Kyoln (1928)

Köln (nemischa: Köln Ikkinchi Jahon urushi paytida Germaniyaning yengil kreyseri boʻlgan.

Yaratilish tarixi

Versal cheklovlari doirasida yangi kreyserlar uchun loyihani ishlab chiqish 1924-yilda bosh konstruktor, muhandis Erenberg rahbarligida boshlangan. Loyiha doirasida (“K” turi) uchta kreyser qurildi: “Kenigsberg”, “Karlsrue” va “Kyoln”.

Kyoln kreyseri 1926-yil 7-avgustda Vilgelmshavendagi (Reichsmarinewerft) D kreyseri (“Ersatz Arcona” – Arkona kreyserining oʻrnini bosuvchi) sifatida 1928-yil 23-mayda ishga tushirilgan va 1930-yil 15-yanvarda flotda ishga tushirilgan. Kemani suvga tushirish marosimidagi tantanali nutqni Kyoln meri, Germaniya Federativ Respublikasining boʻlajak kansleri doktor Konrad Adenauer soʻzladi.

Kemaning nomi Kyoln shahri sharafiga berilgan boʻlib, xuddi shu nomdagi uning oʻtmishdoshlari 1914-yilda Helgoland jangi paytida halok boʻlgan Kolberg tipidagi yengil kreyser SMS Köln (1909) va yengil kreyser SMS Köln (1916), 1919-yilda Scapa Flowda ekipaj tomonidan qulab tushdi. Germaniya imperiyasi va fashistlar Germaniyasi davridagi kreyserlarning nomlaridagi “Kyoln” soʻzining yozilishidagi farq 1900-yildan 1919-yilgacha boʻlgan davrda Köln imlosi rasman qabul qilinganligi bilan izohlanadi, 1919-yildan keyin esa Kyoln deb atala boshlandi.

Urushdan oldingi yillar

“Kyoln” yengil kreyseri va He 60 gidrosamolyoti

Flotga foydalanishga topshirilgandan soʻng, yangi kreyser foydalanishdan chiqarilgan Amazon kreyserining dengizchilari tomonidan yakunlandi. Sinovlar va birinchi kampaniya tugagandan soʻng, kreyser flotning razvedka kuchlariga qabul qilindi. Kema turli xil manevrlar, mashqlar, xorijiy suvlarga sayohatlarda ishtirok etdi (Kopengagen, Las-Palmas, Sent-Vinsent, Santa-Kruz de Tenerife, Vigo, Norvegiya suvlari portlariga tashrif buyurdi). 1932-yil mart oyida “Kyoln” oʻquv otryadi ixtiyoriga oʻtadi, Sitsiliya, Misr, Hindiston, Gollandiyaning Sharqiy Hindistoni, Avstraliya, Okeaniya, Yaponiya, Xitoy, Singapur, Seylon, Krit, Ispaniya portlariga tashrif buyurib, uzoq sayohatni amalga oshiradi. Kampaniya davomida kreyser 37 000 mil yoʻl bosib oʻtdi.

1934-yil boshida kreyser razvedka kuchlariga qaytib keldi, jangovar tayyorgarlik, baliqchilikni himoya qilish bilan shugʻullandi va Atlantikaga bir qator sayohatlar qildi. 1936-1937-yillarda u Ispaniya fuqarolar urushi bostirib kelgan suvlarga uchta sayohat qildi. 1939-yil 21-23 -mart kunlari Kriegsmarine kemalarini shakllantirish doirasida Litvaning Klaypeda shahrini (Memel) qoʻshib olishda ishtirok etdi. Shakllanishning bir qismi boʻlgan Deutschland ogʻir kreyser bortida Adolf Gitler edi.

Ikkinchi jahon urushi

AQSh Harbiy-dengiz kuchlari departamenti Dengiz razvedkasi departamenti tomonidan nashr etilgan Kyoln yengil kreyserining ishlash xususiyatlari va identifikatsiya parametrlari

Urush boshida Kyoln Boltiq dengizida edi, lekin tez orada Nyurnberg va Leyptsig yengil kreyserlari bilan Shimoliy dengizga qayta joylashtirildi va u yerda Westwall mudofaa mina maydonlarini qurishda qatnashdi. 1940-yil maygacha kema kontr – admiral Gyunter Lutyens qoʻmondonligi ostida razvedka kuchlarining flagmani boʻlib, mina qoʻyish bilan qoplangan, neytral kontrabanda bilan kemalarni qidirish, Britaniya shimoliy kemalariga hujum qilish, patrul qilish, shuningdek, Luftwaffe va Kriegsmarine suv osti kemalari zarbalari ostida Britaniya kemalarini jalb qilish uchun ogʻir kema tuzilmalari tarkibida dengizga chiqdi.

Daniya va Norvegiyani qoʻlga kiritish uchun Weserübung operatsiyasi paytida Köln kontr-admiral Hubert Shmundt qoʻmondonligi ostida 3-guruhning flagmani boʻldi. Ushbu operatsiya davomida Kyolnning ikkala opa-singlisi ham oʻldirildi – Karlsrue Germaniyaga qaytib ketayotganda ingliz suv osti kemasi tomonidan torpedo tomonidan jiddiy shikastlangan va Koenigsberg Britaniya dengiz kuchlarining havo hujumi qurboni boʻlgan. Admiral Shmundt buzilmagan kemalarni qoʻshni fyordga olib borishga qaror qilgani uchun Kyoln bu reyd paytida oʻlmadi.

1941-yil fevralgacha Kyoln minalash bilan shugʻullangan va shundan keyin u barcha tirik qolgan nemis yengil kreyserlari singari oʻquv kemasiga aylantirilgan. Ularning asosiy vazifalari quyidagilar edi:

• Jangovar va texnik mutaxassisliklar boʻyicha chaqiriluvchilar uchun kema xizmati asoslari boʻyicha dastlabki tayyorgarlik;
• Unter-ofitserlar maktabi bitiruvchilarining kema amaliyoti;
• Harbiy-dengiz maktablari kursantlarining kema amaliyoti;
• Kreyserlarni maqsadli kemalar sifatida ishlatish va turli tajriba va sinovlarni oʻtkazish.

Kreyser ekipajining katta qismi kursant kursantlardan iborat edi.

1941-yil sentabr oyida Nyurnberg kreyseri bilan bir qatorda u “Boltiq floti” deb ataladigan qismga kirdi, uning vazifasi Leningrad qulagan taqdirda Sovet kemalarining Finlandiya koʻrfazidan chiqib ketishiga yoʻl qoʻymaslik edi. Taklif etilgan jang amalga oshmadi.

Oʻsha yilning oktabr oyida kreyser Dago orolidagi Sovet qoʻshinlarining pozitsiyalariga oʻq uzdi.

1942-yil iyul oyida taʼmirdan soʻng “Kyoln” yana Norvegiyaga yetib keldi. U toʻgʻridan-toʻgʻri jangovar harakatlarda qatnashmaydi, 1942-yil 31-dekabrda boʻlib oʻtgan Yangi yil jangidan soʻng, Kriegsmarinning boshqa ogʻir kemalari singari, u foydalanishdan chiqarishga tayyorlanmoqda. 17-fevralda u flotdan chiqarilib, konservatsiyaga topshirildi.

1944-yil yanvar oyida kema Königsbergga tortildi. 1944-yil 1-iyulda u dengiz va muhandislik maktablari kursantlari uchun oʻquv kemasi sifatida qayta ishga tushirildi. Oktabr oyida u Boltiq boʻgʻozlarida, Skagerrakga kiraverishda kon ishlab chiqarishda qatnashdi.

1944-yil oxiri 1945-yil boshida u Oslo, Kiel va Vilgelmshavenda ittifoqchi samolyotlar tomonidan bir necha bor bombardimon qilindi. 30-mart kuni 8 ta Amerika samolyotining reydi paytida u jiddiy zarar koʻrdi va yerga oʻtdi. 1945-yil 5-aprelda yengil kreyser Kyoln flotdan chiqarildi va 1945-yil 2-mayda kemaning vayronalari portlatib yuborildi. Korpus 1946-yilda demontaj qilingan.

Adabiyotlar

• Трубицын С. Б. „Часть I: «Эмден», «Кенигсберг», «Карлсруэ» и «Кельн»“,. Лёгкие крейсера Германии (1921-1945 гг.), Боевые корабли мира. Р. Р. Муниров. 
• Патянин С. В. „Часть 1“,. Корабли Второй мировой войны. ВМС Германии, «Морская Коллекция», № 8, 2005. «Моделист-Конструктор».