Arab madaniyatidagi ayol

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Arab madaniyatidagi ayol — arab jamiyatida ayollarning mavqei, shuningdek, ayollarning ijtimoiy institutlar bilan oʻzaro munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalar va meʼyorlar tizimi boʻyicha tadqiqotlar toʻplami. Zamonaviy hisob-kitoblarga koʻra, ayollar madaniy va diniy eʼtiqodlari tufayli arab jamiyatida eng kamsitilgan sinf boʻlib, bu koʻpincha arab dunyosi qonunlarida aks etishi mumkin, bu jinoiy adliya, iqtisodiyot, taʼlim va sogʻliqni saqlashga taʼsir qiladi[1]. Arab ayollari demografik sinf sifatida dunyoning barcha xalqlari orasida siyosatchilar va nufuzli shaxslar orasida eng yomoni hisoblanadi. Bu arab jamiyatida ayollarni ijtimoiy hayotdan chetlatgan nihoyatda kuchli patriarxal munosabatlar bilan bogʻliq. Agar ayol siyosatchi lavozimini egallashga muvaffaq boʻlsa ham, bu odatda ahamiyatsiz boʻladi. Bu boshqa narsalar qatori, arab mintaqalarida ayollar uchun koʻproq cheklangan huquqlarning saqlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi[2].

Islomdan oldin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixchilar va yozuvchilar orasida islomdan oldingi davrda arab ayollari koʻproq huquqlarga ega boʻlganmi yoki yoʻqmi, haligacha aniq bir xulosa yoʻq. Ayollarning aksariyati qabila urf-odatlariga boʻysungan va amalda qonuniy maqomidan mahrum qilingan. Ayolning nikohi shartnoma asosida amalga oshirilgan va uning vasiysi pul mukofotini olgan.

Islomdan oldingi davrda arab ayollari, VI asr

Er oʻz xohishiga koʻra ittifoqni bekor qilish huquqiga ega edi, ayol esa bunday imkoniyatdan mahrum boʻlib, meros huquqidan mahrum edi[3]. Baʼzi tarixchilar Muhammad paygʻambarning birinchi xotinlari, uning ota-onasining xatti-harakatlari va Makkaliklar ayol maʼbudalarga sigʻinishlariga asoslanib, Islomdan oldingi davrda ayollarning huquqlari yanada erkinroq boʻlganini taʼkidlaydilar. Boshqa tarixchilar, aksincha, yangi tugʻilgan qizlarni oʻldirish amaliyoti, cheksiz koʻpxotinlilik, ota-ona nikohi va boshqalarga ishora qilib, arab ayollarining mavqei hozirgisidan ham pastroq boʻlganiga ishonch hosil qilishadi. Saudiya ayol tarixchisi Xatun Al-Fassining taʼkidlashicha, qadimgi davrlarda arab ayollari, masalan, Nabatiylar qirolligida yuqori huquqlarga ega boʻlgan, ammo Rim imperiyasi tomonidan joriy etilgan yangi qonunlar kuchga kirganida, ular oʻz huquqlarini yoʻqotgan, keyinchalik bu cheklovlar qonun ostida saqlanib qolgan. Islom hukmronligi[4][5]. Valentin Moghadam ayolning mavqei islom madaniyati yoki ichki xususiyatlariga emas, balki mamlakat va jamiyatning urbanizatsiya, sanoatlashuvi va proletarlashuvi darajasiga bevosita bogʻliq, degan marksistik gʻoyaga asoslanib, ayollar pozitsiyasini tahlil qildi. Mogʻadam islom ham xuddi nasroniylik va iudaizm kabi erkaklar hukmronlik qiladigan dindan boshqa va kam emasligini taʼkidlaydi[6][7].

Islom davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chapdan oʻngga: Damashqlik ayol, Makkalik ayol, Damashqlik ayol, anʼanaviy libosda, 19-asr

Islom butun Arabiston yarim orolida 7-asrda, ayollar koʻproq huquqlarga ega boʻlgan paytda tarqaldi[8]. Qur’onda erkak va ayolning Allohga ibodat qilish majburiyati bir xil ekanligi belgilab qoʻyilgan[9]. Yangi tugʻilgan qizlarni oʻldirish amaliyoti ham taqiqlangan[10]. Muhammad paygʻambar qizini oʻgʻil tugʻilmagani uchun oʻldirgan yoki hech boʻlmaganda hurmatsizlik qilgan ota hech qachon jannatga kirmaydi, deb daʼvo qilganlar[11][12]. Professor va islom olimi Uilyam Montgomeri Vattning eʼtirof etishicha, islom erkakka koʻp ustuvorlik bergan boʻlsa-da, oʻsha davr uchun ayollar huquqlarini ham yaxshilagan. Arablarning savdo va koʻchmanchi turmush tarzi ayollarning tobora koʻproq ezilishiga olib keldi. Islom paydo boʻlgan paytda ayollar uchun huquqlarning yoʻqligi shunchaki dahshatli edi — ular mulkka egalik qilish huquqiga ega emas edilar, ular erkakning mulki edi. Agar ayolning egasi vafot etgan boʻlsa, marhumning qarindoshlari uning egasi boʻlishdi. Muhammad islom dini orqali ayollarning mulkka ega boʻlish, taʼlim olish va ajralish huquqini joriy qilib, vaziyatni ancha yaxshiladi. Tarixiy nuqtai nazardan, Muhammadning ayollar huquqlari nomidan guvohlik berganligini aniqlash mumkin[13].

Joriy pozitsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy hisob-kitoblarga koʻra, arab ayollari madaniy va diniy eʼtiqodlari tufayli arab jamiyatida eng kamsitilgan sinf boʻlib, bu koʻpincha arab dunyosi qonunlarida oʻz aksini topishi mumkin, bu jinoiy adolat, iqtisodiyot, taʼlim va sogʻliqni saqlashga taʼsir qiladi[1]. Komorning mitti davlatida ayollar eng katta huquqlarga ega, oxirgi qatorlar Misr, Iroq va Saudiya Arabistoni tomonidan yopilgan[14]. Arab ayoli uchun uy va bolalar asosiy ustuvorlik boʻlib qoladi, u millat va hatto oʻziga emas, balki oilaviy qadriyatlarga sodiq boʻlishi kerak[15]. Arab urugʻi, shu jumladan ayollar uchun oʻz shaʼnini saqlab qolish juda muhimdir. Agar ayol sharmanda boʻlsa, unda butun urugʻ sharmanda boʻladi, bu juda ogʻir oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan, otasi yoki eri tomonidan qotillik. Baʼzida ayolni jazolash uchun uni qoidalarni buzganlikda gumon qilish kifoya qiladi[16]. Arab jamiyatida ayolning eng yaxshi fazilatlari hayo va kamtarlikdir[15]. Ayollar oʻzlarining „iffat va pokliklarini“ koʻrsatish uchun erkaklarni „vasvasaga solmaslik“ uchun tanalarini keng kiyimda yopishlari kerak[15].

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 'Challenging Inequality: Obstacles and Opportunities Towards Womenʼs Rights in the Middle East and North Africaʼ
  2. ↑ York, R (2014-05-04). „Life satisfaction across nations: The effects of women's political status and public pri-orities“. Social Science Research. 48-jild, № 48. 48–61-bet. doi:10.1016/j.ssresearch.2014.05.004. PMID 25131274.
  3. ↑ Beck, Lois and Keddic, Nikki. „Women in the Muslim world“, Harvard University Press, London, 1978, p. 37.
  4. ↑ Andrew Hammond & Sara Ledwith. „Saudi scholar finds ancient women's rights“ (en). Thomson Reuters (2008-yil 30-aprel). 2011-yil 29-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-may.
  5. ↑ Women in Pre-Islamic Arabia: Nabataea. Andoza:Нп3. ISBN 978-1-4073-0095-5. 
  6. ↑ Unni Wikan, review of Modernizing Women: Gender and Social Change in the Middle East, American Ethnologist, Vol. 22, No. 4 (Nov., 1995), pp. 1078—1079
  7. ↑ Valentine M. Moghadam. Modernizing Women: Gender and Social Change in the Middle East. (Lynne Rienner Publishers, USA, 1993) p. 5
  8. ↑ „From article on Women and Islam in Oxford Islamic Studies Online“. 2018-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 20-yanvar.
  9. ↑ Koran 3:195
  10. ↑ Koran 16:58-59
  11. ↑ See Sunan Abi daʼud, „Kitab al Adab, bab fadl man ala yatama“
  12. ↑ Сахих аль-Бухари, „kitab al-Adab, bab rahmat al-walad wa taqbilihi“
  13. ↑ „Interview with Prof William Montgomery Watt“. 2011-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-yanvar.
  14. ↑ Thomson Reuters Foundation. „POLL: Women's rights in the Arab world“. news.trust.org. 2021-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-sentyabr.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 „Arab Culture Values“. 2020-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 20-yanvar.
  16. ↑ „United Kingdom: 'Honour' crimes and namus“. Women Living Under Muslim Laws (2009-yil 18-dekabr). 2010-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arab_madaniyatidagi_ayol&oldid=3699082" dan olindi