An Lushan

An Lushan
Aloushan yoki Yaloushan, Rovshan
Yan imperatori
Yan imperiyasi imperatori
Mansab davri 756-yil 5-fevral – 757-yil 29-yanvar
Gubernator	742-yildan 756-yilgacha
Vitse-gubernator	736-yildan 742-yilgacha
Oʻtmishdoshi	Imperator Syuantszun
Vorisi	Shi Siming
Armiya zobiti
Mansab davri 736-yil – 740-yil
Bosh vazir	Li Linfu
Hukmdor	Imperator Syuantszun
Pinglu armiyasi Bingmashisi
Mansab davri 740-yil – 742-yil
Bosh vazir	Li Linfu
Hukmdor	Imperator Syuantszun
Gubernator
Mansab davri 742-yil – 756-yil
Bosh vazir	Li Linfu 753-yildan Yang Guazhong
Hukmdor	Imperator Syuantszun
Imperator
Mansab davri 756-yil – 757-yil
Bosh vazir	Shi Siming
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	Aloushan yoki Yaloushan 703-yil 19-fevral
Vafoti	757-yil 29-yanvar Luoyang saroyi
Oʻlim sababi	suiqasd
Millati	soʻgʻd turki
Turmush oʻrtogʻi	Kang xonim, Duan xonim
Bolalari	An Qingzong, An Qingxu, An Qingzhang, An Qingxe, An Qingʻen
Onasi	Ashide xonim
Otasi	An Yanyan
Qarindoshlari	An Sishun
Unvoni	General

An Lushan yoki An Lu-shan (xitoycha:安祿山; pinyin : Ān Lùshān ; 1-oyning 20-kuni 703-yil 19-fevral — 757-yil 29-yanvar) Tan sulolasi generali hamda An Lushan qoʻzgʻoloni boshligʻi sifatida tanilgan.

An Lushan asli soʻgʻdiy va koʻkturk boʻlgan va keyinroq asrab olingan. U shimoli-sharqiy Tan chegarasini xitanlardan va boshqa tahdidlardan himoya qilish orqali harbiy mavqeini oshirdi. U bir necha bor Tan poytaxti Changʻanga chaqirilgan va bosh vazir Li Linfu va Tan imperatori Syuantszunning hurmatini qozonishga muvaffaq boʻlgan. Bu An Lushanga Xitoyning shimoli-sharqida muhim harbiy kuch toʻplash imkonini berdi. Li Linfu vafotidan keyin uning raqibi general Geshu Xan va vazir Yang Guozxong bilan imeriya ichida harbiy qarama-qarshilik yuzaga keldi.

An Lushan 8 — 9 yillik tayyorgarlikdan soʻng 755-yilda An Lushan qoʻzgʻolonini boshladi va oʻzini yangi sulola Yan sulolasi hukmdori deb eʼlon qildi.

Tarjimayi holi va ismi

Shinjonning Bezeklik shahridagi IX asrga oid soʻgʻdlik savdogarlardan buddaviy freskasi.

An Lushanning onasi Ashide urugʻidan boʻlgan koʻkturk edi va u sehrgar boʻlib xizmat qilgan. Tarixiy manbalarga koʻra, uning asl ismi ehtimol Aluoshan yoki Yaluoshan boʻlishi mumkin, ikkinchisi Jiu Tangshu tomonidan qadimgi turkiy tilda „urush“ degan maʼnoni anglatishi aytib oʻtilgan. Uning otasi erta vafot etdi va onasi Ashide xonim turkiy general An Boji(安波至)ning ukasi boʻlgan An Yanyan(安延偃)ga turmushga chiqdi. An Lushan shundan soʻng An nomini oldi. Tanning Kayyuan davri imperatori Syuantszunning hukmronligi boshida 713-741-yillarda An Yanyanga tegishli boʻlgan Koʻkturk qabilasi oʻrtasida tartibsizlik yuzaga keldi va An Lushan, An Yanyan va An Yanyanning jiyani An Sishun bilan Tangga qochib ketdi. Keyinchalik u Ying prefekturasiga(營州, taxminan zamonaviy Shenyan, Liaoning) joylashdi.

Otalik

An Lushanning biologik otasining kelib chiqishi va familiyasi haqida ziddiyatli manbalar mavjud. Masalan, An Lushanning otasi Qang familiyasiga egami yoki yoʻqligi haqida, u oʻgay otasi An Yanyandan An ismini olgan. Qang va An familiyalari ularning mos ravishda Soʻgʻd podsholiklarining Samarqand(康國; qarang: Qangju) va Buxoro(安國) shaharlaridan boʻlganligini koʻrsatadi. Anlarni 661-yilda xitoylar tomonidan prefektura sifatida tashkil etilgan Ansi bilan adashtirmaslik kerak.

Matsui Xitoshi fikricha, tarixiy yozuvlarda soʻgʻdlarning kelib chiqishi haqida aniq dalillar keltirilmagani va An Lushan Kumo Xi va Xitan xalqlari joylashgan Yingchjou shahrida yashaganini taʼkidlab, „Ehtimol (An Lushanning otasi) kelib chiqishi xitan boʻlgan boʻlishi mumkin“, degan fikrni ilgari suradi. Biroq, Edvard X. Schaferning taʼkidlashicha, An Lushan, ehtimol, Anxi (安息"Forscha") va soʻgʻdcha umumiy nomi „yorugʻlik“ degan maʼnoni anglatuvchi Rovshan nomidan olingan ismning xitoylashtirilgan variyanti, soʻgʻdiy ayol ismi (ܪܘܚܫܐܢ)Roksana bilan bogʻliqdir, shuningdek Iskandarning soʻgʻdlik xotinining ismi ham Roksana edi. Uning ismi Āluòshān(阿犖山) yoki Yaluòshān(軋犖山)sifatida ham koʻchirib olingan boʻlishi ham mumkin va uning vafotidan keyin uning oʻrinbosari Shi Siming tomonidan u Yan shahzodasi La(燕剌王) sifatida nomlangan.

Yoshlik

Aytishlaricha, An Lushan oltita moʻgʻul tilini bilgan va oʻsib ulgʻaygach, Xitoy hukumati asosan tashqi savdo orqali ipak evaziga ot olish uchun ochgan harbiy bozorlardan birida tarjimon boʻlib xizmat qilgan. U bilan birga xizmat qilgan Shi Sugan (keyinchalik Shi Siming deb ataladi) edi, u oʻzidan bir kunlik katta edi va u bilan yaxshi doʻst boʻldi. 732-yilda general Chjan Shougui(張守珪) You prefekturasini (幽州, taxminan zamonaviy Pekin) boshqarganida, u An Lushan qoʻylarni oʻgʻirlaganini bilib qoladi. Chjan An Lushanni qamish bilan oʻldirmoqchi boʻlganida, An Lushan shunday deb qichqirdi: „ Janob, siz ikki vahshiy qabilalarni yoʻq qilishni xohlamaysizmi? Nega An Lushanni qamish bilan oʻldirishni xohlaysiz?“ Chjan uning katta tanasi borligidan va uning iltijosidan hayratda qolgani sababli, uni qoʻyib yubordi va Shi bilan birga mirshab sifatida xizmat qilishni buyurdi chunki ikkalasi ham jinoyatchilarni tutishga qodir edi. Keyinchalik Chjan uni harbiy ofitser lavozimiga koʻtardi. Chjan uning semirib ketganidan havotirdaligi sababli, Chjanning huzurida juda koʻp ovqat yeyishga jur’at eta olmas edi va bu Chjanga yoqdi. Chjan uni qabul qildi va unga oʻz oʻgʻlidek munosabatda boʻldi. Oʻsha paytda bu tarixda qayd etilmagan edi, u birinchi xotini sifatida Kan xonimga uylandi va u unga An Qingxu ismli bitta oʻgʻli tugʻib berdi, ammo u uning toʻngʻich oʻgʻli emas edi.

Tang qoʻshinlarida xizmat

Darajalarining koʻtarilishi (736-742-yillar)

736-yilga kelib, An Lushan umumiy unvonga ega boʻlib, Chjan Shougui qoʻl ostida Pinglu armiyasining(平盧軍, hozirgi Shenyanda joylashgan) zobiti sifatida xizmat qilgan. 736-yilda An Chjan buyrugʻiga boʻyin egmay, Xitan va Xiga qarshi haddan tashqari tajovuzkor hujum qildi, ammo u magʻlubiyatga uchradi. Armiya qoidalariga koʻra, u qatl qilinishi kerak edi. Chjan Anni oʻzi qatl qilmasdan, imperator Syuantszun Anni kechirishiga umid qilgan holda uni poytaxt Changʻanga yubordi. Bosh vazir Chjan Jiuling, Anning oʻlimi harbiy intizomni saqlab qolish uchun zarur boʻlishini taʼkidlab, An isyonchi koʻrinishiga ega ekanligiga ishonib, Anning oʻlimini yoqladi, ammo imperator Syuantszun Anni qodirliklariga ishondi va uni oʻldirishni xohlamadi va shuning uchun uning hayotini saqlab qoldi, lekin uning barcha unvonlaridan mahrum qildi va uni Chjan qoʻl ostida xizmat qilish uchun qaytardi.

740-yilda An Pinglu armiyasining Bingmashisi(兵馬使)(qoʻmondoni) boʻldi. 741-yilda imperator bosh senzuri(nazoratchi amaldor)ning oʻrinbosari Chjan Lijen(張利貞) Xebeyni(河北,yaʼni, Xuanxe daryosining shimolidagi mintaqa) tekshirish uchun qilgan safari paytida u Pinglu armiyasiga tashrif buyurganida, An Chjanning eʼtiborini qozondi. hatto u Chjanning xizmatkorlariga ham pora bergan. Chjan Changʻanga qaytib va Anni imperatorga maqtaganida, imperator Syuantszun Anni Ying prefekturasining komendanti Xitan, Xi, Balxae va Xeysyuy Mohedan himoya qilish uchun Pinglu armiyasining qoʻmondoni etib tayinladi. 742-yilda imperator Syuantszun Pinglu armiyasini harbiy tuzilmaga aylantirib, Anni uning harbiy gubernatori(jiedushi) etib tayinlandi.

Soʻgʻdlik savdogar haykali.

Changʻanda (743-yil)

743-yilda An imperator Syuantszunga hurmat bajo keltirish uchun Changʻanga tashrif buyurdi. Imperator Syuantszun unga yaxshi munosabatda boʻlib, har doim saroyga tashrif buyurishiga ruxsat berdi. U oʻzini sud siyosatida namoyon qila boshladi — rasmiy Su Syaoyun(蘇孝韞) unga shikoyat qilgan oʻsha yilgi imperiya imtihonlarida adolatsizlik boʻlganligi va imperiya bosh senzurining oʻrinbosari Chjan Yi(張倚)ning oʻgʻli Chjan Shi(張奭) hech qanday qobiliyatga ega boʻlmaganiga qaramay, yuqori baho berilgan edi. An bu haqda imperator Syuantszunga maʼlum qildi, u shaxsan uning oldida qayta sinovdan oʻtishni buyurdi. Chjan Shi imperator Syuantszunning qayta tekshiruviga javoban bitta belgi ham yoza olmadi. Natijada, Fuqarolik ishlar vazirlarining oʻrinbosarlari Song Yao(宋遙) va Miao Jinqing lavozimidan ozod etildi.

Koʻpincha imperator Syuantszun oʻziga nodir buyumlar yoki zargarlik buyumlari kabi noyob buyumlarni oʻlpon qilib berilishi orqali xursand boʻlardi. Bu vaqtga kelib An Lushan avvalgidan ham koʻproq semirib ketgan edi va imperator Syuantszun bir safar undan hazillashib: „Bu vahshiy qorinda nima bor?“ deb soʻraganida u: „Sodiq qalbdan boshqa hech narsa yoʻq“, deb javob berdi. Yana bir marta imperator Syuantszunning oʻgʻli valiahd shahzodasi Li Xen omma oldida ekanligida, u Li Xenga taʼzim qilishdan bosh tortib: „Men yovvoyiman, rasmiy marosimni tushunmayman, valiahd shahzoda nima degani?“ deb aytdi. Shunda Imperator Syuantszun javob berdi: „U zahira imperator. Men oʻlganimdan keyin u sizning imperatoringiz boʻladi“. U uzr soʻradi va „Men ahmoqman. Men faqat siz imperator hazrati oliylari haqida bilardim, lekin zaxira imperator degan narsa borligini bilmas edim.“ dedi va u taʼzim qildi, lekin imperator Syuantszun uning halolligiga ishonib, uni yanada koʻproq maʼqulladi. Saroyga kirishga ruxsat berilgach, u imperator Syuantszunning suyukli kanizak turmush oʻrtogʻi Yang Guyfeyning tutingan oʻgʻli boʻlishini soʻradi va imperator Syuantszun bunga rozi boʻldi. Shundan soʻng, bir marta u imperator Syuantszunga taʼzim qilishdan oldin birinchi boʻlib turmush oʻrtogʻi Yang xonimga taʼzim qilib, shunday dedi: „Varvarlar otalarga taʼzim qilishdan oldin onalarga taʼzim qilishadi.“ deydi, Syuantszun endi Anning oʻgʻil otaga boʻysungani kabi unga itoatkor ekaniga ishonchi hosil edi shuning uchun unga yanada koʻproq iltifot koʻrsatdi.

Shimoliy frontga qaytishi

744-yilda qudratli bosh vazir Li Linfu va Pey Kuanning maqtovlari bilan An Pingludan tashqari Fanyang tuzilmasining(范陽, shtab-kvartirasi zamonaviy Pekinda joylashgan) harbiy gubernatori etib tayinlandi. Harbiy qobiliyatlarini koʻrsatishni xohlab, u tez-tez Xitan va Xini talon-toroj qildi. Uning xatti-harakatlari natijasida qirollik haramidan boʻlgan, Xeqin siyosatining bir qismi boʻlgan Xitan va Xi rahbarlariga turmushga chiqqan qirollik xonadonining ikki malikasi, qasos sifatida qatl etish uchun olib keldi va ikkala guruh ham 745-yilda isyon koʻtardi, ammo An ularni magʻlub etdi.

742-yilda Tan imperiyasining hududi va viloyatlari hamda Xitan va Xi hududlarining taxminiy joylashuvi bilan birga.

Song sulolasi tarixchisi Sima Guangning soʻzlariga koʻra, An oʻz kuchini oshirishga harakat qilgani va qoʻzgʻolonni rejalashtirayotgani aytilgan va 747-yilda u Xiongvu qalʼasi(雄武城)ni qurayotganligi uchun harbiy gubernator Van Chjungsidan harbiy yordam soʻragan va u Vangni harbiylarini berishi va qaytarib olmasligini umid qilgan edi. Vang, aksincha, oʻzi uchrashuv sanasidan oldin qoʻshinlarni Xiongvuga olib bordi va qurilish loyihasida qatnashgandan soʻng, askarlar bilan qaytib keldi va imperator Syuantszunga Anning xiyonat qilishni rejalashtirayotganiga ishonchi komilligi haqida xabar taqdim etdi. Oʻsha paytda Vang asosiy raqibi sifatida qoʻrqqan Li Linfu Vangni ayblovlari asossiz degan xulosaga kelgan va Vang keyinchalik 747-yilda u oʻz lavozimidan chetlatilgan. Shuningdek, 747-yilda An Lushanga imperator senzurining bosh oʻrinbosari (御史大夫) faxriy unvoni berildi va Duan xonim uning rafiqasi sifatida tasvirlangan, garchi oʻshanda birinchi ayoli Kang xonim tirik boʻlsa ham.

748-yilda imperator Syuantszun tomonidan An Lushan xiyonatdan tashqari qilgan barcha ishlari uchun qatl qilinmasligini vaʼda qilgan temir sertifikat bilan taqdirlandi va 750-yilda u Dongping shahzodasi boldi, imperiyaning Li xonadoniga mansub boʻlmagan generallar uchun shahzoda boʻlishlari uchun tenglik oʻrnatdi.

Changʻandagi yangi davr

Bu vaqtga kelib, An Lushan va imperator oʻrtasida doʻstlik paydo boʻldi. An oʻsha yilning oxirida imperator Syuantszunga hurmat bajo keltirish uchun Changʻanga borganida, u imperator Syuantszunga 8000 Xi asirlarini sovgʻa qildi. 751-yilda Syuantszun Changʻanda An uchun ajoyib saroy qurdirdi, u hech qanday xarajatlarni ayamay, turli joylarda nefrit, oltin va kumushdan foydalangan. Anning tugʻilgan kunida, 751-yil 20-fevralda imperator Syuantszun va joriyasi Yang uni kiyim-kechak, xazinalar va oziq-ovqat bilan taqdirladilar. 23-fevralda An saroyga chaqirilganda, joriya Yang imperator Syuantszunni xursand qilish uchun chaqaloq uchun katta hajmdagi oʻram yasadi va unga Anni oʻrab qoʻydi, bu esa saroy xonimlar va amaldorlar orasida katta kulgiga sabab boʻldi. Imperator Syuantszun nima boʻlayotganini soʻraganida, joriya Yangning xizmatchilari joriya Yang uch kun oldin tugʻib, chaqaloq Lushanni yuvintirayotganini yaʼni hazil qilayotganini aytishdi. Imperator Syuantszun bu kulgili vaziyatdan mamnun boʻldi va joriya Yang va Anni katta sovgʻalar bilan mukofotladi. Shundan soʻng, An poytaxtga tashrif buyurganida, unga saroyga bepul kirishga ruxsat berildi va u va joriya Yangning ishqiy munosabatlari borligi haqida mish-mishlar tarqaldi, ammo imperator Syuantszun bu mish-mishlarni rad etdi. Anning iltimosiga koʻra, imperator Syuantszun unga Pinglu va Fanyangdan tashqari Xedun tuman (河東, shtab-kvartirasi zamonaviy Tayyuan , Shansi shahrida joylashgan) gubernatorligini ham berdi. Uning ikkita oʻgʻli — An Qingzong va An Qingxuga vazirlik lavozimlari berildi va An Qingzongga imperator xonadoni aʼzosining qizi, Rongyi xonim turmushga chiqdi.

An boshqa mansabdor shaxslarga, shu jumladan joriya Yangning ikkinchi amakivachchasi Yang Guozhongga nisbatan takabburlik qilar edi. Ayni paytda u imperator bosh senzurining oʻrinbosari faxriy unvoni(御史大夫)ga ega boʻlishiga qaramay, u oʻzining hamkasbi Van Gongni (王鉷) va hamkori Li Linfuni hurmat qilar edi. Bir kuni Li Linfu qasddan Van Gongni Anning huzuriga chaqirdi va Vang Gong kelganida, u Li Linfuga katta hurmat koʻrsatdi, bu Anni hayratda qoldirdi va xavotirga tushishiga sabab boʻldi va shundan soʻng An Li Linfu bilan munosabatlarini ham ehtiyotkorlik bilan olib boradigan boʻldi.

Imperator Syuantszunning oʻlimini va shimolga yurish qilish haqida oʻylash

Aytishlaricha, shu paytga kelib, An imperator Syuantszun vafot etganidan soʻng u keyin nima boʻlishidan qoʻrqib, Li Xenga boʻyin egishdan bosh tortganini eslaydi, oxir-oqibat u yakuniy qoʻzgʻolonni rejalashtira boshlaydi, bu esa yanada ragʻbatlantirilgan chunki uning kuzatishi boʻyicha imperiyaning yuragi himoyasiz edi. U taslim boʻlgan Xitan, Xi va Tongluo(同羅)qabilalari orasidan 8000 ga yaqin askarni tanlab oldi va ularni „jasur“ degan maʼnoni anglatuvchi Yeluohe(曵落河) deb nomlanuvchi eng sara harbiy birlashmaga aylantirdi. U oʻzining strateglari sifatida Gao Shang(高尚), Yan Chjuang(嚴莊), Chjan Tongru(張通儒) va Sun Xiaozhe(孫孝哲)ni va oʻzining generallari sifatida Shi Siming, An Shouzhong(安守忠), Li Guiren(李歸仁), Kay Xide(蔡希德), Niu Tingjie(牛廷玠), Xiang Runrong(向潤容), Li Tingvan(李庭望), Kui Qianyou(崔乾祐), Yin Ziqi(尹子奇), He Qiannian (何千年), Vu Lingxun(武令珣), Neng Yuanhao(能元皓), Tyan Chengsi, Tyan Tsyenchjen(田乾真) va Ashina Chengqing(阿史那承慶)ni tayinladi.

An Lushan qoʻzgʻolonidan oldingi 10 ta yirik jiedushilarning taqsimlanishi: Xedong, Fanyang va Pinglu jiedushilari An Lushan tomonidan nazorat qilingan.

751-yil oxirida An Xitanga qarshi katta hujum uyushtirdi va Xitan hududining markaziga tezlik bilan kirib bordi, ammo yomgʻir yogʻganligi tufayli xitanlar tomonidan magʻlubiyatga uchratildi va general Xe Side(何思德) oʻldirildi. Anning oʻzi ham deyarli oʻlishiga oz qoldi va ortga chekingach, Ge Jie(哥解) va Yu Chengxian(魚承仙)ni magʻlubiyatda ayblab, ularni qatl qildirdi. Keyinchalik u Shini xitanlarning qarshi hujumidan himoya qildi va Shi xitanlarni qaytarishga muvaffaq boʻldi. 752-yilda u xitanlarga qarshi katta qarshi hujum uyushtirmoqchi boʻlib, etnik jihatdan Tujue generali Li Sianzhongni(李獻忠) unga qoʻshilishini soʻradi. Li Sianzhong Andan qoʻrqardi, An Liga Xitanga hujum qilishni buyurganida, Li isyon koʻtardi va shu bilan Anning yurishi toʻxtatildi.

Oʻsha yilning oxirida imperator Syuanszun An Lushan va An Sishunning (Shuofang tumani (朔方, shtab-kvartirasi zamonaviy Inchuan prefekturasining Ninsya shahrida joylashgan) harbiy gubernatori edi) Xeksi(河西, shtab-kvartirasi zamonaviy Vuvey, Gansu) va Longxi(隴西, shtab-kvartirasi zamonaviy Xaydong prefekturasida joylashgan Sinxay provinsiyasi) harbiy gubernatori Geshu Xan bilan munosabati yaxshi emasligini koʻradi va bu uchta asosiy chegara qoʻshinlari qoʻmondonlari va ularning oʻrtasidagi munosabatlarni yanxshilashni istab, uchalasini va katta kuchga ega amaldor Gao Lishini poytaxtga chaqirtiradi va ziyofat uyushtirib, ularning noxushliklarini hal qilishga harakat qildi. Biroq uchrashuvda Geshu va An Lushan janjallashib qolishdi, faqat Gao Geshuga tikilib, An Lushanning haqoratlariga javob qaytarishga toʻsqinlik qilgandan keyingina ular toʻxtadi.

Li Linfuning oʻlimi va Yang Guozhong bilan raqobat

753-yilda Li Linfuning oʻlimi va uning oʻrniga Yang Guozxong tayinlanishi bilan Yang Guozxong Li Linfuni oʻlimidan keyin sharmanda qilmoqchi boʻlib, An Lushanga Li Linfu Li Syanchjong qoʻzgʻolonida ishtirok etgan degan ayblovlarini tasdiqlashiga majbur qildi. An rozi boʻldi va keyinchalik, Li Linfuning kuyovi Yang Sixuanning(楊齊宣) qoʻshimcha tasdigʻi bilan Li Linfu oʻlimidan keyin aybdor deb eʼlon qilingan va uning oila aʼzolari surgun qilingan. Shuningdek, 753-yilda Li Syanchjon qoʻshinlari Huige tomonidan magʻlubiyatga uchratildi va ular Anga taslim boʻlib, uning harbiy qudratini yanada oshirdi.

Li Linfuni vafotidan keyin uni ayblashda hamkorlik qilganga qaramay, An va Yang Guozxong oʻrtasida tez orada raqobat paydo boʻldi, chunki An Li Linfu kabi Yang Guozxongdan qoʻrqmadi. Yang Guozhong Anni imperator Syuantszunga qarshi isyon koʻtarishga tayyorgarlik koʻrayotganlikda bir necha bor aybladi, ammo imperator Syuantszun bu ayblovlarni rad etdi. Yang Guozhong Geshu bilan birgalikda Anga qarshi ittifoq tuzdi. 754-yil bahorida Yang imperatorga An qoʻzgʻolon koʻtarishga tayyor ekanligini aytdi, bu ayblovni Yang ilgari ham aytgan edi. Yang agar imperator Syuantszun Anni Changʻanga chaqirsa, u albatta kelmasligini bashorat qildi. Biroq, imperator Syuantszun Anni huzuriga chaqirib, Yangning bashoratini sinab koʻrganida, An darhol Changʻanga yetib keldi va Yang yolgʻon ayblovlar qilayotganligini daʼvo qildi. Shundan soʻng, imperator Syuantszun, Li Xen ham Yangning bu masala boʻyicha bildirgan bahosini tasdiqlashiga qaramay, An isyonni rejalashtirayotgani haqidagi har qanday gaplarga ishonishdan bosh tortdi. Imperator hatto Anni kanslerlikka koʻtarishni ham koʻrib chiqdi, ammo Yang bunga qarshi chiqdi va Anga koʻtarilish nasib qilmadi. Shundan soʻng An Fanyangga qaytib keldi. Anning iltimosiga koʻra imperator Syuantszun u oʻz askarlarini imperator roziligini olmasdan turib ham yuqori unvonlar bilan taqdirlashiga ruxsat berdi. Geshu, buni eshitib, u ham imperatorga huddi shunday iltimos yubordi va imperator Syuantszun Geshuga ham shunday imtiyoz berdi. Shundan soʻng 754-yilda An Xi kuchlarini tor-mor etdi va ularning boshligʻi Li Riyue(李日越)ni qoʻlga oldi. Ayni paytda Yang Guozhong mansabdor Vey Chjini(韋陟) tahdid sifatida koʻrdi va Veyni korrupsiyada aybladi. Keyin esa Yang Guozhong Veyni Anning sherigi Ji Ven(吉溫)ga pora berganlikda aybladi va Vey hamda Ji ikkalasi ham lavozimdan ozod etildi. Keyinchalik An Yang Guozhongning ayblovlari yolgʻon ekanligini daʼvo qilib, ularning nomidan shikoyat qiladi, ammo imperator Syuantszun An yoki Yang Guozhongga qarshi hech qanday chora koʻrmadi.

Isyon

An Lushan qoʻzgʻoloni xaritasi.

An Lushan qoʻzgʻoloni 755-yilning 16-dekabridan 763-yilning 17-fevraliga qadar davom etdi. Bu qoʻzgʻolon taxminan 13-36 million kishining oʻlimiga sabab boʻldi va bu qoʻzgʻolon tarixdagi eng halokatli urushlardan biriga aylandi.

Dastlabki bosqich

755-yilning bahorida muammolar avjiga chiqdi. An Lushan imperator Syuantszunga oʻz qoʻmondonligi ostidagi 32 xan generalini xan boʻlmagan generallarga almashtirish toʻgʻrisidagi iltimosnomani yubordi. Syuantszun, Anning iltimosini yaqinlashib kelayotgan qoʻzgʻolonning belgisi sifatida taxmin qilgan vazirlar Yang Guozhong va Vey Jiansuning qarshiligiga qaramay Anning iltimosini qabul qildi. Keyin Yang va Vey Anni kansler lavozimiga koʻtarishni va uning uchta buyrugʻini uning uchta oʻrinbosari oʻrtasida taqsimlashni taklif qilishdi.

Imperator Syuantszun dastlab rozi boʻldi, ammo farmon ishlab chiqilgandan soʻng, Syuantszun uni Anga yuborish oʻrniga muhokamaga qoʻydi va amaldor Fu Qiulinni(輔璆琳) Anga yangi mevalar taqdim etish va uni kuzatish uchun yubordi, buning natijasida Imperator An Fuga muhokamada ijobiy taklif taqdim etishi uchun pora berganligi bilib qolgan. Biroq, Yang Anga qarshi axborotlarida qatʼiy turib oldi. Keyin Yang Anning baʼzi xodimlari va hamkorlariga hujum qildi, jumladan Szinchjao meri Anning doʻsti Li Chao(李超) va boshqalarni hibsga oldi va ularni yashirincha qatl ettirdi. Oʻsha paytda Changʻanda boʻlgan Qingzong An Lushanga Yangning hujumi haqida xabar berdi, bu An Lushanni jiddiy xavotirga soldi, shundan soʻng u 755-yil yozida imperiya shahzodasining dafn marosimida qatnashishdan bosh tortdi va oʻsha kuzda Changʻanga katta sonli jangobor otlar yubormadi va bu imperator Syuantszunning shubhalarini uygʻotdi. Anning Fuga bergan poralari haqidagi daʼvolar imperatorga ham yetib bordi, u Funi qatl qildi va yana bir amaldor Feng Shenvey(馮神威) Fanyangga An Lushanni yana chaqirish uchun yubordi, u esa imperatorning bu chaqiruvlariga eʼtibor bermadi.

755-yil qishning 16-dekabrda An qoʻzgʻolon koʻtardi, Yangni olib tashlash uchun imperator Syuantszundan Changʻanga yurish toʻgʻrisida maxfiy farmon olganini daʼvo qildi. Imperator amaldorlarining hammasi xavotirda edilar, chunki oʻsha paytda An Yangdan tashqari qirollikning eng kuchli qoʻshinlariga ega edi, chunki faqat Yang Anni osongina bostirish mumkinligiga ishonilar edi. Imperator Syuantszun general Feng Changqingni Fanyang va Pinglu harbiy gubernatori etib tayinladi va An isyonini magʻlubiyatga uchratilgach, uni Anning oʻrniga qoʻyish niyatida edi. Imperator shuningdek, Fengni sharqiy poytaxt Luoyangga mudofaani mustahkamlash uchun yubordi, boshqa bir general Gao Sianzhi Shan(陝xminan hozirgi Sanmensiya, Xenan) qoʻmondonligidagi ikkinchi darajali mudofaaga qoʻmondonlik qilishi haqida buyruq berildi. Imperator An Qingzong va Anning birinchi xotini Kang xonimni qatl ettirdi va An Qingzongning hozirgi rafiqasi Rongyi xonimni oʻz joniga qasd qilishga majbur qildi.

756-yil 8-yanvarda Lushan Sariq daryoni kesib oʻtdi va tezda Chenliu (陳留, Xenan, zamonaviy Kayfin shahri) va Yingyang (滎陽, taxminan zamonaviy Chjenchjou shahri, Xenan) qoʻmondonliklarini egallab oldi. U Luoyangga yaqinlashdi va u yerda Feng qoʻmondonligi ostidagi yaxshi tayyorgarlik koʻrmagan qoʻshinga duch keldi, u Fengni tezda magʻlub etdi va Feng qochishga majbur boʻldi va Luoyangni oʻziga taslim qildi. Feng Gao bilan kuchlarini birlashtirib, Tong dovoniga chekinishga chaqirdi Gao rozi boʻldi va ular u yerda mudofaa oʻrinlarini egalladilar va An tezda hujumni davom ettirmadi, balki oʻzini imperator deb eʼlon qilishni rejalashtirgan Luoyanda qoldi. Tez orada (amaldor Bian Lingcheng(邊令誠)ning ayblovlari tufayli) Imperator Syuantszun Feng va Gaoni qatl etdi va Gaoni oʻrniga Geshu Xanni qoʻydi. Sariq daryoning shimolidagi Pingyuan qoʻmondonligi(平原, taxminan zamonaviy Dezhou, Shandong) gubernatori Yan Zhenqing boshchiligida baʼzi Tang amaldorlari An Lushanga qarshilik koʻrsatdilar.

Yan imperatori sifatida

756-yilda (5-fevral) Oy yilining yangi yilida An Lushan oʻzini Luoyanda imperator deb eʼlon qildi va yangi Yan davlatini tuzdi, Chjan Tongru va taslim boʻlgan Tang amaldori Daxi Xunni(達奚珣) oʻzining vazirlari etib tayinlandi. U An Qingxuni Jin shahzodasi va yana bir oʻgʻli An Qingxe(安慶和)ni Chjen shahzodasi deb eʼlon qildi. Ayni paytda, dastlab Anga boʻysungan Yan Zhenqingning amakivachchasi Yan Gaoqing(顏杲卿), Changshan qoʻmondonligida(常山, taxminan zamonaviy Baoding, Xebey) Anga qarshi chiqdi lekin tezda magʻlubiyatga uchradi va Luoyangdagi Anga yuborildi, An uni qatl etdi va An Qingxuni Tong dovoniga hujum qilish uchun yubordi ammo Geshu Xan hujumni qaytardi.

Bu vaqtga kelib, Tang generallari Guo Ziyi va Li Guangbi Sariq daryoning shimolidagi imperator An hududiga kirib, Luoyang va Fanyang oʻrtasidagi aloqani uzib, An qoʻshinlari orasida katta qoʻrquvga sabab boʻlgan. An hududni himoya qilish uchun Sariq daryodan shimolga chekinish kerak deb hisobladi, ammo bu orada Yang Guozhong va Geshu oʻrtasida shubhalar paydo boʻla boshladi, ularning har biri ikkinchisining oʻziga xos rejasi borligiga ishonardi. Shuning uchun Yang imperator Syuantszunni Geshuga Shan qoʻmondonligida joylashgan Yan generali Kui Qianyouga hujum qilishni buyurishga koʻndirdi. (Bu buyruq Geshu, Guo va Li Guangbining Tong dovoni xavfsizligini taʼminlash va bu Guo va Li Guangbining shimoldagi Yan hududini qoʻlga kiritishga imkon berishi toʻgʻrisidagi rejalariga zid edi.) Geshu imperator Syuantszun Geshuga bir necha bor hujum qilishni buyurgan va u shunday qilishga majbur boʻldi ammo u Kui tomonidan magʻlubiyatga uchratildi. Geshuga boʻysunuvchi Huoba Guiren(火拔歸仁) uni tutib, Yan qoʻshinlariga taslim qildi. Keyinchalik, An Geshuni bir nechta Tang generallariga xat yozishga undadi va ularni taslim boʻlishga undadi, ammo ularning barchasi rad etishdi.

Sugʻdiylar, Xitoyning Shimoliy Qi stelasida tasvirlangan, taxminan 567-573-yillar.

Yan qoʻshinlari Tong dovonini egallab olishganda, imperator Syuantszun va Yang vahima ichida Changʻanni tashlab, Shu qoʻmondonligi(蜀郡, taxminan zamonaviy Chendu shahri, Sichuan) tomon qochib ketishdi. Yoʻlda, kichik bir qishloqda, Mavei bekatida imperator soqchilari Yang Guozhong bu qoʻzgʻolonni qoʻzgʻatganiga ishongan general Chen Xuanli va Yang Guozxonga suiqasd uyushtirdilar va Yang Guifeyning oʻlimini talab qildilar, imperator bunga istamay rozi boʻldi. Imperatorning chekinishidan hayratda qolgan An, Kui Guangyuan(崔光遠) Changʻan shahrining Tanglik meriga taslim boʻlishni taklif qiladi va Kui asta-sekin Changʻanga tomon harakat qiladi. Shuningdek, taslim boʻlgan Yan kuchlaridan sobiq vazir Chen Xili va asosiy amaldorlar Chjan Jun(張均), Chjan Ji(張垍) bor edi va An Chen va Chjan Jini vazirlari qilib tayinladi.

Shu bilan birga, An imperator Syuantszunning singlisi Xuo malikasi va boshqa bir qator imperator qarindoshlarini qatl qilib, ularni An Qingzong uchun ularni qurbon qildi. Bu vaqtda yangi Tang imperatori Li Heng yoki imperator Suzong paydo boʻldi. Yan qoʻshinining sekinligi tufayli Yan qoʻshinlari oxir-oqibat Shu qoʻmondonligiga yetib borgan imperator Syuantszunni ham, Lingvuga qochib oʻtgan va u yerda Tang imperatori unvonini olgan Li Xenni ham (imperator Suzong sifatida) qoʻlga kirita olmadilar. Syuantszun Li Xenning xatti-harakatlarini tan oldi va keyinchalik Taishang Huang (isteʼfodagi imperator) unvonini oldi. Changʻan qulagani haqidagi xabarni eshitib, Guo va Li Guangbi Lingvuga chekinishdi, bu esa Shiga Sariq daryoning shimolidagi va Tayxan togʻlarining sharqiy qismini tinchlantirishga imkon berdi ammo Yan Zhenqing va uning qoʻmondonligi ostidagi boshqa Tang amaldorlari tomonidan nazorat qilib turilgan hududlar bundan mustasno edi.

Oʻlim

An Lushan imperator unvoniga ega boʻlgach, koʻp vaqtini Luoyang saroyida oʻtkazar edi. Uning generallari uni kamdan-kam koʻrishar edi va eng muhim masalalar Yan Zhuang(嚴莊) orqali hal qilinardi.

An Lushan surunkali koʻz muammolaridan aziyat chekdi, bu esa uni oxir-oqibat koʻrlikka olib keldi, uning jarohatlari bor edi va u juda semiz edi. Uning ogʻirligi bir marta otni oʻldirdi va u Xuaqing hovuziga tashrif buyurganida kiyimlarini kiyib-yechishi uchun yordam beradigan uchta xizmatkorga muhtoj edi.

An Lushanda Li Chjuer(李豬兒) ismli juda ishonchli boʻlgan xitan amaldori bor edi. Ammo kasal va koʻr boʻlganida, An gʻazablangan va paranoya kasalligiga uchragan edi va agar xizmatkorlari uning noroziligiga sabab boʻlsa, ularni kaltaklar hatto oʻldirardi. Hatto u Yan Zhuang va Li Chjuerni ham tez-tez urganligi aytilgan.

An Lushan oʻzining oʻgʻli An Qingʻenni(安慶恩)(ikkinchi xotini Duan xonimning oʻgʻli) yaxshi koʻrardi va An Qingʻenni valiahdlikka tayinlash haqida oʻylardi (an Qingxuni oʻrniga uni tayinlamoqchi edi). Uning noroziligini bilib, An Lushan uni oʻldirishni rejalashtirayotganidan qoʻrqib, An Qingxu Xe, Yan va Li Chjuer bilan birga An Lushanga suiqasd qilishga qaror qildi.

757-yil 29-yanvarga oʻtar kechasi Yan va An Qingxu saroy tashqarisini qoʻriqladi, Li Chjuer esa saroyga qilich olib kirib, An Lushanga hujum qildi. An qarshilik koʻrsatmoqchi boʻldi, lekin toʻshagi ostiga qoʻygan qilichini topa olmadi. Li Chjuer uning oshqozoni va qorniga jarohat yetkazdi. Ichaklari tanasidan chiqib ketayotganda An „bu mening oʻz uyimning oʻgʻrisi“ deb baqirdi va vafot etdi.

Ertasi kuni ertalab Yan saroy amaldorlariga An Lushan ogʻir kasal boʻlib qolganini va An Qinxuni valiahd shahzoda etib tayinlaganini eʼlon qildi. An Qinxu taxtga oʻtirgandan soʻng, An Lushan vafot etganini eʼlon qildi.

Ikki yil oʻtgach, 759-yilda Shi Siming An Qinxuni oʻldirib, imperator unvonini olganidan soʻng, Shi Siming An Lushanni imperator emas, balki imperiya shahzodasi nomi bilan dafn etdi va unga oʻlimidan keyin juda yoqimsiz boʻlgan La(剌, „oʻylanmaydigan“ degan maʼnoni anglatadi)ismini berdi.

Shaxsiy maʼlumot

• Otasi
  • familiyasi Kang(康) boʻlishi mumkin (shaxsiy ismi nomaʼlum)

• Onasi
  • Ashide xonim
• Oʻgay otasi
  • An Yanyan(安延偃)
• Turmush oʻrtoqlari
  • Kan xonim, shahzoda Qingxuning onasi (756-yilda Tan imperatori Syuantszun tomonidan qatl etilgan).
  • Qirolicha Duan, An Qingʻenning onasi.
• Farzandlari
  • An Qingzong(安慶宗) (756-yilda Tan imperatori Syuantszun tomonidan qatl etilgan)
  • An Qingxu(安慶緒), Jin shahzodasi (756-yilda tayinlangan), keyinroq imperator boʻlgan
  • An Qingzhang(安慶長)
  • An Qingxe(安慶和) Chjen shahzodasi (756-yilda tayinlangan, 758-yilda Tan imperatori Suzong tomonidan qatl etilgan)
  • An Qingʻen(安慶恩)
  • Yana oltita oʻgʻil, nomlari tarixda qayd etilmagan.
• Boshqa qarindoshlari
  • An Sishun (qarindoshligi noaniq)

An Lushanning harbiy darajalari

Vaqt	Boshqaruv (pinyin + oʻzbek)	Vazifalar
740-yildan oldin	Pinglu armiyasida ofitser 平盧軍, tarjimon
741, yettinchi oy	Yingzhou general gubernatori va Pinglu Jun Bingma Shi (兵馬使, Pinglu armiyasi qoʻmondoni)	Shimoli-sharqiy chegaradagi muammolarni oʻz zimmasiga olishi va Xitan, Xi, Balhae va boshqalarni nazorat qilishi uchun.
742, birinchi oy	Pinglu Jiedu Shi (Pinglu mintaqaviy qoʻmondoni)	Shivei va Mohedagi tartibsizliklarni bostirishi uchun.
744, uchinchi oy	Fanyang Jiedu Shi (Fanyang mintaqaviy qoʻmondoni)	Xitan va Xi va uning atrofidagi hududlarni nazorat qilishi uchun.
747	Yushi Daifu (御史大夫, Imperator bosh senzurining oʻrinbosari)	Faxriy unvon.
751, yettinchi oy	Hedong Jiedu Shi (Hedong mintaqaviy qoʻmondoni)	Turklarni himoya qilishi uchun.
755	Yan Guangdi (Yan imperatori, 757-yilda vafot etgan)	Tang sulolasini taxtdan agʻdarib, oʻz hukmronligini oʻrnatdi.
Manbalar: Xu Elina-Qian, pp. 248-49

Adabiyotlar

• Christofer I.,Bekvit (2009):"Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present". Princeton: Princeton Universiteti nashri. ISBN 978-0691135892
• Benn, Charlz (2002). „Chinaʼs Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty“. Oksford universiteti matbuoti. ISBN 0195176650
• Bo Yang, „Bo Yang Edition of the Zizhi Tongjian“, jild. 51, 52, 53
• "The Cambridge History of China" , 3-jild
• Ebrey, Walthall, Palais (2006). „ East Asia: A Cultural, Social, and Political History“. Boston: Houghton Mifflin kompaniyasi. ISBN 0618133844
• Lin, Tianwei, „An Lushan (Wayback Machine saytida 2007-09-29 sanasida arxivlangan)“. Xitoy entsiklopediyasi (Biografiya nashri), 1-nashr.
• Liu Xu va boshqalar, Tangning eski kitobi, /a16/200a.htm jild. 200, 1-qism
• Ouyang Xiu va boshqalar, Tangning yangi kitobi, /a17/225a.htm jild. 225, 1-qism
• Matsui, Xitoshi 松井等 (Yaponiya). „Qidan boksing shi 契丹勃興史(Kitanning yuksalishi tarixi)“. Mamden chiri-rekishi kenkyu xokoku 1 (1915).Xitoy tiliga Liu, Fengzhou 劉鳳翥 tomonidan tarjima qilingan. „Minzu Shi Yiven Ji 民族史譯文集“ (Etnik tarixga oid tarjimalar toʻplami) 10 (1981) da. Repr. ichida: Sun, Jinji va boshqalar. 1988 (1-jild),  93-141-betlar
• Mu, Veysheng (2000). „The Critical Biography of Guo Ziyi“. ISBN 7806284060
• Pulleyblank, E. G.. The Background of the Rebellion of An Lu-Shan. London: Oxford Universiteti matbuoti, 1955-yil. 
• Pulleyblank, E. G. „The An Lu-Shan Rebellion and the Origins of Chronic Militarism in Late Tʼang China“, John Curtis Perry va Smith, „Essays on Tʼang Society“, Leiden: Brill (1976)
• Sima Guang va boshqalar, Ziji Tongjian, jildlar. 214, 215, 216, 217, 218, 219
• Edvard X. Schafer "The Golden Peaches of Samarkand". Berkli: Kaliforniya universiteti matbuoti, 1985. ISBN 978-0520054622
• Xu, Daoxun va boshqalar. (1993). "The Biography of Tang Xuanzong". Pekin: Xalq matbuoti. ISBN 7010012105
• "Xu Elina Qiang" An Lushan-Khitan munosabatlari uchun 248-250-betlarga qarang.
• Xue Zongzheng (1992). "A History of Turks". Pekin: Xitoy ijtimoiy fanlar matbuoti. ISBN 7500404328
• Yang, Chjijiu, „An Lushan“. "Xitoy entsiklopediyasi" (Xitoy tarixi nashri), 1-nashr.
• Yu Taishan (2-nashr 2003-yil). "Gʻarbiy mintaqalarning keng qamrovli tarixi". Zhengzhou: Zhongzhou Guji matbuoti. ISBN 7534812666
• Zhong, Xan. „An Lushan Dengzahu De Neiya Wenhua Beijing“ („Ichki Osiyodagi An Lushan haqida madaniy fon va h.k. — Sute yoki Soʻgʻdning Ichki Osiyoga oid muhokamasi bilan“). „Journal of Chinese Historical Studies“. 2005.1. ISBN 1002-7963