Sariqamish koʻli: Versiyalar orasidagi farq
Tahrir izohi yoʻq |
Tahrir izohi yoʻq Teglar: Koʻrib tahrirlagich: Switched Koʻp maʼnoli sahifalarga ishoratlar |
||
| Qator 1: | Qator 1: | ||
{{Koʻl|Tasvir=Lago Sariqamish.jpg|Yuzasi=5000|Mamlakat=Turkmaniston/Oʻzbekiston|Nomi=Sariqamish koʻli}} |
{{Koʻl|Tasvir=Lago Sariqamish.jpg|Yuzasi=5000|Mamlakat=Turkmaniston/Oʻzbekiston|Nomi=Sariqamish koʻli}} |
||
'''Sariqamish koʻli''' ({{Lang-tk|Sarygamyş köli}}) – [[Qoraqalpogʻiston]] va [[Turkmaniston]] respublikalari hududidagi [[koʻl]]. U [[Kaspiy dengizi]] va [[Orol dengizi]]ning oʻrtasida joylashgan. Sariqamish Turkmanistondagi eng katta koʻl boʻlib, butun koʻl hududining toʻrtdan uch qismi ushbu davlat hududiga toʻgʻri keladi (chorak qismi Oʻzbekistonga toʻgʻri keladi). Sariqamish havzasi va [[Amudaryo]]ning Sariqamish deltasi Turkmanistonning [[Toshhovuz]] viloyatining fizik-geografik tabiat rayonlaridir. |
|||
| ⚫ | [[Sariqamish soyligi]]dagi [[koʻl]]ning uzunligi 100–120 km, eni 30–40 km, chuqurligi 30–40 m ni tashkil etadi. Shimolidan janubiy-sharq tomonga choʻzilgan. Gʻarbiy qirgʻogʻi tik. Koʻlning suv sathi [[Xorazm vohasi]]ni kesib oʻtadigan Ozyorniy (Koʻllar birlashmasi) kollektoridan kelib quyiladigan suv miqdoriga qarab oʻzgarib turadi. Koʻl suvining shoʻrligi sharqida 6—7‰, gʻarbida 12‰. Maydoni sharqiy qirgʻoq hisobiga kengayib, chuqurligi ortib bormoqda. Koʻlda [[sazan]], [[laqqa baliq]], [[ilonbosh]] va boshqa turli xil baliqlar koʻp<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>. |
||
'''Sariqamish koʻli''' ({{Lang-tk|Sarygamyş köli}}) – [[Qoraqalpogʻiston]] va [[Turkmaniston]] respublikalari hudida joylachkan. [[Sariqamish soyligi|Sarikamish soyligi]]dagi [[koʻl]]. Uzunligi 100–120 km, eni 30–40 km, chuqurligi 30–40 m. Shimolidan janubiy |
|||
| ⚫ | |||
17-asrgacha koʻl Kaspiy dengizigacha davom etgan Amudaryoning taqsimlovchisi boʻlgan [[Oʻzboʻy]] daryosidan toʻyingan. Bugungi kunda uning asosiy suv manbai Amudaryodan keladigan [[kanal]], shuningdek, [[pestitsidlar]], [[gerbitsidlar]] va ogʻir metallarning yuqori miqdoriga ega boʻlgan atrofdagi sugʻoriladigan yerlardan oqadigan suvlardir. |
|||
== Etimologiyasi == |
|||
Koʻlning nomi [[turkiy tillar|turkiy tilning]] sari (sariq) va qamish (depressiya) soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, sovetlar tomonidan suv quyilishidan oldingi qurigan havzadagi loy va tuzning sariq rangiga ishora qilib nomlangan. Zamonaviy turkman hokimiyati [[turkman tili]]da sariqamish nomini „sariq [[qamish]]“ deb taʼkidlab, bu nomni „turkmanizatsiya“ qilgan<ref>E. M. Pospelov, ''Geograficheskiye nazvaniya mira'' (Moscow, 1998), p. 369.</ref>. |
|||
== Tarixi == |
|||
Tarixi davomida koʻl bir necha marta qurib, Amudaryo suvlarining kelib qoʻshilishiga qarab qayta paydo boʻlgan. Sariqamish koʻlining qurib ketish davrlari daryoning Orol dengiziga qoʻshilishi bilan bogʻliq edi. Koʻl [[neogen davri]]ning oxirida, yuqori antropotsenda (dengiz sathidan 58 m balandlikda) vujudga kelgan<ref name="НЭУ2">''Sariqamish soyligi'' – [http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=582 Natsionalnaya ensiklopediya Uzbekistana] na uzbekskom yazike. – Tashkent, 2000—2005.</ref>, keyin esa eramizning 14-16-asrlarida (dengiz sathidan 50–62 metr balandlikda) uning tarkibiga zamonaviy [[Assake-Audan]] havzasi ham kirgan<ref>http://bse.sci-lib.com/article076978.html Assake-Audan</ref><ref name="НЭУ2" />. Sariqamish birinchi marta rus geografi [[Nikolay Petrusevich]] tomonidan 1876-yilda kashf etilgan va chizilgan<ref>{{cite book |
|||
| title=The Aral Sea Encyclopedia |
|||
| url=https://books.google.com/books?id=Zd4_AAAAQBAJ |
|||
| page=[https://books.google.com/books?id=Zd4_AAAAQBAJ&pg=PA251 251] |
|||
| publisher=Springer Science & Business Media |
|||
| author=Igor S. Zonn | author2=Michael H. Glantz | author3=Andrey G. Kostianoy | author4=Aleksey N. Kosarev |
|||
| year=2009 |
|||
|doi=10.1007/978-3-540-85088-5|isbn=978-3-540-85088-5}}</ref>. Oxirgi marta Amudaryo suvlari toʻgʻridan-toʻgʻri havzaga 1878-yildagi toshqin paytida quyilgan<ref name="НЭУ2" /><ref>{{cite journal |author = Шнитников А. В. |title= Внутривековая изменчивость компонентов общей увлажненности |location= Ленинград |date= 1969 |publisher= Издательство «Наука». Ленинградское отделение |pages = 130 }}</ref>. |
|||
1960-yillarning boshidan Sariqamish koʻli kollektor-drenaj suvlari bilan toʻldirilgan<ref name="NiZh">{{cite journal |author = Григорович Н. |title= Солнце и вода, земля и соль |edition= [[Наука и жизнь]] |date= 1977 |number= 8|pages = 68–69 }}</ref>, bu ''Daryolik'' [[kollektor]]i orqali amalga oshirilgan, shu bilan birga Amudaryoning chap qirgʻogʻidagi [[dehqonchilik]] yerlaridan olingan suvdan foydalanilgan<ref name="NiZh"/><ref name="Slov">{{cite journal |title= Сары-Камыш | agency = Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова |edition= Словарь современных географических названий |location= Екатеринбург |date= 2006 |publisher= У-Фактория }}</ref>. |
|||
== Fauna == |
|||
Sariqamish koʻlining [[fauna]]si Amudaryodan kirib kelgan [[Tur (biologiya)|turlar]] va qoʻshimcha [[drenaj]] tarmogʻining suv havzalaridan tashkil topgan. Koʻlning koʻp qismida Orol-Amudaryo havzasining mahalliy turlari va immigrant turlari yashaydi, ular tabiiy ravishda kirib kelgan va 1969–1974-yillarda [[baliqchilik|baliq yetishtirish]] uchun maqsadli ravishda [[suv ombori]]ga oʻtkazilgan. 1980–1987-yillarda bu yerda 27 ta tur yashagan, 2018-yilda esa 32 taga yetgan, ulardan 34,4% qismi immigrant turlardir. Koʻl mavjud boʻlgan davrdan beri unda hammasi boʻlib faunaning turli vakillaridan iborat 36 ta tur qayd etilgan<ref>F. M. Shakirova „Bioraznoobrazie ixtiofauni vodoemov Turkmenistana“. Mejdunarodniy nauchno-prakticheskiy jurnal „Problemi osvoeniya pustin“, 2018 g., № 3-4. g. [[Ашхабад]], [[Туркменистан]]</ref>, shu jumladan, ular qatoriga [[sazan]], [[laqqa baliq|laqqa]] va [[ilonbosh]] kiradi<ref name=":5">{{Cite web|url=http://turkmen.ru/node/60|title=Там, где жили гепарды {{!}} Turkmen.ru|website=Turkmen.ru|access-date=2022-06-19}}</ref>. 2020-yil oxirida Turkmanistonning Toshhovuz viloyati hududidagi Sariqamish koʻliga ikki tonna sazan, kumush sazan va amur baliqlari qoʻyib yuboriladi<ref>{{Cite web|url=https://uae.tmembassy.gov.tm/ar/news/72323|title=Восполняются природные ресурсы|website=uae.tmembassy.gov.tm|access-date=2022-06-08}}</ref>. |
|||
Sariqamish koʻlida [[oqqush]]lar, pushti va jingalak [[pelikan]]lar, karabataklar kabi qush turlari ham yashaydi<ref name=":52">{{Cite web|url=http://turkmen.ru/node/60|title=Там, где жили гепарды {{!}} Turkmen.ru|website=Turkmen.ru|access-date=2022-06-19}}</ref>. |
|||
== Galereya == |
|||
<gallery> |
|||
AralSea A2009169 0715 250m.jpg|Pastki chapda Sariqamish koʻli, Oksus deltasi va Orol dengizining qolgan qismi |
|||
Sarykamysh02.jpg|Sariqamish koʻlining Oʻzbekistondagi qismi |
|||
Озеро Сарыкамыш, Узбекистан.jpg|Sariqamish koʻlida quyosh botishi |
|||
Aral-u.Saryk.See.png|Janubiy Orol dengizi va atrofining siyosiy xaritasi |
|||
</gallery> |
|||
== Manbalar == |
== Manbalar == |
||
| Qator 12: | Qator 42: | ||
[[Turkum:Oʻrta Osiyo]] |
[[Turkum:Oʻrta Osiyo]] |
||
[[Turkum:Oʻzbekiston koʻllar]] |
[[Turkum:Oʻzbekiston koʻllar]] |
||
{{chala}} |
|||
5-Oktyabr 2023, 17:16 dagi koʻrinishi
| Sariqamish koʻli | |
| 42°0′0″N 57°20′0″E / 42.00000°N 57.33333°E | |
 | |
| Mamlakatlar |  Turkmaniston Oʻzbekiston |
| Yuzasi | 5 000 km² |
Sariqamish koʻli (turkmancha: Sarygamyş köli) – Qoraqalpogʻiston va Turkmaniston respublikalari hududidagi koʻl. U Kaspiy dengizi va Orol dengizining oʻrtasida joylashgan. Sariqamish Turkmanistondagi eng katta koʻl boʻlib, butun koʻl hududining toʻrtdan uch qismi ushbu davlat hududiga toʻgʻri keladi (chorak qismi Oʻzbekistonga toʻgʻri keladi). Sariqamish havzasi va Amudaryoning Sariqamish deltasi Turkmanistonning Toshhovuz viloyatining fizik-geografik tabiat rayonlaridir.
Sariqamish soyligidagi koʻlning uzunligi 100–120 km, eni 30–40 km, chuqurligi 30–40 m ni tashkil etadi. Shimolidan janubiy-sharq tomonga choʻzilgan. Gʻarbiy qirgʻogʻi tik. Koʻlning suv sathi Xorazm vohasini kesib oʻtadigan Ozyorniy (Koʻllar birlashmasi) kollektoridan kelib quyiladigan suv miqdoriga qarab oʻzgarib turadi. Koʻl suvining shoʻrligi sharqida 6—7‰, gʻarbida 12‰. Maydoni sharqiy qirgʻoq hisobiga kengayib, chuqurligi ortib bormoqda. Koʻlda sazan, laqqa baliq, ilonbosh va boshqa turli xil baliqlar koʻp[1].
17-asrgacha koʻl Kaspiy dengizigacha davom etgan Amudaryoning taqsimlovchisi boʻlgan Oʻzboʻy daryosidan toʻyingan. Bugungi kunda uning asosiy suv manbai Amudaryodan keladigan kanal, shuningdek, pestitsidlar, gerbitsidlar va ogʻir metallarning yuqori miqdoriga ega boʻlgan atrofdagi sugʻoriladigan yerlardan oqadigan suvlardir.
Etimologiyasi
Koʻlning nomi turkiy tilning sari (sariq) va qamish (depressiya) soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, sovetlar tomonidan suv quyilishidan oldingi qurigan havzadagi loy va tuzning sariq rangiga ishora qilib nomlangan. Zamonaviy turkman hokimiyati turkman tilida sariqamish nomini „sariq qamish“ deb taʼkidlab, bu nomni „turkmanizatsiya“ qilgan[2].
Tarixi
Tarixi davomida koʻl bir necha marta qurib, Amudaryo suvlarining kelib qoʻshilishiga qarab qayta paydo boʻlgan. Sariqamish koʻlining qurib ketish davrlari daryoning Orol dengiziga qoʻshilishi bilan bogʻliq edi. Koʻl neogen davrining oxirida, yuqori antropotsenda (dengiz sathidan 58 m balandlikda) vujudga kelgan[3], keyin esa eramizning 14-16-asrlarida (dengiz sathidan 50–62 metr balandlikda) uning tarkibiga zamonaviy Assake-Audan havzasi ham kirgan[4][3]. Sariqamish birinchi marta rus geografi Nikolay Petrusevich tomonidan 1876-yilda kashf etilgan va chizilgan[5]. Oxirgi marta Amudaryo suvlari toʻgʻridan-toʻgʻri havzaga 1878-yildagi toshqin paytida quyilgan[3][6].
1960-yillarning boshidan Sariqamish koʻli kollektor-drenaj suvlari bilan toʻldirilgan[7], bu Daryolik kollektori orqali amalga oshirilgan, shu bilan birga Amudaryoning chap qirgʻogʻidagi dehqonchilik yerlaridan olingan suvdan foydalanilgan[7][8].
Fauna
Sariqamish koʻlining faunasi Amudaryodan kirib kelgan turlar va qoʻshimcha drenaj tarmogʻining suv havzalaridan tashkil topgan. Koʻlning koʻp qismida Orol-Amudaryo havzasining mahalliy turlari va immigrant turlari yashaydi, ular tabiiy ravishda kirib kelgan va 1969–1974-yillarda baliq yetishtirish uchun maqsadli ravishda suv omboriga oʻtkazilgan. 1980–1987-yillarda bu yerda 27 ta tur yashagan, 2018-yilda esa 32 taga yetgan, ulardan 34,4% qismi immigrant turlardir. Koʻl mavjud boʻlgan davrdan beri unda hammasi boʻlib faunaning turli vakillaridan iborat 36 ta tur qayd etilgan[9], shu jumladan, ular qatoriga sazan, laqqa va ilonbosh kiradi[10]. 2020-yil oxirida Turkmanistonning Toshhovuz viloyati hududidagi Sariqamish koʻliga ikki tonna sazan, kumush sazan va amur baliqlari qoʻyib yuboriladi[11].
Sariqamish koʻlida oqqushlar, pushti va jingalak pelikanlar, karabataklar kabi qush turlari ham yashaydi[12].
Galereya
-
Pastki chapda Sariqamish koʻli, Oksus deltasi va Orol dengizining qolgan qismi -
Sariqamish koʻlining Oʻzbekistondagi qismi -
Sariqamish koʻlida quyosh botishi -
Janubiy Orol dengizi va atrofining siyosiy xaritasi
Manbalar
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ E. M. Pospelov, Geograficheskiye nazvaniya mira (Moscow, 1998), p. 369.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Sariqamish soyligi – Natsionalnaya ensiklopediya Uzbekistana na uzbekskom yazike. – Tashkent, 2000—2005.
- ↑ http://bse.sci-lib.com/article076978.html Assake-Audan
- ↑ Igor S. Zonn; Michael H. Glantz; Andrey G. Kostianoy; Aleksey N. Kosarev. The Aral Sea Encyclopedia. Springer Science & Business Media, 2009 — 251 bet. DOI:10.1007/978-3-540-85088-5. ISBN 978-3-540-85088-5.
- ↑ Шнитников А. В. (1969). Внутривековая изменчивость компонентов общей увлажненности. Ленинград: Издательство «Наука». Ленинградское отделение. pp. 130.
- ↑ 7,0 7,1 Григорович Н. (1977). Солнце и вода, земля и соль (Наука и жизнь nashri). pp. 68–69.
- ↑ Сары-Камыш (Словарь современных географических названий nashri). Екатеринбург: У-Фактория. 2006.
- ↑ F. M. Shakirova „Bioraznoobrazie ixtiofauni vodoemov Turkmenistana“. Mejdunarodniy nauchno-prakticheskiy jurnal „Problemi osvoeniya pustin“, 2018 g., № 3-4. g. Ашхабад, Туркменистан
- ↑ „Там, где жили гепарды | Turkmen.ru“. Turkmen.ru. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
- ↑ „Восполняются природные ресурсы“. uae.tmembassy.gov.tm. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
- ↑ „Там, где жили гепарды | Turkmen.ru“. Turkmen.ru. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |