Qutuz

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sayfiddin Qutuz
Al-Malik al-Muzaffar Sayfiddin Qutuz

Qohiradagi Qutuz byusti
Misr sultoni
Mansab davri
1259-yil 12-noyabr – 1260-yil 24-oktyabr
Oʻtmishdoshi Al-Mansur Ali
Vorisi Beybars
Suriya sultoni
Mansab davri
1260-yil sentyabr – 1260-yil 24-oktyabr
Sulton noibi
Mansab davri
x – 1259-yil
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi
Mahmud ibn Mamdud

1221-yil 2-noyabr
Xorazm
Vafoti 24-oktyabr 1260-yil(1260-10-24)
(38 yoshda)
Al-Solihiya, Mamluklar davlati
Millati Turkiy
Onasi Xonsulton
Otasi Ibn Mamdud
Qarindoshlari Jaloliddin Manguberdi Muhammad Xorazmshoh

Sayfiddin Qutuz (arabcha: سيف الدين قطزقطز), shuningdek, Kutuz, Kotuz[1] va toʻliq ismi Al-Malik al-Muzaffar Sayf ad-Din Qutuz ( الملك المظفر سيف الدين قطز), harbiy boshliq va Misrdagi turkiy Mamluk sultonlarining uchinchisi yoki toʻrtinchisi[sharh 1][2] boʻlgan[3][4][5]. U 1221-yil 2-noyabrda tugʻilgan, 1260-yil 24-oktabrda vafot etgan va 1259-yildan 1260-yilda oʻldirilguniga qadar bir yildan kamroq vaqt mobaynida Sulton sifatida hukmronlik qildi, lekin yigirma yil davomida amalda hukmdor boʻlib xizmat qildi.

Dastlab u Misrga qullikka sotilgan va 20 yil davomida Sulton noibi darajasiga koʻtarilib, taxt ortidagi kuchga aylandi. U 1249—50 yillarda Misrga bostirib kirgan Yettinchi Salib yurishlarini magʻlub etishda koʻzga koʻringan edi. 1259-yilda Misr moʻgʻullar tomonidan tahdid qilinganda, u harbiy jihatdan yetakchilikni oʻz qoʻliga oldi va keyin hukmronlik qilayotgan 15 yoshli sulton Al-Mansur Alini taxtdan agʻdardi. Suriya va Bagʻdoddagi islomiy kuch markazlari moʻgʻullar tomonidan bosib olindi va Islomiy kuchlarning markazi Misrga koʻchirildi va bu moʻgʻullarning navbatdagi nishoniga aylandi. Qutuz Misrning azaliy dushmani salibchilar bilan shartnoma tuzib, moʻgʻullarga qarshi chiqish uchun shimolda Misr mamluk qoʻshinini boshqargan.

Ayn-Jalut jangi 1260-yil 3-sentyabrda Jalilaning janubi-sharqiy qismida Misr mamluklar qoʻshini bilan moʻgʻullar oʻrtasida boʻlib oʻtgan. Moʻgʻullar Qutuz qoʻshinlari tomonidan qattiq magʻlubiyatga uchradi, bu tarixiy burilish nuqtasi hisoblanadi. Qutuz Qohiraga zafarli qaytish paytida Mamluklar yetakchisi Beybars tomonidan oʻldirildi. Qutuzning saltanati qisqa boʻlsa-da, u islom olamidagi mashhur Mamluk sultonlaridan biri boʻlib, islom tarixida yuksak mavqega ega boʻldi[6].

Tarjimayi holi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qutuz Forsdan kelgan turkiy shahzoda edi[7][8][9]. Xorazmshohlar saltanati qulashi davrida moʻgʻullar tomonidan asirga olingan tax. 1231-yilda u Suriyaning Damashq shahriga olib ketilgan va u erda Misrlik qul savdogariga sotilgan va keyin uni Qohiradagi Mamluk sultoni Aybakga sotishgan. Baʼzi manbalarga koʻra, Qutuz oʻzining asl ismi Mahmud ibn Mamdud boʻlib, Xorazmshohlar Imperiyasi hukmdori Alovuddin Muhammad II avlodidan boʻlganini taʼkidlangan[10].

1258-yil Moʻgʻullar tomonidan Bagʻdodni egallab olinishi.

U Sulton Aybakning[11] eng koʻzga koʻringan Muizi mamlukiga aylandi va 1253-yilda Sulton noibi boʻldi. Aybak 1257- yilda oʻldirilgan va Qutuz Aybakning oʻgʻli Al-Mansur Alining sulton noibi boʻlib qolgan. Qutuz Mamluklar qoʻshiniga boshchilik qiladi va Aybakning bevasi Shajar al-Durrni hibsga olgan va Al-Mansur Alini Misrning yangi sultoni etib tayinlagan[11]. 1257-yil noyabr va 1258-yil aprel oylarida u Bahriyya mamluklari[sharh 2] tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va Shahrzuriya kurdlarini oʻz ichiga olgan Al-Karakning Al-Malik al-Mugʻiz[sharh 3] boshchiligidagi kuchlarning bosqinlarini magʻlub etdi[12][sharh 4][13]. Bosqinlar Al-Karakdagi Bahriyya Mamluklari oʻrtasida nizoga sabab boʻldi, chunki ularning baʼzilari Misrdagi oʻz izdoshlarini qoʻllab-quvvatlamoqchi edi[sharh 5].

1258-yil fevralda moʻgʻul qoʻshini Bagʻdodni talon-toroj qildi, uning aholisini qirgʻin qildi va Abbosiy xalifasi Al-Mustaʼsimni oʻldirdi. Keyin ular Hulokudan tahdidli xat olgan Ayyubiylar shohi An-Nosir Yusuf tomonidan boshqariladigan Suriya tomon yurdi[sharh 6][14]. Sulton noibi Qutuz va Misr amirlari An-Nosir Yusufning Misrdan zudlik bilan yordam soʻrab murojaat qilgan xabaridan xavotirga tushishdi. Qutuz 15 yoshli sulton Al-Mansur Alining saroyiga yigʻilgan amirlarga vaziyat ogʻirligi uchun Misrda moʻgʻullarga qarshi kurasha oladigan kuchli va qobiliyatli sulton boʻlishi kerakligini aytdi. 1259-yil 12-noyabrda Al-Mansur Ali Qutuz tomonidan taxtdan tushirildi. Qutuz yangi sulton boʻlgach, amirlarga moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonganidan soʻng boshqa istalgan sultonni taxtga oʻtirishiga vaʼda berdi[15].

Qutuz amir Foris ad-Din Aqtay al-Mostarebni[sharh 7] Misr qoʻshinining otabegi sifatida saqlab qoldi va jangga tayyorgarlik koʻra boshladi[15].

Moʻgʻul bosqini[tahrir | manbasini tahrirlash]

1260-yildagi moʻgʻullarning Levantdagi hujumlari. Halab va Damashqqa dastlabki muvaffaqiyatli hujumlar, Baalbek, al-Subayba va Ajlun kabi ikkilamchi nishonlarga kichikroq hujumlar, shuningdek, Falastinning boshqa shaharlariga, jumladan Quddusga qarshi bosqinlar qilindi. Kichik bosqinchilar Gʻazoga qadar janubroqqa yetib bordi.

Huloku va uning qoʻshinlari Damashqqa tomon yoʻl oldilar, u yerda Suriya amirlarining bir qismi An-Nosir Yusufga taslim boʻlishni va oʻzlarini va Suriyani qutqarish uchun eng yaxshi yechim sifatida Hulokuga boʻysunishni taklif qilishdi. Yigʻilishda hozir boʻlgan Mamluk Beybars bu taklifdan norozi boʻldi va mamluklar oʻsha kechada An-Nosir Yusufni oʻldirishga qaror qilishdi. Ammo u akasi bilan Damashq qalʼasiga qochishga muvaffaq boʻldi. Keyin Beybars va Mamluklar Suriyani tark etib, Misrga yoʻl olishdi va u yerda ularni Sulton Qutuz iliq kutib oldi ve Beybarsga Qalyub shahrini hadya qildi[sharh 8][16][17]. An-Nosir Yusuf moʻgʻul qoʻshini Halabga yaqinlashayotganini eshitib, xotini, oʻgʻli va boyligini Misrga joʻnatadi. Damashq va Suriyaning boshqa shaharlari aholisi qochib keta boshlaydi[17]. Moʻgʻullar Halabni yetti kun qamal qilgandan soʻng uni talon-toroj qilib, aholisini qirgʻin qilishdi. An-Nosir Yusuf Halabning qulaganini eshitgach, Damashqni qolgan aholisi bilan himoyasiz qoldirib, Misrga qochdi, lekin Qutuz uni Misrga kirishiga ruxsat bermadi. Shunday qilib, An-Nosir Yusuf Misr chegarasida qoldi, amirlari esa uni tark etib, choʻlga tomon ketishdi. Sulton Qutuz an-Nosir Yusufning xotini va xizmatkorlari bilan Misrga yuborilgan taqinchoqlari va pullarini tortib olishni buyurdi. Halab moʻgʻullar qoʻliga oʻtganidan 16 kun oʻtib Damashq jangsiz taslim boʻldi. An-Nosir Yusuf mamluklar tomonidan asirga olinadi va Hulokuga yuboriladi[18][sharh 9].

Suriya va Bagʻdoddagi islomiy kuch markazlarining zabt etilishi bilan Islom imperiyasining markazi Misrga oʻtdi va Misr Hulokuning navbatdagi nishoniga aylandi. Huloku Qohiraga tahdidli maktub bilan xabarchilar yuborib, Qutuzni taslim boʻlishga va moʻgʻullarga boʻysunishga undaydi[sharh 10][19][20][21][22]. Qutuz javob sifatida elchilarni qatl ettirdi. Elchilarning boshlari Qohiradagi Bob Zuveyla darvozasiga osildi[23][15]. Keyin Qutuz moʻgʻullarning hujumini kutish oʻrniga ularni Misrdan uzoqroqqa ketkizish uchun qoʻshin yigʻishga qaror qildi[24][25]. Boshqalar esa hududdan qochib ketishgan edi. Misrda yashovchi marokashliklar gʻarbga, yamanliklar esa Yaman va Hijozga qochib ketishdi[24].

Qutuz As-Solihiyaga[26][sharh 11] borib, moʻgʻullarga qachon hujum qilishni hal qilish uchun qoʻmondonlari va amirlarini yigʻdi. Ammo amirlar qoʻrqoqlik koʻrsatdilar. Qutuz ularni oʻziga qoʻshilishlari uchun uyaltirdi va shunday dedi: „Ey musulmonlarning amirlari, sizlar bir qancha vaqtdan beri mamlakat xazinasi bilan oziqlanasizlar va bosqinni yomon koʻrasizlar. Men yolgʻiz boraman, kim menga qoʻshilishni xohlasa, shunday qilsin, kim menga qoʻshilishni xohlamasa uyiga qaytsin, lekin qoʻshilmasa, ayollarimizni himoya qilmaslik gunohini oʻz zimmalariga oladi“[25].

Qutuz Beybarsga Gʻazoga u yerdagi kichik moʻgʻul garnizonini kuzatish uchun qoʻshin olib borishni buyurdi, Beybars ularni osongina magʻlub etdi[15]. Gʻazoda bir kun oʻtkazgandan soʻng, Qutuz oʻz qoʻshinini qirgʻoq boʻylab Quddusdagi Salibchilar davlatining qoldigʻi boʻlgan Akre shahriga olib bordi. Salibchilar mamluklarning anʼanaviy dushmanlari boʻlib, moʻgʻullar ularga Frank-moʻgʻul ittifoqini tuzish haqida murojaat qilishgan. Biroq, oʻshanda salibchilar moʻgʻullarni eng katta xavf deb bilishdi. Qutuz salibchilarga bilan moʻgʻullarga qarshi harbiy ittifoq tuzishni taklif qildi, biroq salibchilar ikki kuch oʻrtasida betaraf boʻlishni afzal koʻrdilar. Biroq, ular Qutuz va uning qoʻshinlariga salibchilar hududi boʻylab bemalol foydalanishlariga va salibchilarning qal’asi Akre yaqinida qayta taʼminot uchun qarorgoh qurishlariga ruxsat berishdi. Qutuz va uning qoʻshini u yerda uch kun qolib[27], moʻgʻullar Iordan daryosidan oʻtganini eshitgani zahoti, Qutuz va Beybars oʻz qoʻshinlarini Ayn-Jalutga moʻgʻullarni kutib olish uchun boshlab kelishdi[28].

Ayn-Jalut jangi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayn-Jalut jangigacha boʻlgan qoʻshinlarning harakati.

1260-yil 3-sentabrda boʻlib oʻtgan Ayn-Jalut jangi tarixdagi eng muhim janglardan biri va burilish nuqtasi boʻldi. 1250-yilda, Ayn-Jalut jangidan atigi oʻn yil oldin, xuddi shu Bahriyya Mamluklari (Qutuz, Beybars va Qalavun) Misrni Fransiya qiroli Lyudovik IXning Yettinchi Salib yurishiga qarshi boshqargan. Ayn-Jalutdagi moʻgʻul qoʻshiniga turkiy nayman qabilasidan boʻlgan nestoriyan nasroniy Kitbuqa boshchilik qiladi va Kilikiya Armanistonining nasroniy shohi va Antioxiya nasroniy shahzodasi hamrohlik qiladi[29]. Xorazm, Bagʻdod va Suriya qulagandan soʻng, Misr Yaqin Sharqdagi Islomning soʻnggi qalʼasi boʻlib qoldi va Levant qirgʻoqlari boʻylab salibchilarga tegishli sohillarining mavjudligi Islom olami uchun jiddiy xavf tugʻdirayotgan edi[30]. Islom olami va Xristian gʻarbining kelajagi Oʻrta asrlarning eng qudratli ikki jangchilari hisoblangan va baʼzi xristian salibchilar tomonidan qoʻllab quvvatlangan mamluklar va moʻgʻullar oʻrtasida boʻlgan aynan ushbu jangga bogʻliq edi[31].

Ayn-Jalutda Qutuz boshchiligidagi Misr qoʻshinining avangardini tezkor qoʻmondon sifatida tanilgan Beybars boshchilik qildi[32]va uning moʻgʻul qoʻshiniga qarshi qoʻllagan harbiy hiyla-nayranglari muvaffaqiyat olib keldi. Misrliklar dastlab moʻgʻullar hujumiga qarshi tura olmadilar va qoʻshinlarining chap qanoti qattiq shikastlanganidan soʻng tarqalib ketishdi, lekin Qutuz oʻrnidan turib, dubulgʻasini osmonga uloqtirib, „Ey Islom“ deb baqirdi va oʻzining zarar koʻrgan boʻlinmasi tomonga oʻtib hujumni davom etadi[33][28][24]. Moʻgʻullar Qutuz qoʻshinidan hujumidan ortga chekinishdi va Bayt-Shean yaqiniga qochishdi ammo ular birlashishga muvaffaq boʻldilar va ortga qaytib, jang maydonida muvaffaqiyatli qarshi hujum qilishdi. Qutuz uch marta baland ovozda: „Ey Islom! Yo Alloh quling Qutuzga moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonishni nasib et“ deb baqirdi[33]. Moʻgʻullar nasroniy va musulmon ittifoqchilari bilan[34] Qutuz armiyasi tomonidan butkul magʻlub etildi va Suriyaga qochishdi hamda u yerda mahalliy aholi tomonidan talandi[24][35]. Qutuz askarlari oʻlja yigʻayotgan paytida yerni oʻpdi va namoz oʻqidi. Moʻgʻul qoʻshini qoʻmondoni Kitbuqa oʻldirildi va uning boshi Qohiraga yuborildi[33].

Bu moʻgʻullarning islom olamiga hujum qilganidan keyingi birinchi magʻlubiyati edi. Ular butun shimoliy Levantdan soʻng esa Damashqdan qochishdi[33]. Qutuz moʻgʻullarni yoʻq qilishni nihoyasiga yetkazish maqsadida qoʻshini bilan Damashqqa kirib, qolgan moʻgʻullarni yoʻq qilish uchun Beybarsni Homsga yubordi. Qutuz tomonidan Damashqdagi sulton noibi etib Alam ad Din Sonjar, Halab amirligi esa Al-Malik al-Said Alaʼad-Dinga berildi[33] va Qutuz tomonidan yangi Abbosiy xalifasi tayinlanishi arafasida edi[sharh 12][36]. Levantdan Misr chegarasigacha va Furot daryosigacha boʻlgan barcha hududlar moʻgʻullardan ozod qilindi. Bu gʻalabadan soʻng mamluklar oʻz hukmronligini Levantgacha kengaytirdilar va Ayyubiylar va boshqalar tomonidan qonuniy hukmdorlar sifatida tan olindi[37]. Huloku moʻgʻul qoʻshinlarining magʻlubiyatini eshitgach, Tabriz yaqinida An-Nosir Yusufni qatl qildi[sharh 13][38]. Ammo Huloku Mamluklar sultonligiga raxna solib turardi, lekin tez orada Yevrosiyo dashtlari gʻarbining yarmini egallagan va islomni qabul qilgan Oltin Oʻrda moʻgʻullari bilan jiddiy toʻqnashuvlarga duchor boʻldi(qarang Berka-Huloku urushi). Huloku 1265-yilda vafot etdi. U hech qachon moʻgʻullarning Ayn-Jalutdagi magʻlubiyati uchun qasos olmadi[39].

Ayn-Jalut jangi, shuningdek, portlovchi qoʻl toʻplari (arabchada midfa) ishlatilgan eng qadimgi jang boʻlganligi bilan ham eʼtiborlidir. Bu portlovchi moddalar moʻgʻul otlari va otliq qoʻshinlarini qoʻrqitish va ularning saflarida tartibsizliklar keltirib chiqarish uchun Misrlik mamluklar tomonidan ishlatilgan. Ushbu toʻplarning portlovchi porox tarkibi keyinchalik XIV asr boshlarida arab kimyoviy va harbiy qoʻllanmalarida tasvirlangan[40][41].

Suiqasd[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qutuz Qohiraga qaytib ketayotib, Solihiyadagi ov ekspeditsiyasi paytida oʻldirildi[42]. Ham zamonaviy, ham oʻrta asr musulmon tarixchilarining bergan maʼlumotlariga qaraganda, Beybars suiqasdda ishtirok etgan, Al-Maqriziyning fikricha, u ham Beybarsning aloqasi bor deb hisoblagan, Qutuzni haqiqatda yakson qilgan amirlar esa amir Badr ad-Din Baktut, amir Ons va amir Bahodir Al-Muizziylar deb taʼkidladilagan[43]. Gʻarb tarixchilari fitnaga Beybarsni ham qoʻshib, unga bevosita suiqasdni amalga oshirgan deb hisoblashadi[44]. Mamluklar davridagi musulmon yilnomachilari Beybarsning maqsadi Sulton Aybak davridagi doʻsti va Bahriylar yetakchisi Foris ad-Din Aqtoyning oʻldirilgani uchun qasos olganligini[45] yoki Qutuzning Avn-Jalut jangidan oldin unga vaʼda qilgan Halabni Mosul amiri Al-Malik as-Saidga bergani sabab boʻlganini taʼkidlaganlar.[42][sharh 14].

Qutuz dastlab Al-Qusayr shahrida dafn etilgan, keyin Misrning Qohira shahridagi qabristonga qayta dafn etilgan[46][47]. Beybars bezatilgan Qohiraga qaytib keldi moʻgʻullar ustidan qozonilgan gʻalabani nishonlagan[42] va u oʻzini yangi sulton deb eʼlon qildi. Qutuzning joriy qilgan urush soliqlarini bekor qilgan Beybars tez orada xalqning nazariga tushdi[48].

Tangalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mamluk Sultoni Qutuzning oltin dinori, 1260-yilda Misrning Iskandariya shahrida zarb qilingan.

Qutuz tangalarida uning ismlari va unvonlaridan boshqa hech qanday nom yoʻqligi uchun ham Mamluk tangalari tarixida noyob hisoblanadi: al-Malik al-Muzafar Sayf al-Donya va al-Din ("Gʻolib podshoh, eʼtiqod va oʻtkinchi dunyo qilichiʼʼ) va al-Muzafar Sayf ad-Din („Iymonning gʻolib qilichi“)[49].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Izohlar

  1. ↑ Baʼzi tarixchilar Shajar al-Durrni Misr Mamluklarining 1-sultoni deb hisoblashadi. Shuning uchun Qutuz Mamluk sultonlarining uchinchisi emas toʻrtinchisi edi.
  2. ↑ Sulton Aybak hukmronligi davrida Bahriyya Mamluklari boshligʻi Faris ad-Din Aktaining suiqasdidan soʻng Bahriyya Mamluklari Misrni tark etishdi, ammo Ayyubiylar sultoni An-Nosir Yusuf bilan toʻqnashuvdan soʻng ular Ayyubiylar sultoni hududiga kiruvchi Al-Karakga koʻchib oʻtishdi.
  3. ↑ Al-Malik al-Mughith Omar Ben al-Adil II Ben al-Kamil Muhammed (الملك المغيث عمر بن العادل الثانى بن الكامل محمد) Al-Karakdagi Ayyubiylar hukmdori edi. Sulton Beybars hukmronligi davrida Qohira qalʼasida oʻldirilgan.
  4. ↑ Shahrzuriya Moʻgʻullar istilosidan keyin Mesopotamiyaga qochgan Kurdlar edi. Ikkinchi toʻqnashuvda Al-Malik al-Mugʻiz ularni chalgʻitdi va Misr tomon yurishdi.
  5. ↑ Sulton Aybak hukmronligi davrida Bahriyya Mamluklari boshligʻi Faris ad-Din Aktaining suiqasdidan soʻng koʻpgina Bahriyya Mamluklari Misrni tark etishdi. Ular Rim Saljuqiylar saltanati, Al-Karak va Suriyada qolishdi. Ikki koʻzga koʻringan Mamluk yetakchilari Beybars al-Burunduqtariy va Qalavun al-Alfiy Suriyaga, soʻngra Al-Karakga borib u yerda Ayyubiylar hukmdori Al-Malik al-Mugizni Misrga hujum qilishga koʻndirishdi. (Shuningdek Aybak, Al-Mansur Ali va an-Nasir Yusuf)
  6. ↑ Bu xabar Hulokudan Al-Malik al-Azizning oʻgʻli An-Nosirga berilgan. Uning ayrim qismlarida shunday deyilgan: „Halab hukmdori Al-Malik an-Nosir biladiki, biz Xudoning bizga bergan qilichining qudrati bilan Bagʻdodni zabt etdik, sarkardalarni oʻldirdik, binolarni vayron qildik va odamlarni asirga oldik. Bu xatni olganingda oʻzingning odamlaring, ritsarlaring va boyliging bilan Yerning hukmdori qirollarning qiroliga boʻyin egishing lozim, shundan soʻng sizlar uning yovuzligidan omon qolib yaxshilikka erishasizlar“, „Levant savdogarlari va boshqalar oʻzlarining pullari va ayollari bilan Misrga qochib ketishganini eshitdik. Agar ular togʻlarga yashirinishsa biz togʻlarni vayron qilamiz, agar yerga berkinishsa, yerni choʻktiramiz. Qayer xavfsiz? Hech kim qochib qutulolmaydi, chunki quruqlik ham dengiz ham menga tegishli.Sherlar bizning qadr-qimmatimizdan nafratlandilar, shahzodalar va vazirlar mening qoʻlimda.“
  7. ↑ Uning ismdoshi va zamondoshi Bahriyya Mamluklari boshligʻi va Al-Mansur Alining otasi tomonidan oʻldirilgan Faris ad-Din Aktay bilan adashtirmaslik kerak.
  8. ↑ Qalyub Qohira shimolidagi Qalyubiya gubernatorligidagi shahar.
  9. ↑ An-Nosir Yusuf, oʻgʻli va ukasi Gʻazoda xizmatchilaridan biri tomonidan oʻgʻirlab ketilib Hulokuga topshirilgan. Boshqa maʼlumotlarga qaraganda An-Nosir Yusuf Kitbugʻa tomonidan hibsga olingan va Hulokuga topshirilgan.
  10. ↑ "Sharqu Gʻarbda podshohlar podshohi, qudratli Xondan: Yerni qoʻygan, osmonlarni koʻtargan, ey Xudo, sening noming bilan. Bu yurtga qilichimizdan qochgan, uning farovonligidan bahramand boʻlgan va keyin hukmdorlarini oʻldirgan Mamluklar naslidan boʻlgan al-Malik al-Muzaffar Qutuz va uning Amirlari, uning davlati va shohligining xalqi bilib qoʻysin, Misrda va unga qoʻshni mamlakatlarda biz Xudoning er yuzidagi qoʻshinimiz. U bizni oʻzining gʻazabidan yaratdi va bizni oʻzining gʻazabiga duchor boʻlganlarga qarshi yubordi. Barcha hududlarda sizlarni nasihat qiladigan va bizning qarorimizga qarshi chiqishdan qaytaradigan misollar bor. Parda yirtilmagunicha, afsuslanmasdan va xatolaringiz sizga qimmatga tushmasidan, oʻzgalarning taqdiridan ogoh boʻling va kuchingizni bizga topshiring. Chunki biz yigʻlaganlarga rahm qilmaymiz va noliganlarga ham mehribon emasmiz. Yurtlarni zabt etib, yerni fasoddan tozalab, koʻpchilikni oʻldirganimizni eshitgansiz. Qochish sizniki, quvish bizniki. Qaysi yurt sizga panoh boʻladi, qaysi yoʻl sizni qutqaradi va qaysi mamlakat sizni himoya qiladi? Sizda bizning qilichlarimizdan panohingiz yoʻq, siz bizning otlarimizdan, tezligimizdan, oʻqlarimiz oʻtkirligidan, momaqaldiroqdek qilichlarimizdan, toshdek yuragimizdan va sonimiz qumdek koʻpligidan qochib qutula olmaysiz. Qalʼalar bizga dosh bera olmaydi, qoʻshinlaringizni bizga qarshi chiqishidan foyda yoʻq. Bizga qarshi qilgan duolaringiz ijobat boʻlmaydi, chunki sizlar harom yegansizlar va gaplaringiz nopokdir, qasam va vaʼdalarga xiyonat qilasizlar, orangizda itoatsizlik va buzuqlik hukm suradi. Ogoh boʻlingki, sizning taqdiringiz sharmandalik va xorlik boʻladi. Bugun sizlar yer yuzida nohaqlik va zulmingiz bilan magʻrur boʻlganingiz uchun xorlik azobi bilan qaytarilursizlar" (Qur’oni karim, xlvi, 20). „Zulm qilganlar qanday oqibatga qaytishlarini biladilar“ (Qur’on, 20). xxvi 227). Bizga qarshi urush qilganlar afsusda, bizdan panoh izlaganlar esa omonda. Agar siz bizning buyruq va shartlarimizga boʻysunsangiz, sizning huquq va burchlaringiz biznikiga oʻxshaydi. Agar siz bizga qarshilik koʻrsatsangiz xonavayron boʻlasiz. Shuning uchun oʻzingizning qoʻllaringiz bilan oʻzingizni nobud qilmang. Kim ogohlantirilgan boʻlsa ehtiyot boʻlishi kerak. Siz bizning kofirligimizga ishonasiz va biz ham sizning buzuqliklaringizni bilamiz. Hamma narsani bilguvchi va hammaga hukm qiluvchi Xudo bizni sizlarga qarshi daʼvat etdi. Sizga koʻp boʻlgani biz uchun oz, siz uchun hurmatlisi biz uchun asos. Podshohlaringiz bizdan xorlikdan boshqa narsani kutmasinlar. Shuning uchun, uzoq kutmang, urush olovi qoʻzgʻalishidan va sizning boshingiz uzra uchqun otilishidan avval bizga tezda javob bering, Agar siz bizdan na qadr-qimmatga, na tasalliga, na himoyaga, na muqaddaslikka ega boʻlasiz balki bizning qoʻllarimizda eng koʻp azoblarga duchor boʻlasiz va sizlar uchun yurtingiz boʻshaydi. Sizga yozish orqali biz siz bilan adolatli muomala qildik va sizni ogohlantirib, sizni uygʻotdik. Hozir bizni sizdan boshqa maqsadimiz yoʻq. Bizga ham, sizga ham, ilohiy hidoyatga ergashuvchilarga, yomonlik oqibatlaridan qoʻrqadigan va Oliy Podshohga boʻysunuvchilarga tinchlik boʻlsin. Misrliklarga ayting, Huloku qinsiz va oʻtkir qilichlari bilan kelmoqda. Uning qavmining eng qudratlilari kamtar boʻlib, u ularning bolalarini keksalar qatoriga joʻnatadi"(Hulokuning Qutuzga maktubi)
  11. ↑ Shuningdek, As-Solihiya Qohira shimolida, Nil deltasining sharqida, hozirgi Sharqiya gubernatorligida.
  12. ↑ Qutuz Damashqda boʻlganida Abbosiylarning yangi xalifasi sifatida Abu al-Abbos Ahmad ismli abbosiyni tanladi. Qutuz oʻldirilganidan keyin Baybars Abu al-Abbosni Qohiraga taklif qildi, lekin Ahmad kelishidan oldin Abu al-Qosim ismli boshqa bir Abbosiy Qohiraga yetib keldi va Beybars tomonidan yangi xalifa etib tayinlandi. Qutuz nomzodi Abu al-Abbos Suriyaga qaytdi.
  13. ↑ Huloku An-Nosir Yusuf va uning ukasi az-Zohir Gʻoziyni Tabriz yaqinida qatl qildi. Hulokuning xotini Tuquz Xotun Yusufning oʻgʻli al-Azizning hayotini saqlab qolishini soʻradi va u qatl qilinmadi.
  14. ↑ Oʻrta asrlarning turli tarixchilari bir-biriga qarama-qarshi maʼlumotlarni taqdim etadilar. Al-Maqriziy va Ibn Tagʻriyning aytishicha, Qutuz Baybarsga qoʻl berayotganida qotillar qotillar tomonidan oʻldirilgan. Abu al-Fidaning aytishicha, Qutuz boshqa birovga qoʻl berib turganida, Beybars uning orqasiga qilich urgan. Hasan O.ning aytishicha, Beybars qotillarga qarshi Qutuzga yordam berishga harakat qilgan.

Manbalar

  1. ↑ Encyclopaedia Islamica, „Baalbek“.
  2. ↑ Shayyal, p. 115/vol. 2
  3. ↑ Al-Maqrizi, p. 507/vol. 1
  4. ↑ Mawsoa
  5. ↑ Holt et al., p. 215
  6. ↑ Qasim, p. 24
  7. ↑ Clot, André. L'Égypte des Mamelouks: L'empire des esclaves, 1250–1517 (fr). Paris: Perrin, 2009. ISBN 978-2-262-03045-2. OCLC 912631823. 
  8. ↑ Koperman, Kazım Yaşar. Mısır Memlükleri tarihi: Sultan al-Malik al-Mu'ayyad Şeyh al-Mahmûdô devri: (1412-1421) (tr). Ankara: Ministry of Culture and Tourism Publications, 1989. ISBN 975-17-0489-8. OCLC 644353691. 
  9. ↑ Yiğit, İsmail. Memlukler 648-923/ 1250-1517 (tr). İstanbul: Kayıhan Publications, 2008. ISBN 978-605-5996-02-4. OCLC 949555454. 
  10. ↑ Amitai-Preiss, p. 35.
  11. ↑ 11,0 11,1 Qasim, p. 44
  12. ↑ See Al-Mansur Ali
  13. ↑ Al-Maqrizi, p. 500/vol. 1
  14. ↑ Al-Maqrizi, p. 506/vol. 1
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Shayyal, p. 122/vol. 2
  16. ↑ Qalyub on a Google map
  17. ↑ 17,0 17,1 Al-Maqrizi, p. 509/vol. 1
  18. ↑ Al-Maqrizi, p. 513/vol. 1
  19. ↑ Al-Maqrizi, pp. 515-516/vol. 1
  20. ↑ Ibn Aybak Al-Dwedar, pp. 47-48
  21. ↑ Al-Qalqashandi, pp. 63-64
  22. ↑ Qasim, p. 61
  23. ↑ Al-Maqrizi, pp. 514-515/vol. 1
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Ibn Taghri, pp. 105-273/vol. 7 /Al-Muzafar Qutuz.
  25. ↑ 25,0 25,1 Al-Maqrizi, p. 515/vol. 1
  26. ↑ Al-Salihiyyah on a Google map
  27. ↑ Riley-Smith, p. 204.
  28. ↑ 28,0 28,1 Al-Maqrizi, p. 516/vol. 1
  29. ↑ Toynbee, p. 449
  30. ↑ Toynbee, p. 446
  31. ↑ Shayyal, pp. 122-123, 126 /vol. 2
  32. ↑ Britannica, p. 773/vol. 2
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Shayyal, p. 123/vol. 2
  34. ↑ Amitai-Preiss pp. 39-45.
  35. ↑ Al-Maqrizi, p. 517/vol. 1
  36. ↑ Shayyal, p. 132/vol. 2
  37. ↑ Shayyal, pp. 123-124/vol. 2
  38. ↑ Al-Maqrizi, pp. 518-519
  39. ↑ Morgan, David. The Mongols, 2nd, Malden, MA: Blackwell, 2007. ISBN 978-1-4051-3539-9. OCLC 70831115. 
  40. ↑ Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East, History Channel, 2007 (Part 4 and Part 5)
  41. ↑ Ahmad Y Hassan. „Gunpowder Composition for Rockets and Cannon in Arabic Military Treatises In Thirteenth and Fourteenth Centuries“. History of Science and Technology in Islam. 19-yanvar 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Shayyal, p. 126/vol. 2
  43. ↑ Al-Maqrizi, p. 519/vol. 1.
  44. ↑ See Perry (p. 150), Riley-Smith (p. 237, Baybars … murdered Qutuz"), Amitai-Preiss (p. 47, „a conspiracy of amirs, which included Baybars and was probably under his leadership“), Holt et al. (p. 215, Baibars „came to power with [the] regicide [of Qutuz] on his conscience“), and Tschanz.
  45. ↑ See Faris ad-Din Aktai
  46. ↑ Mawsoa, p. 764/vol. 24
  47. ↑ Al-Maqrizi, pp. 519-520/vol. 2
  48. ↑ Al-Maqrizi, p. 521/vol. 1
  49. ↑ Fahmi, p. 88

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Abu al-Fida, insoniyatning qisqacha tarixi
  • Al-Maqrizi, Al Selouk Lemeʼrefatt Dewall al-Melouk, Dar al-kotob, 1997.
  • Al-Maqrizi, al-Mavoiz va al-'i’tibar bi zikr al-xitat va al-'athar, Matabat aladab, Qohira 1996,**ISBN 977-241-175-X.
  • Amitai-Preiss, Reuven. Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281. Kembridj: Kembridj unversiteti nashri, 1995. ISBN 978-0-521-46226-6. 
  • Al-Qalqashandi, Sobh al-Asha Fi senaat al-Insha, Dar Alkotob, Qohira 1913.
  • Salib yurishlari yilnomalari: Richard Coeur de Lionning Richard of Devizes va Jeoffrey de Vinsaufning salib yurishi haqidagi zamonaviy hikoyalari ; va lord Jon de Joinvilning Sent-Luisga salib yurishi. (London: HG Bohn, 1848; qayta nashr etilgan Nyu-York: AMS Press, 1969)
  • Fahmi, doktor Abdurrahmon, al-Niqud al-Arabiya (arab tangalari), Mat Misr, Qohira 1964-yil.
  • Hassan, O, Al-Zahir Baybars, Dar Alamal, Qohira 1997,ISBN 977-5823-09-9.
  • Xolt, Bosh vazir; Lambton, Enn; Lyuis, Bernard (2005) Kembrij Islom tarixi, jild. 1A: Islomdan oldingi davrlardan Birinchi jahon urushigacha boʻlgan markaziy islom oʻlkalari, Kembrij universiteti nashriyoti,ISBN 978-0-521-29135-4.
  • Ibn Aybak Al-Dwedar, Kinz al-Dorar va Jamia al-Ghorar, Hans Robert Roemer, Qohira.
  • Ibn Tagʻriy, an-Nujum az-Zahirah Fi Miluk Misr va al-Qohira, al-Hay’ah al-Misriya 1968.
  • Mavsoa Thakafiya (Madaniyat entsiklopediyasi), Franklin nashriyoti, Qohira 1973-yil.
  • Perry, Glenn E. (2004) Misr tarixi, Greenwood Publishing Group,ISBN 978-0-313-32264-8.
  • Qosim, Abdu Qosim, doktor, Asr Salatin AlMamlik (Mamluk sultonlari davri), Inson va ijtimoiy tadqiqotlar uchun koʻz, Qohira 2007.
  • Rayli-Smit, Jonatan (2001) Oksforddagi Salib yurishlarining tasvirlangan tarixi, Oksford universiteti matbuoti, AQSh,ISBN 978-0-19-285428-5.
  • Shayyol, Jamol, islom tarixi professori, " Tarix Misr al-Islomiyah " (Islomiy Misr tarixi), dar al-Maref, Qohira 1266,ISBN 977-02-5975-6.
  • Yangi Britannica Encyclopædia, Macropædia, HH Berton Publisher, 1973-1974.
  • Toynbi, Arnold J., Insoniyat va ona Yer, Oksford universiteti nashriyoti, 1976-yil.
  • Tschanz, David W. (July–August 2007). „History's Hinge: 'Ain Jalut“. Saudi Aramco World. 12–sentabr 2007–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24–sentabr 2007–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ().

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qutuz&oldid=3744275" dan olindi