Nurbanu Sultan

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Nurbonu Sulton
Sesiliya Venier-Baffo
Tavalludi 1525-yil
Gretsiyaning Paros oroli, Venetsiya
Vafoti 7-dekabr 1583-yil(1583-12-07)
(58 yoshda)
Istanbul, Usmonli imperiyasi
Fuqaroligi Usmonli imperiyasi
Turmush oʻrtogʻi Salim II
Bolalari Shoh sulton, Murod, Gavharxon, Esmaxon, Fotima sulton
Otasi Sebastiano Venier
Onasi Violanta Baffo

Afifa Nurbonu sulton (turkcha: Afife Nur-Banu Sultan, 1525-yil — 1583-yil 7-dekabr) — kanizak, keyin Usmonli sultoni Salim II ning rafiqasi (u haseki unvonini olgan), Murod III ning onasi; ayollar sultonligi davrining birinchi volidai sultoni. Nurbonu ikki zodagon venetsiyalik oiladan chiqqan va oʻn ikki yoshida Usmonli admirali tomonidan oʻgʻirlab ketilgan. U Sultonning haramiga kirganidan koʻp oʻtmay, Nurbonu Sulton Sulaymon I vorisi Shaxzoda Salimning kanizagi boʻladi. Salimning Usmonli taxtiga oʻtirguniga qadar koʻp yillar davomida Nurbonu shahzodaning yagona sevimlisi va uning yagona oʻgʻli Shahzoda Murodning onasi boʻlib qoldi. Shaxzoda Murod taxtga oʻtirgandan soʻng, Nurbonu amaldagi unvon va tegishli imtiyozlarni oladi; bundan tashqari, u umrining oxirigacha oʻgʻlining bosh siyosiy maslahatchisi boʻlgan. Nurbonu 1583-yilda Istanbulda qudratning eng yuqori choʻqqisida vafot etdi va Ayo Sofiya masjidida erining yoniga dafn qilindi.[1]

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy maʼlumotlar Nurbonuning ikki venetsiyalik zodagonlar oilasidan kelib chiqishini tasdiqlaydi: uning otasi Nikolo Venier, Venetsiyaga tegishli boʻlgan Gretsiyaning Paros orolining gubernatori va Venetsiyalik Dogening ukasi Sebastiano Venier, onasi Violanta Baffo. Sesiliya Venier-Baffo ismini olgan qiz ota-onasi turmushga chiqmaganligi sababli noqonuniy deb hisoblangan. Bundan tashqari, baʼzi tarixchilar Nikolo va Violantaning taxmin qilingan qizining ismi Olivia ekanligini taʼkidlashadi. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, Nurbonu yahudiy Nasi oilasidan yoki Korfu orolidan boʻlgan yunon boʻlishi mumkinligi aytiladi.[2]

Merosxoʻrning kanizaki[tahrir | manbasini tahrirlash]

1537-yilda qaroqchi va admiral Xayriddin Barbarossa Parosni qoʻlga kiritganda, oʻn ikki yoshli qiz qullikka tushib qoladi. Qul sifatida u Barbarossa tomonidan Istanbuldagi Sultonning haramiga topshirilgan va u yerda shahzoda Salimning kanizagiga aylanadi. 1543-yilda Nurbonu shahzoda Salimga hamrohlik qilib Konyaga boradi va shahzoda Salim sanjakbeyi lavozimini egallaydi. Bu yerda, 1544-yilda Nurbonu birinchi farzandi Shoh Sultonni, soʻngra ikki yildan soʻng oʻgʻli Murodni dunyoga keltiradi. Lesli Pirs taʼkidlaganidek, Murod Salimning 1566-yilda taxtga oʻtirishidan oldin tugʻilgan yagona oʻgʻli edi. Venetsiya elchisi yozganidek, u sanjakbey boʻlganida, Salim juda „shahvatparast“ edi. Lekin Salimning boshqa kanizaklari boʻlsada, bu davrda faqat Nurbonudangina farzandlari boʻladi[3]. Shoh va Muroddan tashqari, uning yana ikkita qizi bor edi — Gavharxon va Esmaxon, ular birinchi qiz va oʻgʻil tugʻilishi orasida tugʻilgan. Salimning taxtga chiqishidan oldin tugʻilgan oxirgi farzandi Fotma Sulton boʻlib, u 1559-yilda tugʻilgan. Lekin uning onasi Nurbonu deb taxmin qilinadi[4].

Bolalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1.Sulton Murod lll (1546-1595)
  • 2.Shoh Sulton (1544-1580)
  • 3.Gavharhon Sulton (1544-1620)
  • 4.Esmahon Sulton (1545-1585)
  • 5.Fatma Sulton (1559-1580)

Sultonning sevimlisi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1558-yilda Shahzoda Murod Oqsehir sanjakbeyi lavozimiga tayinlandi. Anʼanaga koʻra, Shahzodaning onasi u bilan birga viloyatga borishga majbur boʻlgan va u yerda sulton qoʻl ostidagi amaldagi vazifalarni bajarishi kerak edi. Biroq Nurbonu ham Salimning onasi Xurram sulton kabi sanjakka bormay, erining yonida qoldi. Salim sulton boʻlib, Murod Manisaga koʻchirilganda, Nurbonu kutilganidan farqli ravishda Istanbulga yoʻl oldi. Salim taxtga oʻtirgunga qadar Nurbonu uning yagona sevimlisi boʻlib qoldi. Sultonning birgina oʻgʻli boʻlgani sulolani ogʻir ahvolga solib qoʻyganligi sababli, Salim yana bir qancha sevimlilarni olib keldi, ular turli manbalarga koʻra, unga toʻqqiz oʻgʻil tugʻib berishadi; Lesli Pirsning yozishicha, hukmronligining sakkiz yillik davrida Salim olti oʻgʻilning otasi boʻlib, ulardan biri otasining tirikligida vafot etgan (ehtimol, bu Xurram Sulton toʻrasiga dafn etilgan shahzoda Mehmeddir); Salimning yana toʻrt kanizagi ham boʻlib, ular ham hukmronligining oxirida oʻgʻil tugʻgan. Shu bilan birga, u „bir sevimli — bir oʻgʻil“ tamoyiliga rioya qilgan boʻlishi mumkin. Salim taxtga oʻtirgandan soʻng Nurbonuning bitta bola tugʻmagani, u Sultonning jinsiy sherigi boʻlishni toʻxtatganligini koʻrsatishi mumkin, ammo u asosiy sevimli maqomini saqlab qoldi, chunki uning oʻgʻli taxt vorisi deb eʼlon qilinadi[5]. Venetsiya elchilarining xabarlariga koʻra, poytaxtda dastlabki yillarda Nurbonu hokimiyati faqat Salimning unga boʻlgan muhabbatiga tayangan. Otasi singari Salim ham rasman turmush qurishga qaror qildi. Giakomo Ragazzoni 1571-yilgi Venetsiya Senatiga bergan maʼruzasida shunday deb yozgan edi: „Sulton Amurat [Salimning toʻngʻich oʻgʻli Murod] isteʼdodli va 22 yil davomida yaxshi oʻqigan, diniy marosimlarni diqqat bilan kuzatib boradi va shuning uchun hamma va uning otasi tomonidan juda yaxshi koʻriladi. Usmonlilarning urf-odatlariga zid ravishda Buyuk Senior. Olti oy oldin uning otasi Signor sevgi belgisi sifatida chebin yasagan, yaʼni u onasini [shahzoda], cherkes ayolni qonuniy xotini qilib olgan va unga 110 ming dukatlik sovgʻa bergan. Salimning onasiga bor-yoʻgʻi 100 ming mahr bergan, otasini chetlab oʻtmoqchi boʻlgan“. Sulaymon va Aleksandra Anastasiya Lisovskalarning toʻyi singari, Salim va Nurbonuning nikoh marosimi ham Usmonli manbalarida hech qanday tarzda yoritilmagan. Ehtimol, bunga sabab bunday nikohlarning Usmonli saroy anʼanalariga zidligi sabab boʻlgandir. Salim II hukmronligining oxiriga kelib, Nurbonu kuniga 1100 aqcha maosh olayotgan boʻlsa, sultonning boshqa sevimlilari atigi qirq aqcha olgan; oʻgʻli hukmronligi davrida Nurbonu kuniga ikki ming aqchaga yaqin olgan, bu butun imperiyadagi eng yuqori maosh, yaʼni sultonning oʻzidan uch barobar koʻp maosh edi[6].

Sultonning onasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sulton Salim 1574-yilda vafot etadi va taxtda uning 28 yoshli oʻgʻli Murod oʻtiradi. Nurbonuning oʻzi ham amaldagi sulton unvoni va tegishli imtiyozlarga ega boʻldi. U birinchi boʻlib bu unvonni rasman ishlatgan. Yangi sultonning onasi boʻlgan Nurbonu chet el hukmdorlari bilan faol yozishmalarni boshlaydi: Nurbanu oʻlimiga qadar koʻp yillar davomida muntazam ravishda xat joʻnatib turdi, shuningdek, fransuz qirollarining onasi Ketrin de Mediki bilan sovgʻalar almashdi. Nurbonu venetsiyaparast siyosat yuritgan; shu sababli, hatto Genuya elchisi uni zaharlagani haqida mish-mishlar tarqaldi. Murod 1583-yilda vafotigacha katta hokimiyatga ega boʻlgan onasining yordamiga tayandi. Shtatdagi bunday holat koʻpchilikka va birinchi navbatda, 1580-yilda kuyovi Nurbonu vafotidan keyin hokimiyatni egallagan yangi vazir Sinan Poshoga yoqmadi. Sultonning onasi va shtatdagi bosh vazir oʻrtasidagi qarama-qarshilik Nurbonu vafotidan bir yil oldin tugadi: Sinan posho lavozimidan chetlashtirilib, poytaxtdan haydab yuborilgan. Sultonning onasi va vazir oʻrtasidagi qarama-qarshilik tugashi bilan yangisi — Murod III ning onasi va uning sevimlisi oʻrtasida boshlandi. Murod otasiga oʻxshab, dastlab faqat bitta kanizak — Safiya bilan munosabatda boʻlib, Nurbonu bilan 1583-yilda mojaro boʻlgan. Nurbonu avvaliga shuhratparast Safiyani yoqtirmagan. Nurbonu oʻgʻliga sulolaning manfaati uchun boshqa kanizaklarni olishni maslahat beradi, chunki 1581-yilga kelib faqat bitta shahzoda tirik qolgan — Murod va Safiyaning oʻgʻli Mehmed. Safiyaning qolgan oʻgʻillari tugʻilish paytida va erta bolalikdan vafot etgan. 1583-yilda Nurbonu Safiyeai jodugarlikda aybladi, bu Murodni ojiz qilib qoʻydi, yangi kanizak ololmasdi; Safiyaning bir qancha xizmatkorlari hibsga olinib, qiynoqqa solingan. Oradan koʻp oʻtmay Murodning singlisi Esmaxon akasi Murodga ikki goʻzal choʻrini sovgʻa qildi va u ularni qabul qilib, kanizak qiladi. Keyingi bir necha yil ichida Murod yigirma oʻgʻil va yigirma yetti qizning otasi boʻladi. Murod hukmronligining birinchi yarmida uning haramidagi ayollar soni ikki baravar koʻpayib, yuz nafardan oshadi.[7]

Nurbonu dafn etilgan Ayo Sofiya masjididagi Salim II yodgorligidagi maʼlumot lavhasi

Oʻlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nurbonu 1583-yil dekabrda vafot etadi. U hayotligida alohida sharaflarga sazovor boʻlmagan, vafotidan keyin ularga sazovor boʻlgan: Murod III onasiga Sayyid Loʻqmonning „Shehinshohnoma“ miniatyuralaridan birida tasvirlangan ajoyib dafn marosimini oʻtkazdi, bu Usmonli imperiyasidagi yagona miniatyura boʻldi. Sulton Validaning jasadi bilan tobutni Fatih Mehmed masjidiga koʻtarib, janoza namozini oʻqish uchun olib borganlardan biri edi. Bu masjidni tanlash — barcha Sulton masjidlari ichida saroydan eng uzoqda joylashgani — ongli ravishda qilingan: shu yoʻl bilan Murod onasining ruhiga yaqin masjidlardagidan koʻra koʻproq odamlar duo qilishini kutgan edi. Toʻrt kun davomida tinimsiz Qur’on oʻqildi, toʻrt kun davomida oliy martabali amaldorlar, din arboblari Nurbonu qabriga kelib, unga hurmat bajo keltirdilar. Nurbonuning dafn etilgan joyi ham gʻayrioddiy edi: Murod III buyrugʻi bilan onasi Ayo Sofiya masjidi majmuasida otasi yoniga dafn etilgan; shu tariqa Nurbonu sultonning xoʻjayini yoniga dafn etilgan birinchi kanizagi boʻldi. Bu harakati bilan Murod oʻzining hukmron sulolaning toʻlaqonli aʼzosi ekanligini, shuningdek, oʻzi ham Sulton Salim II, ham Nurbonu Sulton avlodidan ekanligini tan oldi. Nurbonuning dafn etilishi sulola aʼzolarini dafn etish anʼanasini oʻzgartirdi, bunda sultonlar oʻz maqbaralarining yagona „egasi“ boʻlib, ularning avlodlari, xotinlari va onalari alohida dafn etilgan (Mexrimoh bundan mustasno edi. 1578-yilda otasining yonida, bu uning Sultonning yagona qizi sifatida alohida mavqeini taʼkidladi. Sultonlarning xotinlari va onalarining vakolatlaridan biri masjidlar qurish edi. Atik Valide masjidi Nurbonu tomonidan mashhur meʼmor Sinanga topshirilgan va u vafot etgan yili qurib bitkazilgan. Atik Valide ayol kishi tomonidan qurilgan ikki minorali birinchi masjid edi.[8]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Финкель Кэролайн. История Османской империи: Видение Османа (ruscha). М.: АСТ; Астрель, 2012 — 829 bet. ISBN 978-5-17-043651-4. 
  2. ↑ Фрили Джон. айны Османского двора. Частная жизнь султанов (ruscha). М.: Алгоритм, 2013. ISBN 978-5-4438-0414-9. 
  3. ↑ Altınay Ahmed Refik. Kadınlar saltanatı (turkcha). An.: BookCase Yayınevi, 2013 — 399 bet. ISBN 6055190028. 13-iyul 2022-yilda qaraldi. 
  4. ↑ Bahadıroğlu Yavuz. Osmanlı'da Şehzade Katli (turkcha). Is.: Nesil Basım Yayın Gıda Ticaret ve Sanayi A.Ş, 2014 — 256 bet. ISBN 6051622187. 13-iyul 2022-yilda qaraldi. 
  5. ↑ Goodwin Godfrey. The Private World of Ottoman Women (inglizcha). Is.: Saqi, 2006 — 261 bet. ISBN 0863567452. 13-iyul 2022-yilda qaraldi. 
  6. ↑ Heuberger Valeria; Humbert Geneviève; Vyslonzil Elisabeth. Cultures en couleurs: l'héritage des Empires Ottoman et Austro-Hongrois en Orient et en Occident (inglizcha). Frankfurt an Main: P. Lang, 2001 — 97 bet. ISBN 0820454036. 13-iyul 2022-yilda qaraldi. 
  7. ↑ Peirce Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (inglizcha). Oxf.: Oxford University Press, 1993 — 374 bet. ISBN 0195086775. 13-iyul 2022-yilda qaraldi. 
  8. ↑ Thys-Şenocak Lucienne. Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan (inglizcha). Aldershot: Ashgate, 2006 — 326 bet. ISBN 0754633101. 13-iyul 2022-yilda qaraldi.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nurbanu_Sultan&oldid=4184939" dan olindi