucienne Thys-Senocak. Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan (Women and Gender in the Early Modern World). Ashgate Publishing, 2007. ISBN 0-7546-3310-1.
- ↑ Rüknü Özkök - Mustafa Barış Özkök. Malazgirt'ten Dumlupınar'a — 150-bet. ISBN 978-605-111-252-7.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 94.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 95.
- ↑ 10,0 10,1 Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 105.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 106.
- ↑ Фрили Дж.. Тайны османского двора. Частная жизнь султанов. Смоленск: Русич, 2004 — 172-bet.
- ↑ Rüknü Özkök - Mustafa Barış Özkök. Malazgirt'ten Dumlupınar'a — 182,183-bet. ISBN 978-605-111-252-7.
- ↑ Gelişim Hachette Ansiklopedisi — 3096-bet.
- ↑ Josef Matuz. Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2008 — 136, 169-bet.
- ↑ Daniel Goffman. The Ottoman empire and early modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2004 — 63-bet.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Lord Kinross. Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. İstanbul: Altın Kitaplar, 2008.
- Prof Yaşar Yücel-Prof Ali Sevim. Türkiye tarihi. İstanbul: Atatürk Kültür Dil ve tarih Yüksek Kurumu yayınları — 298-bet.
- Prof Yaşar Yücel-Prof Ali Sevim. Türkiye tarihi. İstanbul: Atatürk Kültür Dil ve tarih Yüksek Kurumu yayınları — 18, 29, 42, 106-109-bet.
- Jean Paul Roux (Türkçesi:Prof Aykut Kazancıgil, Lale Aslan Özcan). Türklerin Tarihi. İstanbul: Kabalcı yayınevi, 2004 — 403-bet.
- Encyclopaedia Britannica. Expo 70 ed., William Benton pub.