Daniya — AQSh munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Daniya — AQSh munosabatlari

Daniya
AQSh
Diplomatik vakolatxona
Daniya elchixonasi Vashingtonda AQSh elchixonasi Kopengagenda
Elchixona
AQShning Daniyadagi elchisi Alan Leventhal Daniyaning AQShdagi elchisi Lone Dencker Wisborg

Amerika Qoʻshma Shtatlarining Kopengagenda elchixonasi va Grenlandiyaning Nuuk shahrida konsulligi bor[1]. Har ikki davlat Arktika Kengashi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, YXHT, NATO va Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzolaridir.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daniya bosh vaziri Mette Frederiksen va AQSh prezidenti Donald Tramp 2019-yilgi London sammitida.

Diplomatik munosabatlar 1783-yilda, Daniya AQSH bilan tijorat shartnomasini imzolagan paytdan boshlanadi[2]. 1792-yilda Daniya Qoʻshma Shtatlar mustaqilligini tan oldi[3]. 1801-yilda diplomatik aloqalar oʻrnatildi, Daniyada Amerika elchixonasi ochildi[3]. Diplomatik munosabatlar 1801-yildan beri hech qachon uzilishga duch kelmagan[3][4].

1801-yilda Daniya Fransiyaning ittifoqchisi boʻldi va Buyuk Britaniyaga qarshi urushi boshlandi. Daniya dengiz floti Amerika savdo kemalarini egallab oldi. 1826-yilda savdo shartnomasi imzolandi va Daniya Qoʻshma Shtatlarga 650 ming dollar tovon toʻlashga rozi boʻldi. Amerika fuqarolik urushi paytida Vashington Konfederatsiyani blokadasini yaxshiroq ushlab turish uchun Daniya Vest-Indiya kompaniyasini sotib olishni taklif qildi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Senati bundan bosh tortdi va muzokaralar yana besh oʻn yil davomida vaqti-vaqti bilan davom etdi, ammo ikkala tomon ham ichki qarshilikka ega edi.

Birinchi jahon urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daniya Birinchi jahon urushida betaraf boʻldi, lekin savdoda sezilarli darajada uzilishlarga duch keldi. Qoʻshma Shtatlar Germaniyaning Sent-Tomas, Sent-Krua va Sent-Jon orollarini sotib olishni istamadi[5]. 1916-yilda Daniya oʻzining Daniya West Indiyasini Qoʻshma Shtatlarga sotdi va ikkala davlat Daniya West Indiya shartnomasini imzoladilar. 25 million dollarlik bitim 1917-yil 17-yanvarda yakunlandi. 1917-yil 31-martda Qoʻshma Shtatlar orollarni egallab oldi va hudud Amerika Qoʻshma Shtatlarining Virjiniya orollari deb oʻzgartirildi[6][7].

Ikkinchi jahon urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi Jahon urushi paytida, 1941-yil aprel oyida Qoʻshma Shtatlar Grenlandiya ustidan vaqtinchalik protektorat oʻrnatish uchun Daniyaning Vashingtondagi elchisi Henrik Kauffmann bilan hamkorlik qildi[8][9].

Daniya betaraflikni rad etib, 1949-yilda NATOga asoschi aʼzo sifatida qoʻshildi. Mamlakat tashilotga hozir ham aʼzo. biroq Daniyaning chap qanot doiralarida doimo NATOga qarshi pozitsiya boʻlib kelgan. 1995-yil dekabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar kuchlari tarkibida Bosniya va Gersegovinaga joylashtirilgan Daniya qoʻshinlari Amerika sektoriga toʻgʻridan-toʻgʻri Amerika qoʻmondonligi ostida oʻtdi[10].

Siyosiy munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezident Donald Tramp Grenlandiyani sotib olishni Alyaskani sotib olishga oʻxshash tarzda jiddiy koʻrib chiqdi.
Qirolicha Margrethe II va Daniya shahzodasi Henrik tomonidan Amerika prezidenti Jerald Fordga sovgʻa qilingan Qirollik Kopengagen chinni kolonial qahva idishi.

Daniya NATOning yaqin ittifoqchisi va munosabatlari „aʼlo“ deb taʼriflanadi. Daniya Afgʻoniston va Kosovoda faol, Boltiqboʻyi mintaqasida yetakchi hisoblanadi. Daniya sobiq bosh vaziri Anders Fog Rasmussen, Daniya qoʻshinlari soni kamaygan boʻlsa ham, Iroqda qatnashishda davom etishini yana bir bor tasdiqladi.  Daniya Amerikaning Iroqqa bostirib kirishini maʼqullagan yagona Skandinaviya davlati boʻlgan. Daniya hamda Qoʻshma Shtatlar Yevropa siyosiy va xavfsizlik masalalari boʻyicha yaqindan maslahatlashadi. Daniya AQShning NATO kengayishining ijobiy oqibatlari haqida fikr almashadi. Daniya terrorizmga qarshi urushda faol koalitsiya hamkori hisoblanadi va Daniya qoʻshinlari Afgʻoniston hamda Iroqda Amerika boshchiligidagi barqarorlik saʼy-harakatlarini qoʻllab-quvvatlamoqda. Qoʻshma Shtatlar, shuningdek, Shimoliy Yevropada Kengaytirilgan aloqalar orqali Daniyani keng koʻlamli hamkorlik kun tartibiga jalb qiladi[11].

Savdo aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daniyaning Yevropa Ittifoqi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti va Jahon savdo tashkilotidagi faol liberal savdo siyosati asosan AQSh manfaatlariga mos keladi. Qoʻshma Shtatlar Daniyaning Yevropalik boʻlmagan eng yirik savdo sherigi boʻlib, Daniya tovarlari savdosining taxminan 5 foizini tashkil etadi. Daniyaning Yevropa atrof-muhit va qishloq xoʻjaligi masalalaridagi roli va uning Boltiq dengiziga kiraverishdagi strategik joylashuvi Kopengagenni Shimoliy va Boltiqboʻyi mintaqasi bilan shugʻullanadigan AQSh agentliklari va xususiy sektor uchun markazga aylantirgan[11].

Grenlandiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh Davlat kotibi Entoni Blinken Grenlandiya Bosh vaziri Mute Bourup Egede bilan 2021-yilda uchrashadi

Rossiya imperiyasidan Alyaskani sotib olishdan biroz oldin, Qoʻshma Shtatlar Davlat kotibi William H. Sevard Daniyadan Grenlandiya va Islandiyani ham sotib olishga urindi, ammo muvaffaqiyatsiz boʻlgan[12].

Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSH Grenlandiyaga geosiyosiy qiziqish bildirdi va 1946-yilda Qoʻshma Shtatlar Grenlandiyani Daniyadan 100 000 000 dollarga sotib olishni taklif qildi, lekin Daniya sotishdan bosh tortdi[13].

Tule havo bazasi, AQSh Harbiy-havo kuchlari bazasi va Daniyaning oʻzini-oʻzi boshqarish hududi boʻlgan Grenlandiyadagi Tule shahrigʻarbiy mudofaa uchun muhim boʻgʻin boʻlib xizmat qiladi. 2004-yil avgust oyida Daniya va Grenlandiyaning sulolaviy boshqaruvchilari AQSh ballistik raketaga qarshi mudofaa tizimi uchun erta ogohlantiruvchi radarni yangilashga ruxsat berdi. Shu bilan birga, Qoʻshma Shtatlar va Grenlandiya oʻrtasida iqtisodiy, texnik va ekologik hamkorlikni kengaytirish boʻyicha kelishuvlar imzolandi[11].

2020-yil 10-iyun kuni AQSh Grenlandiyaning Nuuk shahridagi konsulligini qayta ochdi. Nuukdagi birinchi AQSh konsulligi 1953 yilda yopilgan[14].

1968-yil Tule aviabazasi B-52 halokati[tahrir | manbasini tahrirlash]

1968-yildagi Tule aviabazasidagi B-52 halokati 1968-yil 21-yanvarda Amerika Qoʻshma Shtatlari Harbiy-havo kuchlarining B-52 bombardimonchi samolyoti bilan sodir boʻlgan baxtsiz hodisa edi. Samolyot Baffin koʻrfazi ustidan Sovuq urush davridagi „Chrome Dome“ ogohlantirish missiyasida toʻrtta vodorod bombasini olib yurganida, kabinadagi yongʻin ekipajni Tule havo bazasiga favqulodda qoʻnishni amalga oshirishdan oldin samolyotni tark etishga majbur qildi. Ekipajning olti aʼzosi xavfsiz tarzda chiqarib yuborildi, ammo ejeksiyon oʻrindigʻiga ega boʻlmagan biri qutqarishga urinayotganda halok boʻldi. Bombardimonchi Grenlandiyaning Shimoliy Yulduzli koʻrfazida dengiz muziga qulab tushdi, bu yadroviy yukning yorilishi va tarqalishi natijasida keng tarqalgan radioaktiv ifloslanishga olib keldi. Qoʻshma Shtatlar va Daniya intensiv tozalash va qayta tiklash operatsiyasini boshladi[15][16].

2019-yilda Qoʻshma Shtatlar tomonidan taklif qilingan xarid[tahrir | manbasini tahrirlash]

Donald Trampning Daniyaga prezident sifatidagi birinchi tashrifi qoldirilishini eʼlon qilgan tvit

2019-yilda Prezident Donald Tramp Grenlandiyani sotib olish g‘oyasini katta maslahatchilar bilan muhokama qilgan. Koʻplab Grenlandiya va Daniya siyosatchilari, jumladan Grenlandiya Bosh vaziri va Daniya Bosh vaziri, orol sotilmasligini aytib, bu fikrni rad etishgan[17][18]. Bir necha kundan soʻng, Trump Daniyaga rejalashtirilgan davlat tashrifini toʻsatdan qoldirdi, chunki ular Grenlandiyani sotib olish taklifini muhokama qilish amalga oshmadi[19].

Davlat tashriflari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirolicha Margrethe II va Daniya shahzodasi Henrik Jorj Bush va Laura Bushni kutib olishdi, 2005-yil.

1967-yilda malika Margrethe va shahzoda Henrik Qoʻshma Shtatlarga tashrif buyurishdi[20].

Sobiq prezident Bill Klinton 1997-yilda[21] va yana 2007-yilda[22] Daniyaga tashrif buyurdi. Amerika Prezidenti Jorj Bush 2005-yil iyul oyida Kopengagenga rasmiy tashrif bilan borgan. Daniya Bosh vaziri Anders Fog Rasmussen 2006-yil iyun oyida Kemp Devidda Bush bilan uchrashgan[11].

Sobiq prezident Barak Obama va sobiq birinchi xonim Mishel Obama 2009-yil oktabr oyida 2016-yilgi Yozgi Olimpiada oʻyinlari uchun Chikagodagi arizani qoʻllab-quvvatlash maqsadida Daniyaga tashrif buyurishdi[23] va 2009-yil dekabrida Obama Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim oʻzgarishi boʻyicha konferensiyasi oʻtkazish maqsadida Daniyaga yana tashrif buyurdi[24]. 2009-yil mart oyida Daniya sobiq tashqi ishlar vaziri Lene Espersen sobiq Davlat kotibi Hillari Klinton bilan Gʻazo sektori hamkorlari konferensiyasida uchrashdi[25] va yana 2010-yil aprel oyida NATO yigʻilishida, ular Estoniyada uchrashdilar[26].

2009-yil mart oyida valiahd shahzoda Frederik va malika Mary AQShninig Oʻrta Gʻarbiy qismiga tashrif buyurishdi. Ular Chikagodagi Daniya uyiga va daniyaliklarning Elk Horn, Ames, Kimballton qishloqlari va Ayova shtatidagi Grand View universitetiga tashrif buyurishdi. Nebraskada er-xotin Dana kollejiga borishdi[20]. „Ayova va Nebraska kabi shtatlarda koʻplab daniyalilarning aholi punktlari mavjud. . . Ikkala universitet ham tan olingan oliy taʼlim muassasalariga aylanish, shuningdek, Daniya va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasidagi aloqalarni mustahkamlash yoʻlida katta muvaffaqiyatlarga erishmoqda“, dedi valiahd shahzoda Frederik[20].

2011-yil 9-mart kuni Obama Oq uyda Daniyaning sobiq bosh vaziri Lars Løkke Rasmussen bilan uchrashdi va ular terrorizmga qarshi kurash, arab bahori va atrof-muhit masalalarini muhokama qildilar[27].

2017-yil 30-mart kuni Rasmussen AQShda Prezident Donald Trampga tashrif buyurdi. Ikki tomonlama munosabatlarning holati, shuningdek, terrorizmga qarshi kurash, iqtisodiy imkoniyatlar va NATO masalalari muhokama qilindi[28].

2019-yil 20-avgust kuni Daniya bosh vaziri Mette Frederiksen Trampning Grenlandiyani sotib olish bo‘yicha taklifini rad etib, orol sotilmasligini aytdi. Shundan soʻng Prezident Donald Tramp Daniyaga davlat tashrifini to‘satdan qoldirdi[29][30].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Embassy of the United States in Copenhagen
  2. ↑ Lester B. Orfield. The Growth of Scandinavian Law, 2002 — 152 bet. ISBN 9781584771807. 2011-yil 4-martda qaraldi. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Government of the United States of America. „Embassy of the United States in Copenhagen, Denmark“. 2011-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 4-mart.
  4. ↑ „A guide to the United States' History of Recognition, Diplomatic and Consular relations by country since 1776: Denmark“. Office of the Historian. Qaraldi: 2011-yil 4-noyabr.
  5. ↑ Bruce W. Jentleson and Thomas G. Paterson, eds. Encyclopedia of US Foreign Relations. (1997) 2:8.
  6. ↑ „Convention between the United States and Denmark ETC“. Secretary of State of the United States. US Department of the Interior (1916-yil 4-avgust). 2011-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 4-mart.
  7. ↑ Fogdall, Soren, Danish-American diplomacy, 1776-1920 (1922) Online
  8. ↑ „Today in Washington“. Pittsburgh Post-Gazette (1941-yil 12-aprel). Qaraldi: 2011-yil 4-mart.
  9. ↑ Bo Lidegaard, Defiant Diplomacy: Henrik Kauffmann, Denmark, and the United States in World War II and the Cold War, 1939-1958 (Peter Lang, 2003).
  10. ↑ Jentleson and Paterson, eds. Encyclopedia of US Foreign Relations. (1997) 2:9.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 „US - Danish relations“. US Department of State. Qaraldi: 2011-yil 4-mart.
  12. ↑ „Could Greenland be the New Alaska?“. Forbes.
  13. ↑ Miller, John J.. „Let's Buy Greenland! — A complete missile-defense plan“. National Review (2001-yil 7-may).
  14. ↑ „U. S. Consulate Nuuk“. 2022-yil 26-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-noyabr.
  15. ↑ Blacker, Coit D.. International arms control. Stanford University Press, 1984. ISBN 0-8047-1211-5. 
  16. ↑ Busch, Nathan E.. No end in sight. University Press of Kentucky, 2004. ISBN 0-8131-2323-2. 
  17. ↑ „Greenland: Trump warned that island cannot be bought from Denmark“. BBC News (2019-yil 16-avgust). Qaraldi: 2019-yil 16-avgust.
  18. ↑ Hart, Benjamin. „Report: Trump, Who Is the President, Wants to Buy Greenland“. New York (2019-yil avgust). Qaraldi: 2019-yil 16-avgust.
  19. ↑ Sonmez, F.; A. Gearan; D. Paletta. „Trump postpones Denmark trip after prime minister declines to sell him Greenland“. The Washington Post (2019-yil 21-avgust). Qaraldi: 2019-yil 21-avgust.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „Royal visit Danish US“. The Copenhagen Post (2009-yil 26-mart). 2011-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  21. ↑ „Clinton predicts "New Era" for NATO alliance but he says Bosnia deadline may be missed“. Stl today (1997-yil 13-iyul). Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  22. ↑ „Bill Clinton in a visit in Copenhagen“. Jyllandsposten (2007-yil 2-oktyabr). Qaraldi: 2011-yil 5-mart.[sayt ishlamaydi]
  23. ↑ „Obama To Denmark: Plans Trip To Copenhagen To Pitch Chicago Olympics“. The Huffington Post (2009-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2013-yil 11-dekabr.
  24. ↑ „Obama briefly to Copenhagen for COP15“. Politiken (2009-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  25. ↑ „Hillary Clinton og Per Stig skal mødes“. B.T. (tabloid) (2009-yil 2-mart). Qaraldi: 2011-yil 10-mart.
  26. ↑ „Da Lene E. endelig mødte Hillary Clinton“. Politiken (2010-yil 22-aprel). Qaraldi: 2011-yil 10-mart.
  27. ↑ „Obama to welcome Danish Prime Minister Lars Lokke Rasmussen to White House“. whitehouse.gov (2011-yil 9-mart). Qaraldi: 2011-yil 28-iyun.
  28. ↑ „Joint Readout of Meeting Between President Donald J. Trump and Danish Prime Minister Lars Lokke Rasmussen“. whitehouse.gov (2017-yil 30-mart). Qaraldi: 2017-yil 27-may.
  29. ↑ Karni, A.. „Trump Scraps Trip to Denmark as Greenland Is Not for Sale“. The New York Times (2019-yil 20-avgust). Qaraldi: 2019-yil 21-avgust.
  30. ↑ Jørgensen, T.J.. „Mette Frederiksen: Grønland er ikke til salg“ (da). Sermitsiaq (2019-yil 18-avgust). Qaraldi: 2019-yil 21-avgust. „Grønland er ikke til salg. Grønland er ikke dansk. Grønland er grønlandsk. Jeg håber vedholdende at det ikke er noget, der er alvorligt ment, sagde Mette Frederiksen om Trumps udmeldinger om at købe Grønland [Greenland is not for sale. Greenland is not Danish. Greenland is Greenlandic. I truly hope it is not a serious suggestion, Mette Frederiksen said about Trump's announcement about buying Greenland]“.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Banka, Andris. „Na beparvo, na erkin chavandozlar: Boltiqboʻyini AQShning shartnoma boʻyicha ittifoqchilari sifatida tekshirish.“ Transatlantika tadqiqotlari jurnali (2022): 1-23. onlayn
  • Fogdall, Soren, Daniya-Amerika diplomatiyasi, 1776-1920 (1922) Onlayn
  • Henriksen, Anders va Jens Ringsmose. „Daniya nimaga erishdi? Iroq, Afg‘oniston va Vashington bilan munosabatlar“. Daniya tashqi siyosati yilnomasi 2012 (2012): 157-81. onlayn
  • Jakobsen, Piter Viggo, Jens Ringsmose va Xåkon Lunde Saxi. „Obroʻ-eʼtiborga intilayotgan kichik davlatlar: Daniya va Norvegiya harbiylarining AQSh boshchiligidagi operatsiyalarga qoʻshgan hissasi“. Yevropa xalqaro xavfsizlik jurnali 3.2 (2018): 256-277.
  • Jakobsen, Piter Viggo va Jens Ringsmose. "Hajmi va obroʻsi — nima uchun AQSh 11 sentyabrdan beri Daniya va Buyuk Britaniya bilan „maxsus munosabatlarini“ boshqacha baholadi." Transatlantika tadqiqotlari jurnali 13.2 (2015): 135-153. onlayn
  • Kaarbo, Juliet va Cristian Cantir. „Soʻnggi urushlardagi rol ziddiyatlari: Iroq va Afgʻoniston boʻyicha Daniya va Gollandiya bahslari“. Hamkorlik va mojaro 48.4 (2013): 465-483.
  • Kronvall, Olof. " 1940-yildan beri AQSh-Skandinaviya munosabatlari ". Oksford tadqiqot siyosati ensiklopediyasida . Oksford universiteti nashriyoti, 2020.
  • Lidegaard, Bo. Qarshi diplomatiya: Genrik Kauffmann, Daniya va Qoʻshma Shtatlar Ikkinchi Jahon urushi va Sovuq urushda, 1939-1958 . Piter Lang, 2003 yil.ISBN 978-0-8204-6819-8ISBN 978-0-8204-6819-8 . onlayn (Wayback Machine saytida 2020-10-26 sanasida arxivlangan)
  • MakNamara, Eoin M. va Mari-Liis Sulg. „NATOdagi Boltiqboʻyi davlatlari: Prezident Trampga yangi kelganlardan rivojlanayotgan transatlantik kelishuv“. 21-asrda NATO va Transatlantika munosabatlarida (Routledge, 2020) 142-166-betlar.
  • Petersen, Nikolay. „Daniya va NATO 1948-1987 yillar.“ (1987). onlayn
  • Ritkonen, Salom. „Chiziq chizish: Daniya va AQShdagi multfilmlar tortishuvi.“ Daniya tashqi siyosati yilnomasi (2007): 86-109. onlayn
  • Wivel, Anders va Metyu Krandall. "Ularning ogʻirligidan oshib ketdi, lekin nega? Daniya va Estoniyani transatlantik munosabatlarda tushuntirish. Transatlantika tadqiqotlari jurnali 17.3 (2019): 392-419. onlayn

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniya_—_AQSh_munosabatlari&oldid=3631952" dan olindi