Informatika: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Qo'shimcha ma'lumotlar va tarjimalar
Qator 1: Qator 1:
'''Informatika''' ({{lang-de|Informatik}}, {{lang-fr|Informatique}}, {{lang-en|computer science - komputer fani (AQShda), computing science - hisoblash fani (Buyuk Britaniyada)}}), axborotshunoslik — ilmiy informatsiya (axborot, xabar, maʼlumot)ning mohiyati, umumiy xossalari va krnu-niyatlarini, shuningdek, ilmiy kommunikatsiya tizimi (oʻsha ilmiy informatsiyani tarqatish usullari va vositalari majmui)ni oʻrganish bilan shugʻullanadigan ilmiy fan; inson faoliyatining EHM, kompyuterlar bilan bogʻliq boʻlgan sohasi. Ijtimoiy fanlar jumlasiga kiradi. Uning markaziy tushunchasi — ijtimoiy hayotning istalgan sohasi va tarmoqlaridan olinadigan maʼlumotlar, yaʼni ilmiy informatsiya.
'''Informatika -''' ({{lang-de|Informatik}}, {{lang-fr|Informatique}}, {{lang-en|computer science - komputer fani (AQShda), computing science - hisoblash fani (Buyuk Britaniyada)}})


'''Informatika''' [[hisoblash]], [[Avtomatika|avtomatlashtirish]] va [[Axborot|axborotni]] o'rganadi. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=What is Computer Science? - Computer Science. The University of York|url=https://www.cs.york.ac.uk/undergraduate/what-is-cs/|kirish sanasi=2020-06-11|ish=www.cs.york.ac.uk}}</ref> Kompyuter fanlari nazariy fanlarni (masalan, [[Algoritm|algoritmlar]], [[Hisoblash nazariyasi|hisoblash]] nazariyasi, [[Informatsiya nazariyasi|axborot nazariyasi]] va avtomatlashtirish) [[Amaliy fan|amaliy fanlarga]] (jumladan, [[Kompyuter arxitekturasi|apparat]] va [[Dasturlash|dasturiy ta'minotni]] loyihalash va joriy etish) qamrab oladi. <ref>{{Veb manbasi|url=http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=computer%20scientist|sarlavha=WordNet Search—3.1|nashriyot=Wordnetweb.princeton.edu|kirish sanasi=14 May 2012}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Definition of computer science {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/computer-science|kirish sanasi=2020-06-11|ish=www.dictionary.com|til=en}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=What is Computer Science? {{!}} Undergraduate Computer Science at UMD|url=https://undergrad.cs.umd.edu/what-computer-science|kirish sanasi=2022-07-15|ish=undergrad.cs.umd.edu}}</ref> Kompyuter fanlari odatda [[Ilmiy tadqiqot|akademik tadqiqot]] sohasi hisoblanadi va [[Dasturlash|kompyuter dasturlashdan]] farq qiladi. <ref>{{Cite journal|last=Denning|first1=P.J.|last2=Comer|first2=D.E.|last3=Gries|first3=D.|last4=Mulder|first4=M.C.|last5=Tucker|first5=A.|last6=Turner|first6=A.J.|last7=Young|first7=P.R.|date=February 1989|title=Computing as a discipline|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/19833|journal=Computer|volume=22|issue=2|pages=63–70|doi=10.1109/2.19833|issn=1558-0814|quote=Those in the discipline know that computer science encompasses far more than programming.}}</ref>
„Informatika“ atamasi [[1960]]-yillarda [[Fransiya]]da yuzaga kelgan boʻlib, ''information'' va ''automatique'' degan [[Fransuz tili|farang]] soʻzlarining birlashmasidan kelib chiqqan. Bu atama maʼlumotni avtomatik ravishda qayta ishlashni oʻrganuvchi sohani nomlash uchun oʻylab topilgan.


[[Algoritm|Algoritmlar]] va [[Maʼlumotlar tuzilmasi|ma'lumotlar tuzilmalari]] kompyuter fanida markaziy o'rinni egallaydi. <ref>{{Kitob manbasi|last=Harel|first=David|url=http://worldcat.org/oclc/876384882|title=Algorithmics The Spirit of Computing|date=2014|publisher=Springer Berlin|isbn=978-3-642-44135-6|oclc=876384882}}</ref> [[Hisoblash nazariyasi|Hisoblash nazariyasi hisoblashning]] mavhum [[Hisoblash modellari|modellari]] va ular yordamida hal qilinadigan [[Hisoblash muammosi|masalalarning]] umumiy sinflariga tegishli. [[Kriptografiya]] va [[kompyuter xavfsizligi]] sohalari xavfsiz aloqa va [[Zaiflik (hisoblash)|xavfsizlik zaifliklarining]] oldini olish vositalarini o'rganishni o'z ichiga oladi. [[Kompyuter grafikasi]] va [[hisoblash geometriyasi]] tasvirlarni yaratishga qaratilgan. [[Dasturlash tili nazariyasi]] hisoblash jarayonlarini tavsiflashning turli usullarini ko'rib chiqadi va [[Maʼlumotlar bazasi|ma'lumotlar bazasi]] nazariyasi ma'lumotlar omborini boshqarish bilan bog'liq. [[Inson va kompyuterning o'zaro ta'siri|Inson]] va kompyuterning o'zaro ta'siri odamlar va kompyuterlar o'zaro ta'sir qiladigan interfeyslarni o'rganadi va [[Dasturiy ta'minot muhandisligi|dasturiy ta'minot muhandisligi dasturiy ta'minotni]] ishlab chiqish ortidagi dizayn va tamoyillarga e'tibor beradi. [[Ishlatuv tizimi|Operatsion tizimlar]], [[Kompyuter tarmogʻi|tarmoqlar]] va [[O'rnatilgan tizim|o'rnatilgan tizimlar]] kabi sohalar [[Murakkab tizim|murakkab tizimlar]] ortidagi printsiplar va dizaynni o'rganadi. [[Kompyuter arxitekturasi]] kompyuter komponentlari va kompyuterda boshqariladigan uskunalarning tuzilishini tavsiflaydi. [[Sunʼiy ong|Sun'iy intellekt]] va [[mashinani o'rganish]] odamlar va hayvonlarda mavjud muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, atrof-muhitga moslashish, [[Avtomatlashtirilgan rejalashtirish va rejalashtirish|rejalashtirish]] va o'rganish kabi maqsadga yo'naltirilgan jarayonlarni sintez qilishga qaratilgan. Sun'iy intellekt doirasida [[Kompyuter ko'rish|kompyuterni ko'rish]] tasvir va video ma'lumotlarini tushunish va [[Tabiiy tilni qayta ishlash|qayta ishlashga qaratilgan bo'lsa, tabiiy tilni qayta ishlash]] matn va lingvistik ma'lumotlarni tushunish va qayta ishlashga qaratilgan.
Ilmiy informatsiyani olish va undan foydalanish sohalari hamda vazifasiga koʻra, u turli xillarga boʻlinadi. Masalan, sohalar boʻyicha — biologik, siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, kimyoviy, tibbiy va boshqa, vazifasiga koʻra — ommaviy, maxsus informatsiya va h. k. Ilmiy informatsiyaning toʻgʻriligi, yangiligi va foydaliligi mezonlarini ishlab chiqish Informatika vazifasiga kirmaydi. Informatika kibernetika, kutubxonashunoslik, lingvistika, matematik mantiq va boshqa fanlar bilan uzviy bogʻliq. U ilmiy maʼlumotlarni yigʻish, ishlab chiqish (oʻrganish), saqlash, izlash va tarqatish jarayonlari majmuini oʻz ichiga oladi. Informatika termini 20-asrning 60-yillarida ishlatila boshlangan. Bu davrda koʻpchilik tadqiqotlar axborotlarni qidirish muammolari bilan uzviy bogʻliq boʻlgan. Ayni shu davrda axborotlarni qidirish tizimi va usullari yaratildi. Informatika yuzaga kelishi va rivojlanishida hisoblash texnikasi va boshqa texnik vositalarning oʻrni beqiyos, chunki axborotlar bevosita hisoblash texnikasi yordamida qayta ishlanadi.


Informatika fanining asosiy g'amxo'rligi nima avtomatlashtirish mumkin va nima mumkin emasligini aniqlashdir. <ref>{{Kitob manbasi|last=The MIT Press|title=What Can Be Automated? Computer Science and Engineering Research Study {{!}} The MIT Press|url=https://mitpress.mit.edu/books/what-can-be-automated|accessdate=|series=Computer Science Series|date=April 30, 1980|publisher=MIT Press|isbn=9780262010603|language=en}}</ref> <ref>{{Citation|last=Patton|first1=Richard D.|title=What Can Be Automated? What Cannot Be Automated?|date=2009|url=https://doi.org/10.1007/978-3-540-78831-7_18|journal=Springer Handbook of Automation|pages=305–313|editor-last=Nof|editor-first=Shimon Y.|series=Springer Handbooks|place=Berlin, Heidelberg|publisher=Springer|language=en|doi=10.1007/978-3-540-78831-7_18|isbn=978-3-540-78831-7|access-date=2022-03-03|last2=Patton|first2=Peter C.}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Denning|first1=P.J.|last2=Comer|first2=D.E.|last3=Gries|first3=D.|last4=Mulder|first4=M.C.|last5=Tucker|first5=A.|last6=Turner|first6=A.J.|last7=Young|first7=P.R.|date=February 1989|title=Computing as a discipline|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/19833|journal=Computer|volume=22|issue=2|pages=63–70|doi=10.1109/2.19833|issn=1558-0814|quote=The discipline of computing is the systematic study of algorithmic processes that describe and transform information, their theory, analysis, design, efficiency, implementation, and application. The fundamental question underlying all of computing is, 'What can be (efficiently) automated?'}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Forsythe|first1=George|date=August 5–10, 1969|title=Computer Science and Education|journal=Proceedings of IFIP Congress 1968|quote=The question 'What can be automated?' is one of the most inspiring philosophical and practical questions of contemporary civilization.}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Knuth|first1=Donald E.|date=1972-08-01|title=George Forsythe and the development of computer science|url=https://doi.org/10.1145/361532.361538|journal=Communications of the ACM|volume=15|issue=8|pages=721–726|doi=10.1145/361532.361538|issn=0001-0782}}</ref> [[Turing mukofoti]] odatda informatika sohasidagi eng yuqori tabaqa sifatida tan olinadi. <ref>{{Cite journal|last=Hanson|first1=Vicki L.|date=2017-01-23|title=Celebrating 50 years of the Turing award|url=https://dl.acm.org/doi/fullHtml/10.1145/3033604|journal=Communications of the ACM|volume=60|issue=2|pages=5|doi=10.1145/3033604|issn=0001-0782}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Scott|first1=Eric|last2=Martins|first2=Marcella Scoczynski Ribeiro|last3=Yafrani|first3=Mohamed El|last4=Volz|first4=Vanessa|last5=Wilson|first5=Dennis G|date=2018-06-05|title=ACM marks 50 years of the ACM A.M. turing award and computing's greatest achievements|url=https://doi.org/10.1145/3231560.3231563|journal=ACM SIGEVOlution|volume=10|issue=3|pages=9–11|doi=10.1145/3231560.3231563}}</ref>
Keng maʼnoda maʼlumotlarni izlab topish, qayta ishlash va ilmiy izlanish natijasi sifatida qayd qilib qoldirish ishlari bilan olim va mutafakkirlar qadimdan shugʻullanishgan. Masalan, Abu Rayhon Beruniyning „Hindiston“ asari, Zahiriddin Muhammad Boburning „Boburnoma“ asari shunday asarlar jumlasiga kiradi. Informatika ilmiy fan sifatida rasman shakllanishi 1895 yildan — Bryusselda xalqaro bibliografiya instituti (1938 yildan — Xalqaro hujjatnomalar fede-ratsiyasi) tashkil qilingan sanadan boshlandi. 20-asr 60-yillari oxiriga qadar „Informatika“ termini oʻrniga „hujjatnomalar“ yoki „hujjatnoma va informatsiya“ termini ishlatilgan. Fantexnika inqilobi, EHM, informatsiya texnikasi vo-sitalari (mikrofoto suratga olish, nusxa koʻchirish texnikasi va h. k.) va boshqaning paydo boʻlishi Informatika fan sifatida taraqqiy etishiga imkon tugdirdi. Ayniqsa, kompyuterlar tarmogʻi va u bilan bogʻliq ravishda internet ti-zimining rivojlanishi umuman Informatika, xususan, Informatika kommunikatsiya tizimining yanada taraqqiy etishiga sabab boʻldi. Izlab topilgan, toʻplangan, qayta ishlangan „tayyor“ informatsiya — maʼlumotlarni keng tarqatishda tah-ririyatnashriyot va matbaa jarayonlari, ilmiy nashrlarni tarqatish (xususan, kitob savdosi, kutubxona-bibliografiya faoliyati;) ilmiy adabiyo-tlar almashinish; arxiv ishi va, albatta, ilmiy-informatsion faoliyat, radiotelevideniye, internet tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Informatika asosiy yoʻnalishlari: hisoblash texnikasining nazariy asoslari, informatsiya nazariyasi, hisoblash eksperimenta, programmalash, sunʼiy intellekt, informatsiya texnologiyasi va boshqa Inglizcha gaplashiladigan davlatlarda Informatika termini oʻrniga „computer sciense“ („hisoblash fani“) termini ishlatiladi.


== Tarix ==
Oʻzbekistonda ham Informatika masalalariga katta eʼtibor berildi. Masalan, 1993 yilda informatsiyalashtirish toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi, 1994 yil Oʻzbekiston xukumati Respublikani informa-tizatsiyalashtirish konsepsiyasini qabul qildi, shu yili EHM uchun dasturlar va maʼlumotlar bazasini huquqiy himoya qilishga doir qonun ishlab chiqildi. Keyinchalik Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining „Kompyuterlashtirish va informatsiyakommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida“gi farmoni (2002 yil 30.05) chiqdi va Vazirlar Mahkamasining „Kompyuterlashtirish va informatsiyakommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida“gi qarori (2002 yil 06.06) qabul qilindi.
[[Fayl:Ada_lovelace.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Ada_lovelace.jpg/170px-Ada_lovelace.jpg|thumb|[[Ada Lovelace]] kompyuterda qayta ishlash uchun mo'ljallangan birinchi [[Algoritm|algoritmni]] nashr etdi. <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.computerhistory.org/babbage/adalovelace/|sarlavha=Ada Lovelace {{!}} Babbage Engine {{!}} Computer History Museum|ish=www.computerhistory.org|kirish sanasi=28 December 2016}}</ref>]]
[[Fayl:Babbage40.png|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Babbage40.png/170px-Babbage40.png|thumb|[[Charlz Bebbaj|Charlz Bebbij]], ba'zan "hisoblashning otasi" deb ataladi. <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cbi.umn.edu/about/babbage.html|sarlavha=Charles Babbage Institute: Who Was Charles Babbage?|ish=cbi.umn.edu|kirish sanasi=28 December 2016}}</ref>]]
Informatika fanining eng dastlabki asoslari zamonaviy [[Kompyuter|raqamli kompyuter]] ixtirosidan oldin paydo bo'lgan. Abak kabi sobit raqamli vazifalarni [[Abak|hisoblash]] uchun mashinalar antik davrdan beri mavjud bo'lib, ko'paytirish va bo'lish kabi hisob-kitoblarga yordam beradi. Hisoblashlarni amalga oshirish [[Algoritm|algoritmlari]] qadimgi davrlardan, hatto murakkab hisoblash texnikasi yaratilgunga qadar ham mavjud bo'lgan. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=History of Computer Science|url=https://cs.uwaterloo.ca/~shallit/Courses/134/history.html#:~:text=In%20the%201960%27s,%20computer%20science,person%20to%20receive%20a%20Ph.|kirish sanasi=2022-07-15|ish=cs.uwaterloo.ca}}</ref>


[[Vilgelm Shikard|Vilgelm Schickard]] 1623 yilda birinchi ishlaydigan [[Hisoblash mashinasi|mexanik kalkulyatorni]] loyihalashtirgan va qurgan <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Wilhelm Schickard – Ein Computerpionier|url=http://www.fmi.uni-jena.de/fmimedia/Fakultaet/Institute+und+Abteilungen/Abteilung+f%C3%BCr+Didaktik/GDI/Wilhelm+Schickard.pdf|til=de|kirish sanasi=December 4, 2016|arxivsana=September 19, 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200919014352/https://www.fmi.uni-jena.de/fmimedia/Fakultaet/Institute+und+Abteilungen/Abteilung+f%C3%BCr+Didaktik/GDI/Wilhelm+Schickard.pdf}}</ref> 1673 yilda [[Gottfried Leibniz|Gotfrid Leybnits qadamli]] [[Bosqichli hisobchi|hisoblagich]] deb nomlangan raqamli mexanik kalkulyatorni namoyish etdi. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=A Brief History of Computing|url=http://blogs.royalsociety.org/history-of-science/2012/06/25/history-of-computing/|ism=Fiona|muallif=Keates|ish=The Repository|nashriyot=The Royal Society|sana=25 June 2012|kirish sanasi=January 19, 2014|arxivsana=June 29, 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629072020/http://blogs.royalsociety.org/history-of-science/2012/06/25/history-of-computing/}}</ref> Turli sabablarga ko'ra, jumladan, ikkilik sanoq tizimini hujjatlashtirgani uchun Leybnitsni birinchi [[kompyuter olimi]] va axborot nazariyotchisi deb hisoblash mumkin. 1820 yilda [[Charlz Xaver Tomas|Tomas de Kolmar]] o'zining soddalashtirilgan <ref group="note">In 1851</ref> ixtiro qilganda [[Hisoblash mashinasi|mexanik kalkulyator]] sanoatini ishga [[Arifmometr|tushirdi]], bu birinchi hisoblash mashinasi ofis muhitida kundalik foydalanish uchun etarlicha kuchli va ishonchli. [[Charlz Bebbij]] 1822 yilda o'zining " [[Farqi Dvigatel|Difference Engine]] " ning birinchi ''avtomatik mexanik kalkulyatorini'' loyihalashni boshladi, bu esa oxir-oqibat unga ''dasturlashtiriladigan birinchi mexanik kalkulyator'' - o'zining [[Analitik dvigatel|Analitik dvigateli]] g'oyasini berdi. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Science Museum, Babbage's Analytical Engine, 1834-1871 (Trial model)|url=https://collection.sciencemuseumgroup.org.uk/objects/co62245/babbages-analytical-engine-1834-1871-trial-model-analytical-engines|kirish sanasi=2020-05-11}}</ref> U 1834 yilda ushbu mashinani ishlab chiqishni boshladi va "ikki yildan kamroq vaqt ichida u zamonaviy kompyuterning ko'plab [[wiktionary:Special:Search/salient|muhim]] xususiyatlarini aniqladi". <ref name="Hyman1982">{{Kitob manbasi|last=Anthony Hyman|title=Charles Babbage, pioneer of the computer|url=https://archive.org/details/charlesbabbagepi0000hyma|year=1982|isbn=9780691083032}}</ref> “ [[Jakkard mashinasi|Jacquard to'quv dastgohidan]] olingan perfokarta tizimini qabul qilish muhim qadam bo'ldi” <ref name="Hyman1982" /> uni cheksiz dasturlash imkonini beradi. <ref group="note">"The introduction of punched cards into the new engine was important not only as a more convenient form of control than the drums, or because programs could now be of unlimited extent, and could be stored and repeated without the danger of introducing errors in setting the machine by hand; it was important also because it served to crystallize Babbage's feeling that he had invented something really new, something much more than a sophisticated calculating machine." [[Computer science#COLLIER|Bruce Collier]], 1970</ref> 1843 yilda Analitik dvigatel haqidagi frantsuz maqolasini tarjima qilish paytida, [[Ada Lovelace]] o'zi kiritgan ko'plab eslatmalardan birida [[Bernoulli sonlari|Bernoulli raqamlarini]] hisoblash algoritmini yozgan, bu esa amalga oshirish uchun maxsus mo'ljallangan birinchi nashr etilgan algoritm hisoblanadi. kompyuterda. <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.scottlan.edu/Lriddle/women/ada-love.htm|sarlavha=A Selection and Adaptation From Ada's Notes found in Ada, The Enchantress of Numbers," by Betty Alexandra Toole Ed.D. Strawberry Press, Mill Valley, CA|kirish sanasi=4 May 2006|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060210172109/http://www.scottlan.edu/lriddle/women/ada-love.htm|arxivsana=February 10, 2006}}</ref> Taxminan 1885 yilda [[Herman Hollerith|Herman Xollerit]] statistik ma'lumotlarni qayta ishlash uchun [[Perfokarta|perfokartalardan]] foydalangan [[Tabulyator|tabulatorni]] ixtiro qildi; oxir-oqibat uning kompaniyasi [[IBM|IBMning]] bir qismiga aylandi. Bebbijdan keyin, garchi o'zining oldingi ishlaridan bexabar bo'lsa ham, [[Persi Ludgeyt]] 1909 yilda <ref>{{Veb manbasi|url=https://scss.tcd.ie/SCSSTreasuresCatalog/miscellany/TCD-SCSS-X.20121208.002/TCD-SCSS-X.20121208.002.pdf/|sarlavha=The John Gabriel Byrne Computer Science Collection|kirish sanasi=August 8, 2019|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190416071721/https://www.scss.tcd.ie/SCSSTreasuresCatalog/miscellany/TCD-SCSS-X.20121208.002/TCD-SCSS-X.20121208.002.pdf|arxivsana=April 16, 2019}}</ref> tarixdagi mexanik analitik dvigatellar uchun ikkita dizayndan ikkinchisini nashr etdi. 1937 yilda, Bebbijning amalga oshirib bo'lmaydigan orzusidan 100 yil o'tgach, [[Xovard X. Aiken|Govard Eyken]] barcha turdagi perfokarta uskunalarini ishlab chiqaruvchi va kalkulyator biznesi <ref>"In this sense Aiken needed IBM, whose technology included the use of punched cards, the accumulation of numerical data, and the transfer of numerical data from one register to another", [[Computer science#HAIKEN|Bernard Cohen]], p.44 (2000)</ref> shug'ullanuvchi IBM kompaniyasini o'zining ulkan dasturlashtiriladigan kalkulyatori [[Garvard Mark I|ASCC/Garvard Mark I]] ni yaratishga ishontirdi. Babbage's Analytical Engine-da, uning o'zi kartalar va markaziy hisoblash blokidan foydalangan. Mashina tugagach, ba'zilar buni "Bebbijning orzusi amalga oshdi" deb olqishladi. <ref>[[Computer science#CITEREFRandell1973|Brian Randell]], p. 187, 1975</ref>
Informatika masalalari bilan maxsus tashkilotlar, xususan, yirik kutubxonalarning informatsiya xizmati shugʻullanadi. Oʻzbekistonda bu ish bilan Oʻzbekiston milliy kutubxonasi, Aloqa va informatika universiteti, OʻzR Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Davlat statistika departamenti, hisoblash markazlari, OʻzR Matbuot va axborot agentligi, radio va televideniye tizimi, Oʻzdavstandart shugʻullanadi.


1940-yillarda, [[Atanasoff - Berry kompyuteri|Atanasoff-Berry kompyuteri]] va [[ENIAC]] kabi yangi va kuchliroq [[Hisoblash texnikasi|hisoblash]] mashinalarining rivojlanishi bilan ''kompyuter'' atamasi ularning insoniy o'tmishdoshlariga emas, balki mashinalarga nisbatan qo'llanila boshlandi. <ref>The [[Association for Computing Machinery]] (ACM) was founded in 1947.</ref> Kompyuterlardan faqat matematik hisob-kitoblar uchun emas, balki ko'proq foydalanish mumkinligi ma'lum bo'lganligi sababli, informatika sohasi umuman [[Hisoblash|hisoblashni]] o'rganish uchun kengaydi. 1945 yilda [[IBM]] [[New York (shahar)|Nyu-York shahridagi]] [[Columbia universiteti|Kolumbiya universitetida]] [[Tomas J. Uotson tadqiqot markazi|Uotson ilmiy hisoblash laboratoriyasiga]] asos soldi. Manxettenning g'arbiy tomonidagi yangilangan birodarlik uyi IBMning sof fanga bag'ishlangan birinchi laboratoriyasi edi. Laboratoriya bugungi kunda butun dunyo bo'ylab tadqiqot ob'ektlarini boshqaradigan IBM tadqiqot bo'limining asoschisi hisoblanadi. <ref>{{Veb manbasi|url=https://www.ibm.com/ibm/history/history/year_1945.html|sarlavha=IBM Archives: 1945|sana=January 23, 2003|nashriyot=Ibm.com|kirish sanasi=2019-03-19}}</ref> Oxir oqibat, IBM va Kolumbiya universiteti o'rtasidagi yaqin aloqalar yangi ilmiy fanning paydo bo'lishida muhim rol o'ynadi, Kolumbiya 1946 yilda kompyuter fanlari bo'yicha birinchi akademik-kredit kurslaridan birini taklif qildi <ref>{{Veb manbasi|url=https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/compsci/|sarlavha=IBM100 – The Origins of Computer Science|nashriyot=Ibm.com|sana=1995-09-15|kirish sanasi=2019-03-19}}</ref> Informatika 1950-yillar va 1960-yillarning boshlarida alohida akademik fan sifatida shakllana boshladi. <ref name="Denning_cs_discipline">{{Cite journal|last=Denning|first1=Peter J.|author-link=Peter J. Denning|year=2000|title=Computer Science: The Discipline|url=http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|journal=Encyclopedia of Computer Science|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|archivedate=May 25, 2006}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cl.cam.ac.uk/conference/EDSAC99/statistics.html|sarlavha=Some EDSAC statistics|nashriyot=University of Cambridge|kirish sanasi=19 November 2011}}</ref> 1953 yilda [[Cambridge universiteti|Kembrij universiteti]] [[Kembrij kompyuter laboratoriyasi|kompyuter laboratoriyasida]] dunyodagi birinchi kompyuter fanlari bo'yicha diplom dasturi, [[Kompyuter fanlari bo'yicha Kembrij diplomi|Kembrij diplomi kompyuter fanlari bo'yicha]] boshlangan. Qo'shma Shtatlardagi birinchi kompyuter fanlari bo'limi 1962 yilda [[Purdue universiteti|Purdue universitetida]] tashkil etilgan <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cs.purdue.edu/about/conte.html|sarlavha=Computer science pioneer Samuel D. Conte dies at 85|sana=July 1, 2002|nashriyot=Purdue Computer Science|kirish sanasi=December 12, 2014}}</ref> Amaliy kompyuterlar mavjud bo'lganidan beri, hisoblashning ko'plab ilovalari o'z huquqlarida alohida o'rganish sohalariga aylandi.
Oʻzbekiston Respublikasi Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi tuzgan (2000) Koʻp funksiyali informatsiya markazi 14 hududiy hamda koʻplab shahar va tuman tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalarini yagona informatsiya tarmogʻiga birlashtiradi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>(hozirda kòplab davlatlar IT sohasida ilmiy ishlar olib borishmoqda)

== Etimologiya ==
Garchi birinchi marta 1956 yilda taklif qilingan bo'lsa-da, <ref name="Tedre2014">{{Kitob manbasi|last=Tedre|first=Matti|title=The Science of Computing: Shaping a Discipline|publisher=Taylor and Francis / CRC Press|year=2014}}</ref> "informatika" atamasi 1959 yilda ''[[ACM kommunikatsiyalari|ACMning Communications]]'' jurnalidagi <ref name="Fine_1959">{{Cite journal|last=Louis Fine|year=1960|title=The Role of the University in Computers, Data Processing, and Related Fields|journal=Communications of the ACM|volume=2|issue=9|pages=7–14|doi=10.1145/368424.368427}}</ref> maqolasida paydo bo'ladi, unda Lui Feyn [[Harvard maktabi|Garvard universitetining]] yaratilishiga o'xshash ''kompyuter fanlari bo'yicha Oliy maktabni'' yaratish haqida bahs yuritadi. 1921 yilda [[Harvard maktabi|biznes maktabi]] <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Stanford University Oral History|url=http://library.stanford.edu/guides/stanford-university-oral-history|nashriyot=Stanford University|kirish sanasi=May 30, 2013}}</ref> Lui bu nomni [[menejment fani]] kabi fan amaliy va fanlararo xususiyatga ega bo'lib, shu bilan birga akademik intizomga xos xususiyatlarga ega ekanligini ta'kidlab oqlaydi. <ref name="Fine_1959" /> Uning sa'y-harakatlari va [[Hisoblash matematikasi|raqamli tahlilchi]] [[Jorj Forsit]] kabi boshqalarning sa'y-harakatlari taqdirlandi: universitetlar 1962 yilda Purduedan boshlab bunday bo'limlarni yaratishga kirishdilar <ref>[[Donald Knut|Donald Knuth]] (1972). ''[http://www.stanford.edu/dept/ICME/docs/history/forsythe_knuth.pdf "George Forsythe and the Development of Computer Science"]''. ''Comms. ACM''. {{Webarxiv}}</ref> Nomiga qaramay, kompyuter fanining katta qismi kompyuterlarning o'zini o'rganishni o'z ichiga olmaydi. Shu sababli, bir nechta muqobil nomlar taklif qilindi. <ref>{{Veb manbasi|muallif=Matti Tedre|yil=2006|url=http://epublications.uef.fi/pub/urn_isbn_952-458-867-6/urn_isbn_952-458-867-6.pdf|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://epublications.uef.fi/pub/urn_isbn_952-458-867-6/urn_isbn_952-458-867-6.pdf|arxivsana=2022-10-09|sarlavha=The Development of Computer Science: A Sociocultural Perspective|kirish sanasi=December 12, 2014}}</ref> Yirik universitetlarning ba'zi bo'limlari bu farqni aniq ta'kidlash uchun ''hisoblash fanlari'' atamasini afzal ko'rishadi. Daniyalik olim [[Piter Naur]] ''datalogy'' atamasini taklif qildi <ref>{{Cite journal|last=Peter Naur|year=1966|title=The science of datalogy|journal=Communications of the ACM|volume=9|issue=7|page=485|doi=10.1145/365719.366510}}</ref> ilmiy intizom ma'lumotlar va ma'lumotlarni qayta ishlash atrofida aylanadi, deb haqiqatni aks ettirish uchun, albatta, kompyuterlar jalb emas. Ushbu atamani ishlatgan birinchi ilmiy muassasa 1969 yilda tashkil etilgan Kopengagen universitetining Datalogiya kafedrasi bo'lib, Peter Naur datalogiya bo'yicha birinchi professor bo'lgan. Bu atama asosan Skandinaviya mamlakatlarida qo'llaniladi. Naur tomonidan ham taklif qilingan muqobil atama [[Ma'lumotlar fani|ma'lumotlar]] fanidir; Bu endi ma'lumotlarni tahlil qilishning [[ko'p tarmoqli]] sohasi, jumladan, statistika va ma'lumotlar bazalari uchun ishlatiladi.

Hisoblashning dastlabki kunlarida ''ACM kommunikatsiyalarida'' hisoblash sohasi amaliyotchilari uchun bir qator atamalar taklif qilingan - ''turingineer'', ''turolog'', ''oqim jadvallari-odam'', ''amaliy meta-matematik'' va ''amaliy [[Epistemologiya|epistemolog]]'' . <ref>{{Cite journal|date=<!-- missing! -->|volume=1|issue=4|page=6|doi=10.1145/368796.368802|last=Weiss|first1=E.A.|title=Letters to the editor|journal=Communications of the ACM|last2=Corley|first2=Henry P.T.}}</ref> Uch oy o'tgach, xuddi shu jurnalda ''komptolog'', keyingi yil esa ''gipolog'' taklif qilindi. <ref>Communications of the ACM 2(1):p.4</ref> ''Hisoblash'' atamasi ham taklif qilingan. <ref>IEEE Computer 28(12): p.136</ref> Evropada "avtomatik ma'lumot" (masalan, italyancha "informazione automatica") yoki "axborot va matematika" iboralarining shartnomaviy tarjimalaridan olingan atamalar tez-tez ishlatiladi, masalan ''informatique'' (frantsuz), ''Informatik'' (nemis), ''informatica'' (italyan, golland. ), ''informática'' (ispan, portugal), ''informatika'' ( [[slavyan tillari]] va [[Venger tili|venger]] ) yoki ''pliroforiki'' ( ''pliroforikk'', bu informatika degan ma'noni anglatadi) [[Yunon tili|yunoncha]] . Shunga o'xshash so'zlar Buyuk Britaniyada ham qabul qilingan ( [[Informatika maktabi, Edinburg universiteti|Edinburg universiteti Informatika maktabida]] bo'lgani kabi). <ref>P. Mounier-Kuhn, ''L'Informatique en France, de la seconde guerre mondiale au Plan Calcul. L'émergence d'une science'', Paris, PUPS, 2010, ch. 3 & 4.</ref> "Biroq AQShda [[informatika]] amaliy hisoblash yoki boshqa domen kontekstida hisoblash bilan bog'liq." <ref>{{Veb manbasi|muallif=Groth|ism=Dennis P.|url=http://cacm.acm.org/magazines/2010/2/69363-why-an-informatics-degree|sarlavha=Why an Informatics Degree?|sana=February 2010|ish=Communications of the ACM|nashriyot=Cacm.acm.org}}</ref>

Ko'pincha [[Edsger V. Deykstra|Edsger Deykstraga]] tegishli bo'lgan - lekin deyarli birinchi bo'lib shakllantirilmagan - folklor iqtibosida "Kompyuter fanlari astronomiya teleskoplar haqida bo'lgani kabi kompyuterlar haqida emas" deb ta'kidlaydi. <ref group="note">See the entry "[[wikiquote:Computer science|Computer science]]" on Wikiquote for the history of this quotation.</ref> Kompyuterlar va kompyuter tizimlarini loyihalash va joylashtirish odatda informatikadan boshqa fanlar viloyati hisoblanadi. Masalan, kompyuter texnikasini o'rganish odatda [[Kompyuter muhandisligi|kompyuter injiniringining]] bir qismi hisoblanadi, tijorat [[Kompyuter|kompyuter tizimlari]] va ularni joylashtirishni o'rganish esa ko'pincha axborot texnologiyalari yoki [[Axborot tizimi|axborot tizimlari]] deb ataladi. Biroq, kompyuter bilan bog'liq turli fanlar o'rtasida fikr almashildi. Kompyuter fanlari tadqiqotlari ko'pincha [[kognitiv fan]], [[Hisoblash tilshunosligi|tilshunoslik]], [[matematika]], [[fizika]], [[biologiya]], [[Yer haqidagi fan|Yer fani]], [[Hisoblash statistikasi|statistika]], [[falsafa]] va [[mantiq]] kabi boshqa fanlar bilan kesishadi.

Ba'zilar kompyuter fanini ko'plab ilmiy fanlarga qaraganda matematika bilan yaqinroq bog'liq deb hisoblashadi, ba'zi kuzatuvchilar esa hisoblashni matematika fanidir, deyishadi. <ref name="Denning_cs_discipline2">{{Cite journal|last=Denning|first1=Peter J.|author-link=Peter J. Denning|year=2000|title=Computer Science: The Discipline|url=http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|journal=Encyclopedia of Computer Science|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|archivedate=May 25, 2006}}</ref> Ilk kompyuter faniga [[Kurt Gödel]], [[Alan Turing|Alan Tyuring]], [[Jon fon Neyman]], [[Rózsa Péter|Rozsa Peter]] va [[Alonzo cherkovi|Alonzo cherkov]] kabi matematiklarning ishlari kuchli ta'sir ko'rsatgan va [[matematik mantiq]], [[Kategoriyalar nazariyasi|kategoriya]] kabi sohalarda ikki soha o'rtasida foydali fikr almashuvi davom etmoqda. [[Kategoriyalar nazariyasi|nazariya]], [[domen nazariyasi]] va [[algebra]] . <ref name="Tedre20142">{{Kitob manbasi|last=Tedre|first=Matti|title=The Science of Computing: Shaping a Discipline|publisher=Taylor and Francis / CRC Press|year=2014}}</ref>

Kompyuter fanlari va dasturiy ta'minot muhandisligi o'rtasidagi munosabatlar munozarali masala bo'lib, u "Dasturiy ta'minot muhandisligi" atamasi nimani anglatishini va kompyuter fanining qanday ta'riflanishini [[Dastur muhandisi|nizolar]] bilan yanada murakkablashtiradi. <ref>{{Cite journal|last=Tedre|first1=M.|title=Computing as a Science: A Survey of Competing Viewpoints|doi=10.1007/s11023-011-9240-4|journal=Minds and Machines|volume=21|issue=3|pages=361–387|year=2011}}</ref> [[Devid Parnas]], boshqa muhandislik va fan fanlari o'rtasidagi munosabatlardan namuna olib, kompyuter fanining asosiy yo'nalishi umuman hisoblash xususiyatlarini o'rganish ekanligini ta'kidladi, dasturiy ta'minot muhandisligining asosiy yo'nalishi esa amaliy natijalarga erishish uchun maxsus hisob-kitoblarni loyihalashdir. ikkita alohida, ammo bir-birini to'ldiruvchi intizomga aylantiruvchi maqsadlar. <ref>{{Cite journal|last=Parnas|first1=D.L.|journal=Annals of Software Engineering|volume=6|pages=19–37|year=1998|doi=10.1023/A:1018949113292|title=Software engineering programmes are not computer science programmes}}, p. 19: "Rather than treat software engineering as a subfield of computer science, I treat it as an element of the set, Civil Engineering, Mechanical Engineering, Chemical Engineering, Electrical Engineering, […]"</ref>

Informatika fanining akademik, siyosiy va moliyaviy jihatlari, odatda, kafedraning matematik urg'u yoki muhandislik urg'usi bilan tuzilganligiga bog'liq. Matematikaga urg'u berilgan va raqamli yo'nalishga ega bo'lgan kompyuter fanlari bo'limlari [[Hisoblash fani|hisoblash fanlari]] bilan moslashishni ko'rib chiqadi. Ikkala turdagi bo'limlar, agar barcha tadqiqotlar bo'lmasa ham, ta'lim sohasini ko'prik qilishga harakat qilishadi.

== Falsafa ==

=== Kompyuter fanining epistemologiyasi ===
Nomida "fan" so'zi bo'lishiga qaramay, informatika fan, matematika yoki muhandislik fanidirmi yoki yo'qmi degan bahslar mavjud. <ref name="plato">{{Kitob manbasi|chapterurl=https://plato.stanford.edu/entries/computer-science/#EpisStatCompScie|title=The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy)|chapter=The Philosophy of Computer Science|year=2021|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University}}</ref> [[Allen Nyuell]] va [[Herbert A. Simon|Gerbert A. Simon]] 1975 yilda bahslashdilar.{{Quote|text=Kompyuter fanlari empirik fandir. Biz uni eksperimental fan deb atagan bo'lardik, lekin astronomiya, iqtisod va geologiya singari, uning ba'zi noyob kuzatish va tajriba shakllari eksperimental usulning tor stereotipiga to'g'ri kelmaydi. Shunga qaramay, ular tajribalardir. Qurilgan har bir yangi mashina tajribadir. Aslida mashinani qurish tabiatga savol tug'diradi; va biz javobni mashinaning ishlayotganligini kuzatish va mavjud barcha analitik va o'lchov vositalari yordamida tahlil qilish orqali tinglaymiz.<ref name = "plato"/>}}O'shandan beri kompyuter fanini empirik fan sifatida tasniflash mumkinligi ta'kidlangan, chunki u [[To'g'rilik (informatika)|dasturlarning to'g'riligini]] baholash uchun empirik testlardan foydalanadi, ammo kompyuter fanining qonunlari va teoremalarini (agar mavjud bo'lsa) aniqlashda muammo qolmoqda. informatika fanidagi eksperimentlarning tabiati. <ref name="plato2">{{Kitob manbasi|chapterurl=https://plato.stanford.edu/entries/computer-science/#EpisStatCompScie|title=The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy)|chapter=The Philosophy of Computer Science|year=2021|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University}}</ref> Informatika fanini muhandislik intizomi sifatida tasniflash tarafdorlari, hisoblash tizimlarining ishonchliligi [[Qurilish ishi|qurilish muhandisligidagi]] ko'priklar va [[Aerokosmik muhandislik|aerokosmik muhandislikdagi]] samolyotlar bilan bir xil tarzda tekshiriladi, deb ta'kidlaydilar. <ref name="plato2" /> Ular, shuningdek, empirik fanlar hozirgi vaqtda mavjud bo'lgan narsalarni kuzatar ekan, informatika mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan narsalarni kuzatadi va olimlar kuzatish natijasida qonunlarni kashf etar ekanlar, informatikada tegishli qonunlar topilmagan va buning o'rniga hodisalar yaratish bilan shug'ullanadi. <ref name="plato2" />

Informatikani matematik intizom sifatida tasniflash tarafdorlari, kompyuter dasturlari matematik ob'ektlarning jismoniy amalga oshirilishi va dasturlarni matematik [[rasmiy usullar]] bilan [[Deduksiya|deduktiv asosda asoslash]] mumkinligini ta'kidlaydilar. <ref name="plato3">{{Kitob manbasi|chapterurl=https://plato.stanford.edu/entries/computer-science/#EpisStatCompScie|title=The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy)|chapter=The Philosophy of Computer Science|year=2021|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University}}</ref> Kompyuter olimlari [[Edsger V. Deykstra|Edsger W. Dijkstra]] va [[Toni Xoar|Toni Hoare]] kompyuter dasturlari uchun ko'rsatmalarni matematik jumlalar deb hisoblashadi va dasturlash tillari uchun rasmiy semantikani matematik [[Aksiomatik tizim|aksiomatik tizimlar]] sifatida izohlaydilar. <ref name="plato3" />

=== Informatika fanining paradigmalari ===
Bir qator kompyuter olimlari informatika fanida uchta alohida paradigmani ajratish haqida bahslashdilar. [[Piter Vegner]] bu paradigmalar fan, texnologiya va matematika ekanligini ta'kidladi. <ref>{{Cite conference|last=Wegner, P.|title=Research paradigms in computer science—Proceedings of the 2nd international Conference on Software Engineering|location=San Francisco, California, United States|date=October 13–15, 1976|publisher=IEEE Computer Society Press, Los Alamitos, CA}}</ref> [[Piter J. Denning|Piter Denningning]] ishchi guruhi ular nazariya, abstraksiya (modellashtirish) va dizayn ekanligini ta'kidladi. <ref>{{Cite journal|last=Denning|first1=P.J.|last2=Comer|first2=D.E.|last3=Gries|first3=D.|last4=Mulder|first4=M.C.|last5=Tucker|first5=A.|last6=Turner|first6=A.J.|last7=Young|first7=P.R.|title=Computing as a discipline|journal=Communications of the ACM|volume=32|pages=9–23|date=January 1989|doi=10.1145/63238.63239}}</ref> Amnon X. Eden ularni "ratsionalistik paradigma" (informatikani nazariy informatikada keng tarqalgan va asosan [[Deduksiya|deduktiv fikrlashni]] qo'llaydigan matematikaning bir tarmog'i sifatida ko'rib chiqadi), "texnokratik paradigma" (uni muhandislik sohasida topish mumkin) deb ta'riflagan. yondashuvlar, asosan dasturiy injiniringda) va "ilmiy paradigma" (kompyuter bilan bog'liq artefaktlarga [[Tabiiy fanlar|tabiiy fanlarning]] empirik nuqtai nazaridan yondashadi, <ref name="denning07">{{Cite journal|first1=Peter J.|last=Denning|title=Computing is a natural science|journal=Communications of the ACM|year=2007|volume=50|issue=7|pages=13–18|doi=10.1145/1272516.1272529}}</ref> [[Sunʼiy ong|sun'iy intellektning]] ba'zi tarmoqlarida aniqlanishi mumkin). <ref>{{Cite journal|first1=A.H.|title=Three Paradigms of Computer Science|journal=[[Minds and Machines]]|last=Eden|volume=17|issue=2|year=2007|url=http://www.eden-study.org/articles/2007/three_paradigms_of_computer_science.pdf|doi=10.1007/s11023-007-9060-8|pages=135–167|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160215100211/http://www.eden-study.org/articles/2007/three_paradigms_of_computer_science.pdf|archivedate=February 15, 2016}}</ref> Informatika fani inson tomonidan yaratilgan hisoblash tizimlarini loyihalash, spetsifikatsiya qilish, dasturlash, tekshirish, amalga oshirish va sinovdan o'tkazish bilan bog'liq usullarga qaratilgan. <ref>{{Cite encyclopedia|last1=Turner|first1=Raymond|last2=Angius|first2=Nicola|editor1-last=Zalta|editor1-first=Edward N.|title=The Philosophy of Computer Science|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=2019|url=https://plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/computer-science/}}</ref>

== Maydonlar ==
{{Quote|text=Astronomiya teleskoplar haqida bo'lgani kabi, kompyuter fanlari ham kompyuterlar haqida emas.|sign=[[Edsger Dijkstra]]|source=[[Edsger Dijkstra]]}}Informatika fan sifatida algoritmlarni nazariy o'rganish va hisoblash chegaralaridan tortib, apparat va dasturiy ta'minotda hisoblash tizimlarini amalga oshirishning amaliy masalalarigacha bo'lgan bir qator mavzularni o'z ichiga oladi. <ref name="CSAB1997">{{Veb manbasi|nashriyot=Computing Sciences Accreditation Board|sarlavha=Computer Science as a Profession|url=http://www.csab.org/comp_sci_profession.html|sana=May 28, 1997|kirish sanasi=23 May 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080617030847/http://www.csab.org/comp_sci_profession.html|arxivsana=June 17, 2008}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi|last=Committee on the Fundamentals of Computer Science: Challenges and Opportunities, National Research Council|title=Computer Science: Reflections on the Field, Reflections from the Field|url=http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=11106#toc|publisher=National Academies Press|isbn=978-0-309-09301-9|year=2004}}</ref> [[CSAB (professional tashkilot)|CSAB]], ilgari Hisoblash fanlari akkreditatsiya kengashi ( [[Hisoblash mashinalari uyushmasi|ACM]] ) va [[IEEE Kompyuter Jamiyati|IEEE Kompyuter jamiyati]] (IEEE CS) <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.csab.org/|sarlavha=CSAB Leading Computer Education|nashriyot=CSAB|sana=August 3, 2011|kirish sanasi=19 November 2011}}</ref> vakillaridan iborat bo'lib, kompyuter intizomi uchun muhim deb hisoblaydigan to'rtta sohani aniqlaydi. fan: ''hisoblash nazariyasi'', ''algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari'', ''dasturlash metodologiyasi va tillari'', ''kompyuter elementlari va arxitekturasi'' . Ushbu to'rtta sohaga qo'shimcha ravishda, CSAB dasturiy ta'minot muhandisligi, sun'iy intellekt, kompyuter tarmoqlari va aloqasi, ma'lumotlar bazasi tizimlari, parallel hisoblash, taqsimlangan hisoblash, inson va kompyuter o'zaro ta'siri, kompyuter grafikasi, operatsion tizimlar va raqamli va [[Kompyuter algebrasi|ramziy hisoblash]] kabi sohalarni ham aniqlaydi. kompyuter fanining muhim sohalari hisoblanadi. <ref name="CSAB1997" />

=== Nazariy informatika ===
''Nazariy kompyuter fanlari'' matematik va mavhum ruhdadir, lekin u o'z motivatsiyasini amaliy va kundalik hisoblashdan oladi. Uning maqsadi hisoblashning mohiyatini tushunish va bu tushunish natijasida yanada samarali metodologiyalarni taqdim etishdir.

=== Hisoblash nazariyasi ===
[[Piter J. Denning|Piter Denningning]] so'zlariga ko'ra, kompyuter fanining asosiy savoli: "Nimani avtomatlashtirish mumkin?" <ref name="Denning_cs_discipline3">{{Cite journal|last=Denning|first1=Peter J.|author-link=Peter J. Denning|year=2000|title=Computer Science: The Discipline|url=http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|journal=Encyclopedia of Computer Science|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf|archivedate=May 25, 2006}}</ref> Hisoblash nazariyasi nimani hisoblash mumkinligi va bu hisob-kitoblarni bajarish uchun qancha resurslar talab qilinishi haqidagi asosiy savollarga javob berishga qaratilgan. Birinchi savolga javob berishga harakat qilib, [[Hisoblash nazariyasi|hisoblash qobiliyati nazariyasi]] hisoblashning turli nazariy [[Hisoblash modellari|modellarida]] qaysi hisoblash muammolarini echish mumkinligini tekshiradi. Ikkinchi savol ko'plab hisoblash muammolarini hal qilishda turli yondashuvlar bilan bog'liq vaqt va makon xarajatlarini o'rganadigan [[hisoblash murakkabligi nazariyasi]] tomonidan ko'rib chiqiladi.

Mashhur [[P va NP muammosi|P = NP?]] [[Mingyillik mukofoti muammolari|Mingyillik mukofoti muammolaridan]] biri <ref>[http://www.claymath.org/millennium/P_vs_NP/ Clay Mathematics Institute] P = NP {{Webarxiv}}</ref> muammosi hisoblash nazariyasidagi ochiq muammodir.
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:DFAexample.svg|130x130px]]</img>
|[[Fayl:Syntax_tree.svg|96x96px]]</img>
|<math>M= \{ X : X \not\in X \}</math>
|[[Fayl:Complexity_classes.svg|120x120px]]</img>
|-
|[[Avtomatlar nazariyasi]]
|[[Rasmiy til|Rasmiy tillar]]
|[[Hisoblash nazariyasi]]
|[[Hisoblash murakkabligi nazariyasi]]
|-
|[[Fayl:Interaction_Net_as_Configuration.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Blochsphere.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:XNOR_ANSI_Labelled.svg]]</img>
|[[Fayl:Kellerautomat.svg|96x96px]]</img>
|-
|[[Hisoblash modellari]]
|[[Kvant kompyuter|Kvant hisoblash nazariyasi]]
|[[Sxema (informatika)|Mantiqiy sxemalar nazariyasi]]
|[[Uyali avtomatlar]]
|}

=== Axborot va kodlash nazariyasi ===
Axborot nazariyasi, [[ehtimollik]] va [[statistika]] bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ma'lumot miqdorini aniqlash bilan bog'liq. Bu [[Klod Shennon]] tomonidan ma'lumotlarni siqish va ma'lumotlarni ishonchli saqlash va uzatish kabi [[Signalni qayta ishlash|signallarni qayta ishlash]] operatsiyalarida asosiy cheklovlarni topish uchun ishlab chiqilgan. <ref>{{Veb manbasi|sana=October 14, 2002|muallif=P. Collins|ism=Graham|sarlavha=Claude E. Shannon: Founder of Information Theory|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=claude-e-shannon-founder|ish=Scientific American|kirish sanasi=December 12, 2014}}</ref> Kodlash nazariyasi - [[Kod|kodlarning]] xossalari (axborotni bir shakldan ikkinchisiga o'tkazish tizimlari) va ularning ma'lum bir dastur uchun mosligini o'rganish. Kodlar [[ma'lumotlarni siqish]], [[kriptografiya]], [[xatolarni aniqlash va tuzatish]] uchun va yaqinda [[Lineer tarmoq kodlash|tarmoq kodlash]] uchun ham qo'llaniladi. Kodlar samarali va ishonchli [[Ma’lumotlarni uzatish|ma'lumotlarni uzatish]] usullarini loyihalash maqsadida o'rganiladi. <ref>Van-Nam Huynh; Vladik Kreinovich; Songsak Sriboonchitta; 2012. Uncertainty Analysis in Econometrics with Applications. Springer Science & Business Media. p. 63. {{ISBN|978-3-642-35443-4}}.</ref>
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:Hamming.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Binary_symmetric_channel.svg|103x103px]]</img>
|[[Fayl:Digitalteilchen.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:H0_h1_fehler.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Mandelpart2_red.png|96x96px]]</img>
|-
|[[Kodlash nazariyasi]]
|[[Kanal sig'imi]]
|[[Algoritmik axborot nazariyasi]]
|[[Signalni aniqlash nazariyasi]]
|[[Kolmogorov murakkabligi]]
|}

=== Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari ===
Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari keng tarqalgan ishlatiladigan hisoblash usullari va ularning hisoblash samaradorligini o'rganishdir.
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|{{Math|''O''(''n''<sup>2</sup>)}}
|[[Fayl:Sorting_quicksort_anim.gif|96x96px]]
|[[Fayl:Tree_(computer_science).svg|109x109px]]
|[[Fayl:TSP_Deutschland_3.png|103x103px]]
|[[Fayl:SimplexRangeSearching.svg|104x104px]]
|[[Fayl:Contraction_vertices.jpg|96x96px]]
|-
|[[Algoritmlarni tahlil qilish|Analysis of algorithms]]
|[[Algoritmika|Algorithm design]]
|[[Maʼlumotlar tuzilmasi|Data structures]]
|[[Kombinatoriy optimallashtirish|Combinatorial optimization]]
|[[Hisoblash geometriyasi|Computational geometry]]
|[[Tasodifiy algoritmlar|Randomized algorithms]]
|}

=== Dasturlash tili nazariyasi va rasmiy usullari ===
Dasturlash tili nazariyasi - bu kompyuter fanining [[Dasturlash tili|dasturlash tillari]] va ularning individual [[Dasturlash tili|xususiyatlarini]] loyihalash, amalga oshirish, tahlil qilish, tavsiflash va tasniflash bilan shug'ullanadigan bo'limi. U [[matematika]], dasturiy ta'minot muhandisligi va [[Tilshunoslik|tilshunoslikka]] bog'liq va unga ta'sir qiluvchi informatika faniga kiradi. Bu faol tadqiqot yo'nalishi bo'lib, ko'plab maxsus akademik jurnallar mavjud.

Rasmiy usullar - bu dasturiy va [[Apparat ta’minoti|apparat]] tizimlarini [[Rasmiy spetsifikatsiya|spetsifikatsiya]] qilish, ishlab chiqish va [[Rasmiy tekshirish|tekshirish]] uchun [[Matematika|matematik]] asoslangan texnikaning o'ziga xos turi. <ref>Phillip A. Laplante, 2010. Encyclopedia of Software Engineering Three-Volume Set (Print). CRC Press. p. 309. {{ISBN|978-1-351-24926-3}}.</ref> Dasturiy ta'minot va apparatni loyihalash uchun rasmiy usullardan foydalanish, boshqa muhandislik fanlarida bo'lgani kabi, tegishli matematik tahlilni amalga oshirish dizaynning ishonchliligi va mustahkamligiga hissa qo'shishi mumkin degan umid bilan asoslanadi. Ular dasturiy ta'minot muhandisligi uchun muhim nazariy asosni tashkil qiladi, ayniqsa xavfsizlik yoki xavfsizlik bilan bog'liq bo'lgan joylarda. Rasmiy usullar dasturiy ta'minotni sinovdan o'tkazish uchun foydali qo'shimcha hisoblanadi, chunki ular xatolardan qochishga yordam beradi va sinov uchun asos yaratishi mumkin. Sanoatda foydalanish uchun asboblarni qo'llab-quvvatlash talab qilinadi. Biroq, rasmiy usullardan foydalanishning yuqori xarajati shuni anglatadiki, ular odatda faqat xavfsizlik yoki [[Kompyuter xavfsizligi|xavfsizlik]] juda muhim bo'lgan yuqori yaxlitlik va [[Hayotiy muhim tizim|hayot uchun muhim tizimlarni]] ishlab chiqishda qo'llaniladi. Rasmiy usullar eng ko'p turli xil [[nazariy informatika]] asoslarini, xususan, [[Informatika fanida mantiq|mantiqiy]] hisoblar, [[Rasmiy til|rasmiy tillar]], [[avtomatlar nazariyasi]] va [[Dastur semantikasi|dastur semantikasini]], shuningdek, [[Tip tizimlari|tizimlar]] va [[Algebraik ma'lumotlar turlari|algebraik ma'lumotlar turlarini]] dasturiy ta'minot va apparat spetsifikatsiyasidagi muammolarga qo'llash sifatida tasvirlangan. tekshirish.
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:IF-THEN-ELSE-END_flowchart.svg|121x121px]]</img>
|<math>\Gamma\vdash x: \text{Int}</math>
|[[Fayl:Compiler.svg|108x108px]]</img>
|[[Fayl:Python_add5_syntax.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Prop-tableau-1.svg|115x115px]]</img>
|[[Fayl:Coq_plus_comm_screenshot.jpg|96x96px]]</img>
|-
|[[Semantika (informatika)|Formal semantika]]
|[[Tip nazariyasi]]
|[[Kompilyator qurilishi|Kompilyator dizayni]]
|[[Dasturlash tili|Dasturlash tillari]]
|[[Rasmiy tekshirish]]
|[[Avtomatlashtirilgan teoremani isbotlash]]
|}

=== Kompyuter tizimlari va hisoblash jarayonlari ===

==== Sun'iy intellekt ====
Sun'iy intellekt (AI) odamlar va hayvonlarda mavjud muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, atrof-muhitga moslashish, o'rganish va aloqa kabi maqsadga yo'naltirilgan jarayonlarni sintez qilishga qaratilgan yoki talab qilinadi. [[Kibernetika]] va [[Sun'iy intellekt tarixi|Dartmut konferentsiyasida]] (1956) sun'iy intellekt bo'yicha tadqiqotlar o'zining kelib chiqishidan boshlab [[amaliy matematika]], [[Matematik mantiq|ramziy mantiq]], [[semiotika]], [[elektrotexnika]], [[Ong falsafasi|aql falsafasi]], [[neyrofiziologiya]] kabi tajriba sohalariga asoslangan holda, albatta, [[Ijtimoiy intellekt|fanlararo]] bo'lgan. [[Ijtimoiy intellekt|razvedka]] . Ommabop ongda AI [[Robototexnika|robotlarni ishlab chiqish]] bilan bog'liq, ammo amaliy qo'llashning asosiy sohasi hisoblash tushunishni talab qiladigan [[dasturiy ta'minotni ishlab chiqish]] sohalarida o'rnatilgan komponent sifatida bo'lgan. 1940-yillarning oxirida [[Alan Turing|Alan Tyuringning]] "Kompyuterlar o'ylay oladimi?" Degan savoli boshlang'ich nuqtasi bo'ldi va bu savol hali ham javobsiz qolmoqda, garchi [[Turing testi|Tyuring testi]] hali ham inson aqli miqyosidagi kompyuter natijalarini baholash uchun ishlatiladi. Ammo baholash va bashorat qilish vazifalarini avtomatlashtirish murakkab real dunyo ma'lumotlarini o'z ichiga olgan kompyuter dasturlari sohalarida inson monitoringi va aralashuvi o'rnini bosuvchi sifatida tobora muvaffaqiyatli bo'ldi.
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:Nicolas_P._Rougier's_rendering_of_the_human_brain.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Human_eye,_rendered_from_Eye.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Colored_neural_network.svg|115x115px]]</img>
|[[Fayl:Markov_Decision_Process.svg|96x96px]]</img>
|-
|[[Hisoblash ta'limi nazariyasi]]
|[[Kompyuter ko'rish]]
|[[Sunʼiy neyron tarmoqlari|Neyron tarmoqlar]]
|[[Avtomatlashtirilgan rejalashtirish va rejalashtirish|Rejalashtirish va rejalashtirish]]
|-
|[[Fayl:English.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Knight's_tour.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Ackley.gif|96x96px]]</img>
|[[Fayl:AutonomicSystemModel.png|96x96px]]</img>
|-
|[[Tabiiy tilni qayta ishlash]]
|[[Algoritmik o'yin nazariyasi|Hisoblash o'yinlari nazariyasi]]
|[[Evolyutsion hisoblash]]
|[[Avtonom hisoblash]]
|-
|[[Fayl:Neuron.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:KnnClassification.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:ROS_C_logo.jpg|100x100px]]</img>
|[[Fayl:Rule_alignment.gif|96x96px]]</img>
|-
|[[Bilimlarni ifodalash va fikrlash|Taqdim etish va fikrlash]]
|[[Shaklni aniqlash]]
|[[Robototexnika]]
|[[To'dali razvedka]]
|}

=== Kompyuter arxitekturasi va tashkil etilishi ===
Kompyuter arxitekturasi yoki raqamli kompyuter tashkiloti - bu kompyuter tizimining kontseptual dizayni va asosiy operatsion tuzilishi. U asosan markaziy protsessorning ichki ishlashi va xotiradagi manzillarga kirish usuliga e'tibor qaratadi. <ref>{{Veb manbasi|muallif=A. Thisted|ism=Ronald|sarlavha=Computer Architecture|url=http://galton.uchicago.edu/~thisted/Distribute/comparch.pdf|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://galton.uchicago.edu/~thisted/Distribute/comparch.pdf|arxivsana=2022-10-09|nashriyot=The University of Chicago|sana=April 7, 1997}}</ref> Kompyuter muhandislari alohida [[protsessor]] komponentlari, [[Mikrokontroller|mikrokontrollerlar]], [[Shaxsiy kompyuter|shaxsiy kompyuterlardan]] [[Superkompyuter|superkompyuterlar]] va [[O'rnatilgan tizim|o'rnatilgan tizimlargacha]] bo'lgan [[Apparat ta’minoti|kompyuter texnikasining]] [[Hisoblash mantiqi|hisoblash mantig'i]] va dizaynini o'rganadilar. Kompyuter adabiyotidagi “arxitektura” atamasini 1959-yilda IBM’ning asosiy tadqiqot markazidagi Mashinalarni tashkil etish bo‘limi a’zolari Layl R. Jonson va [[Fred Bruks|Frederik P. Brooks, Jr.]]
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:ABasicComputer.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Intel_Core2_arch.svg|111x111px]]</img>
|[[Fayl:SIMD.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Z80_arch.svg|96x96px]]</img>
|-
|[[Protsessor|Qayta ishlash birligi]]
|[[Mikroarxitektura]]
|[[Ko'p ishlov berish]]
|[[Protsessor dizayni]]
|-
|[[Fayl:Roomba_original.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Flowchart.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Kernel_Layout.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Uarm_metal_wiki2.jpg|96x96px]]</img>
|-
|[[Hamma joyda hisoblash]]
|[[Tizimlar arxitekturasi]]
|[[Ishlatuv tizimi|Operatsion tizimlar]]
|[[Kirish/chiqish]]
|-
|[[Fayl:Physical_computing.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:FIR_Filter_General.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Dep-1.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Linker.svg|117x117px]]</img>
|-
|[[O'rnatilgan tizim]]
|[[Haqiqiy vaqtda hisoblash]]
|[[Ishonchlilik]]
|[[Interpretatsiya (dasturlash)|Tarjimon]]
|}

=== Bir vaqtning o'zida, parallel va taqsimlangan hisoblash ===
Bir vaqtning o'zida bir nechta hisoblashlar bir vaqtning o'zida bajariladigan va bir-biri bilan potentsial o'zaro ta'sir qiladigan tizimlarning xossasi. <ref>Jiacun Wang, 2017. Real-Time Embedded Systems. Wiley. p. 12. {{ISBN|978-1-119-42070-5}}.</ref> Umumiy bir vaqtda hisoblash uchun bir qator matematik modellar ishlab chiqilgan, jumladan [[Petri to'ri|Petri tarmoqlari]], [[Jarayon hisobi|jarayon]] hisoblari va [[Parallel tasodifiy kirish mashinasi|Parallel Tasodifiy Kirish Mashina]] modeli. <ref>Gordana Dodig-Crnkovic; Raffaela Giovagnoli; 2013. Computing Nature: Turing Centenary Perspective. Springer Science & Business Media. p. 247. {{ISBN|978-3-642-37225-4}}.</ref> Bir vaqtning o'zida bir nechta kompyuterlar tarmoqqa ulangan bo'lsa, bu taqsimlangan tizim deb nomlanadi. Ushbu taqsimlangan tizimdagi kompyuterlar o'zlarining shaxsiy xotirasiga ega va umumiy maqsadlarga erishish uchun ma'lumotlar almashinuvi mumkin. <ref>Simon Elias Bibri; 2018. Smart Sustainable Cities of the Future: The Untapped Potential of Big Data Analytics and Context-Aware Computing for Advancing Sustainability. Springer. p. 74. {{ISBN|978-3-319-73981-6}}.</ref>

=== Kompyuter tarmoqlari ===
Kompyuter fanining ushbu sohasi butun dunyo bo'ylab kompyuterlar o'rtasidagi tarmoqlarni boshqarishga qaratilgan.

=== Kompyuter xavfsizligi va kriptografiya ===
Kompyuter xavfsizligi - bu ma'lumotni ruxsatsiz kirish, buzilish yoki o'zgartirishdan himoya qilish va tizimning mo'ljallangan foydalanuvchilari uchun foydalanish imkoniyatini saqlab qolish maqsadida kompyuter texnologiyasining bir tarmog'idir.

Tarixiy [[kriptografiya]] - bu maxfiy xabarlarni yozish va shifrlash san'ati. Zamonaviy kriptografiya - bu hujumga uchragan taqsimlangan hisob-kitoblar bilan bog'liq muammolarni ilmiy o'rganish. <ref>{{Kitob manbasi|last=Katz|first=Jonathan|url=https://www.worldcat.org/oclc/137325053|title=Introduction to modern cryptography|date=2008|publisher=Chapman & Hall/CRC|others=Yehuda Lindell|isbn=978-1-58488-551-1|location=Boca Raton|oclc=137325053}}</ref> Zamonaviy kriptografiyada o'rganiladigan texnologiyalar orasida simmetrik va assimetrik [[shifrlash]], [[Elektron raqamli imzo|raqamli imzolar]], [[Kriptografik xesh funksiyasi|kriptografik xesh]] [[Asosiy kelishuv protokoli|-funksiyalar, kalit kelishuv protokollari]], [[blokcheyn]], [[Nolinchi bilim isboti|nol bilimlarni isbotlash]] va [[Buzilgan sxema|buzilgan sxemalar]] mavjud.

=== Ma'lumotlar bazalari va ma'lumotlarni qazib olish ===
Ma'lumotlar bazasi katta hajmdagi ma'lumotlarni osongina tartibga solish, saqlash va olish uchun mo'ljallangan. Raqamli ma'lumotlar bazalari [[Ma'lumotlar bazasi modeli|ma'lumotlar bazasi modellari]] va [[So'rov tili|so'rovlar tillari]] orqali ma'lumotlarni saqlash, yaratish, saqlash va qidirish uchun ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida boshqariladi. Ma'lumotni qazib olish - bu katta ma'lumotlar to'plamlarida naqshlarni aniqlash jarayoni.

=== Kompyuter grafikasi va vizualizatsiya ===
Kompyuter grafikasi raqamli vizual tarkibni o'rganadi va tasvir ma'lumotlarini sintez qilish va manipulyatsiya qilishni o'z ichiga oladi. Tadqiqot kompyuter fanining boshqa ko'plab sohalari, jumladan, [[Kompyuter ko'rish|kompyuterni ko'rish]], [[tasvirni qayta ishlash]] va [[hisoblash geometriyasi]] bilan bog'liq bo'lib, maxsus effektlar va [[Video oʻyin|video o'yinlar]] sohalarida keng qo'llaniladi.
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:Simx2=transl_OK.svg|100x100px]]</img>
|[[Fayl:FWDvsINV_Kinematics_HighResTransp.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:5-cell.gif|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Hud_on_the_cat.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Visible_light_eye-tracking_algorithm.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Csg_tree.png|96x96px]]</img>
|-
|[[2D kompyuter grafikasi]]
|[[Kompyuter animatsiyasi]]
|[[Renderlash]]
|[[Aralash haqiqat]]
|[[Virtual reallik]]
|[[Qattiq modellashtirish]]
|}

=== Tasvir va ovozni qayta ishlash ===
[[Axborot]] tasvir, ovoz, video yoki boshqa multimedia ko'rinishida bo'lishi mumkin. [[Bit|Bitta]] ma'lumot [[Signal|signallar]] orqali uzatilishi mumkin. Uni [[Axborotni qayta ishlash|qayta ishlash]] [[Informatika|informatikaning]] markaziy tushunchasi bo'lib, axborotni qayta ishlash algoritmlarini axborot tashuvchisi turidan - elektr, mexanik yoki biologik bo'lishidan qat'iy nazar o'rganadigan [[Hisoblash texnikasi|hisoblash]] bo'yicha Evropa nuqtai nazaridir. Bu soha [[Informatsiya nazariyasi|axborot nazariyasi]], [[Elektr aloqa|telekommunikatsiya]], [[Axborot muhandisligi (soha)|axborot injiniringida]] muhim rol o'ynaydi va [[Tibbiy tasvirni hisoblash|tibbiy tasvirlarni hisoblash]] va [[Nutq sintezi|nutq sintezida]] va boshqalarda qo'llaniladi. ''[[Tez Furye konvertatsiyasi|Tez Furye o'zgartirish]] algoritmlarining murakkabligining pastki chegarasi nima?'' [[Informatika fanidan hal qilinmagan muammolar ro'yxati|nazariy informatika fanining hal qilinmagan muammolaridan biridir]] .
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:DIT-FFT-butterfly.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Bayer_pattern_on_sensor.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Opus_quality_comparison_colorblind_compatible.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Quality_comparison_jpg_vs_saveforweb.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:MeningiomaMRISegmentation.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Ætoms_-_Translation.svg|96x96px]]</img>
|-
|[[Tez Furye konvertatsiyasi|FFT algoritmlari]]
|[[Tasvirni qayta ishlash]]
|[[Nutqni aniqlash]]
|[[Ma'lumotlarni siqish]]
|[[Tibbiy tasvirni hisoblash]]
|[[Nutq sintezi]]
|}

=== Amaliy informatika ===

==== Hisoblash fanlari, moliya va muhandislik ====
[[Ilmiy hisoblash]] (yoki [[Hisoblash fani|hisoblash fanlari]] ) - bu [[Ilmiy modellashtirish|matematik modellar]] va [[Hisoblash matematikasi|miqdoriy tahlil]] usullarini yaratish va [[Fan|ilmiy]] muammolarni tahlil qilish va hal qilish uchun kompyuterlardan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan tadqiqot sohasi. Ilmiy hisoblashning asosiy qo'llanilishi turli jarayonlarni, jumladan, hisoblash [[suyuqlik dinamikasi]], fizik, elektr va elektron tizimlar va sxemalarni, shuningdek, jamiyatlar va ijtimoiy vaziyatlarni (ayniqsa, urush o'yinlari) ularning yashash joylari bilan bir qatorda [[simulyatsiya]] qilishdir. Zamonaviy kompyuterlar samolyot kabi dizaynlarni optimallashtirish imkonini beradi. Elektr va elektron sxemalar dizaynida SPICE, <ref>Muhammad H. Rashid, 2016. SPICE for Power Electronics and Electric Power. CRC Press. p. 6. {{ISBN|978-1-4398-6047-2}}.</ref>, shuningdek, yangi (yoki o'zgartirilgan) dizaynlarni jismoniy amalga oshirish uchun dasturiy ta'minot diqqatga sazovordir. Ikkinchisi [[Integral sxema|integral mikrosxemalar]] uchun muhim dizayn dasturlarini o'z ichiga oladi. <ref>{{Yangiliklar manbasi |title=What is an integrated circuit (IC)? A vital component of modern electronics |language=en |work=WhatIs.com |url=https://whatis.techtarget.com/definition/integrated-circuit-IC |access-date=2021-11-15}}</ref>
{| cellspacing="15" style="border:1px solid #ccc; text-align:center; margin:auto;"
|[[Fayl:Lorenz_attractor_yb.svg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Quark_wiki.jpg|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Naphthalene-3D-balls.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:1u04-argonaute.png|96x96px]]</img>
|[[Fayl:GalvesLocherbach_-_Low_resolution.gif|96x96px]]</img>
|[[Fayl:Plutchik-wheel.svg|97x97px]]</img>
|[[Fayl:X-ray_of_hand,_where_bone_age_is_automatically_found_by_BoneXpert_software.jpg|99x99px]]</img>
|[[Fayl:Elmer-pump-heatequation.png|94x94px]]</img>
|[[Fayl:Bachlut1.png|113x113px]]</img>
|-
|[[Hisoblash matematikasi|Raqamli tahlil]]
|[[Hisoblash fizikasi]]
|[[Hisoblash kimyosi]]
|[[Bioinformatika]]
|[[Neyroinformatika]]
|[[Psixoinformatika]]
|[[Tibbiy informatika]]
|[[Hisoblash muhandisligi]]
|[[Hisoblash musiqaologiyasi]]
|}

=== Ijtimoiy hisoblash va inson va kompyuterning o'zaro ta'siri ===
Ijtimoiy hisoblash - bu ijtimoiy xatti-harakatlar va hisoblash tizimlarining kesishishi bilan bog'liq bo'lgan soha. Inson va kompyuterning o'zaro ta'sirini tadqiq qilish foydalanuvchi interfeysi dizaynerlari uchun nazariyalar, tamoyillar va ko'rsatmalarni ishlab chiqadi.

=== Dasturiy ta'minot muhandisligi ===
Dasturiy ta'minot muhandisligi - bu dasturiy ta'minotni yuqori sifatli, arzon, texnik xizmat ko'rsatish va qurish tezligini ta'minlash uchun uni loyihalash, joriy etish va o'zgartirishni o'rganishdir. Bu dasturiy ta'minotni loyihalashda muhandislik amaliyotlarini qo'llashni o'z ichiga olgan tizimli yondashuv. Dasturiy ta'minot muhandisligi dasturiy ta'minotni tashkil qilish va tahlil qilish bilan shug'ullanadi - u nafaqat yangi dasturiy ta'minotni yaratish yoki ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi, balki uni ichki tartibga solish va texnik xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanadi. Misol uchun, [[dasturiy ta'minot sinovi]], [[tizim muhandisligi]], [[texnik qarz]] va [[Dasturiy taʼminot ishlab chiqish jarayoni|dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayonlari]] .

== Kashfiyotlar ==
Kompyuter faylasufi [[Uilyam J. Rapaport|Bill Rapaport]] ''kompyuter fanining uchta buyuk tushunchasini'' qayd etdi: <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cse.buffalo.edu/~rapaport/computation.html|sarlavha=What Is Computation?|nashriyot=State University of New York at Buffalo|muallif=Rapaport|ism=William J.|sana=20 September 2013}}</ref>

* [[Gottfried Leibniz|Gotfrid Vilgelm Leybnits]], [[George Boole|Jorj Bul]], [[Alan Turing|Alan Tyuring]], [[Klod Shennon]] va [[Semyuel Morze|Samuel Morzening]] tushunchasi: kompyuter "har qanday narsani" ifodalash uchun faqat ''ikkita ob'ekt'' bilan shug'ullanishi kerak. {{Refn|The word "anything" is written in quotation marks because there are things that computers cannot do. One example is: to answer the question if an arbitrary given computer program will eventually finish or run forever (the [[Halting problem]]).|group="note"}}

:: Hisoblash mumkin bo'lgan har qanday muammo haqidagi barcha ma'lumotlar faqat 0 va 1 (yoki "yoqish/o'chirish", "magnitlangan/magnitsizlangan", "yuqori" kabi osonlik bilan ajralib turadigan holatlar o'rtasida o'zgarishi mumkin bo'lgan boshqa bistable juftlik yordamida ifodalanishi mumkin. -kuchlanish/past kuchlanish" va boshqalar. ).
:* [[Alan Turing|Alan Turingning]] tushunchasi: kompyuter "biror narsa" qilish uchun bajarishi kerak bo'lgan atigi ''beshta harakat'' mavjud.
::: Har bir algoritm faqat beshta asosiy ko'rsatmalardan iborat kompyuter uchun tilda ifodalanishi mumkin: <ref>B. Jack Copeland, 2012. Alan Turing's Electronic Brain: The Struggle to Build the ACE, the World's Fastest Computer. OUP Oxford. p. 107. {{ISBN|978-0-19-960915-4}}.</ref>
:::* bir joydan chapga siljitish;
:::* bir joyga o'ngga siljitish;
:::* joriy joylashuvdagi belgini o'qish;
:::* joriy joyda 0 ni chop etish;
:::* joriy manzilda 1-ni chop eting.
:* [[Korrado Böhm|Corrado Böhm]] va Juzeppe Jacopini tushunchasi: kompyuter "har qanday narsani" qilish uchun zarur bo'lgan bu harakatlarni (murakkabroq bo'lganlarga) ''birlashtirishning faqat uchta usuli mavjud'' . <ref>Charles W. Herbert, 2010. An Introduction to Programming Using Alice 2.2. Cengage Learning. p. 122. {{ISBN|0-538-47866-7}}.</ref>
::: Har qanday asosiy ko'rsatmalar to'plamini yanada murakkabroqlarga birlashtirish uchun faqat uchta qoida kerak:
:::* ''ketma-ketlik'' : avval buni, keyin buni bajaring;
:::* ''tanlash'' : AGAR falonchi holat bo'lsa, THEN buni, ELSE buni bajaring;
:::* ''takrorlash'' : falon holat bo'lsa, buni bajaring.
::: E'tibor bering, Boem va Jacopini tushunchasining uchta qoidasi [[O'tish|goto]] dan foydalanish bilan yanada soddalashtirilishi mumkin (ya'ni bu [[Strukturaviy dasturlash|tizimli dasturlashdan]] ko'ra oddiyroqdir).

== Dasturlash paradigmalari ==
Dasturlash tillari turli vazifalarni turli usullarda bajarish uchun ishlatilishi mumkin. Umumiy dasturlash paradigmalariga quyidagilar kiradi:

* [[Funktsional dasturlash]] - bu kompyuter dasturlari tuzilmasi va elementlarini qurish uslubi bo'lib, u hisoblashni matematik funktsiyalarni baholash sifatida ko'rib chiqadi va holat va o'zgaruvchan ma'lumotlardan qochadi. Bu deklarativ dasturlash paradigmasi bo'lib, dasturlash bayonotlar o'rniga ifodalar yoki deklaratsiyalar bilan amalga oshiriladi. <ref>Md. Rezaul Karim; Sridhar Alla; 2017. Scala and Spark for Big Data Analytics: Explore the concepts of functional programming, data streaming, and machine learning. Packt Publishing Ltd. p. 87. {{ISBN|978-1-78355-050-0}}.</ref>
* [[Imperativ dasturlash]] - bu dastur holatini o'zgartiruvchi bayonotlardan foydalanadigan dasturlash paradigmasi. <ref>Lex Sheehan, 2017. Learning Functional Programming in Go: Change the way you approach your applications using functional programming in Go. Packt Publishing Ltd. p. 16. {{ISBN|978-1-78728-604-7}}.</ref> Tabiiy tillardagi imperativ kayfiyat buyruqlarni ifodalaganidek, imperativ dastur ham kompyuter bajarishi kerak bo'lgan buyruqlardan iborat. Imperativ dasturlash asosan dastur qanday ishlashini tavsiflashga qaratilgan.
* [[Ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash]], "ob'ektlar" kontseptsiyasiga asoslangan dasturlash paradigmasi bo'lib, u ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin, ko'pincha atributlar sifatida tanilgan maydonlar ko'rinishida; va kod, ko'pincha usullar sifatida tanilgan protseduralar shaklida. Ob'ektlarning xususiyati shundaki, ob'ekt protseduralari ular bilan bog'langan ob'ektning ma'lumotlar maydonlariga kirishi va ko'pincha ularni o'zgartirishi mumkin. Shunday qilib, ob'ektga yo'naltirilgan kompyuter dasturlari bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi ob'ektlardan iborat. <ref>Evelio Padilla, 2015. Substation Automation Systems: Design and Implementation. Wiley. p. 245. {{ISBN|978-1-118-98730-8}}.</ref>
* [[Xizmatga yo'naltirilgan dasturlash]], integratsiyalashgan biznes ilovalari va [[Missiya muhim|muhim]] dasturiy ta'minot dasturlarini loyihalash va amalga oshirish uchun "xizmatlar" dan kompyuter ishining birligi sifatida foydalanadigan dasturlash paradigmasi.

Ko'pgina tillar bir nechta paradigmalarni qo'llab-quvvatlaydi, bu farqni texnik imkoniyatlardan ko'ra ko'proq uslub masalasiga aylantiradi. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Multi-Paradigm Programming Language|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/multiparadigmlanguage.html|ish=developer.mozilla.org|nashriyot=[[Mozilla Foundation]]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130821052407/https://developer.mozilla.org/en-US/docs/multiparadigmlanguage.html|arxivsana=21 August 2013}}</ref>

== Tadqiqot ==
Konferentsiyalar informatika tadqiqotlari uchun muhim tadbirlardir. Ushbu konferentsiyalar davomida davlat va xususiy sektor tadqiqotchilari o'zlarining so'nggi ishlarini taqdim etadilar va uchrashadilar. Ko'pgina boshqa akademik sohalardan farqli o'laroq, kompyuter fanida [[Ish yuritish|konferentsiya ma'ruzalarining]] nufuzi jurnal nashrlariga qaraganda kattaroqdir. <ref>{{Cite journal|last=Meyer|first1=Bertrand|title=Viewpoint: Research evaluation for computer science|journal=Communications of the ACM|date=April 2009|volume=25|issue=4|pages=31–34|doi=10.1145/1498765.1498780}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|muallif=Patterson|ism=David|sarlavha=Evaluating Computer Scientists and Engineers For Promotion and Tenure|url=http://cra.org/resources/bp-view/evaluating_computer_scientists_and_engineers_for_promotion_and_tenure/|nashriyot=Computing Research Association|sana=August 1999}}</ref> Buning taklif qilingan tushuntirishlaridan biri shundaki, bu nisbatan yangi sohaning tez rivojlanishi natijalarni tez ko'rib chiqish va tarqatishni talab qiladi, bu vazifani jurnallardan ko'ra konferentsiyalar yaxshiroq hal qiladi. <ref>{{Cite journal|last=Fortnow|first1=Lance|title=Viewpoint: Time for Computer Science to Grow Up|journal=Communications of the ACM|date=August 2009|volume=52|issue=8|pages=33–35|doi=10.1145/1536616.1536631|url=http://cacm.acm.org/magazines/2009/8/34492-viewpoint-time-for-computer-science-to-grow-up/fulltext}}</ref>

== Ta'lim ==
'''Kompyuter fanlari''', o'zining yaqin sinonimlari, '''Hisoblash''', '''Kompyuter tadqiqotlari''' bilan mashhur bo'lib, Buyuk Britaniya maktablarida [[To'plamni qayta ishlash|partiyalarni qayta ishlash]], [[Perfokartalar|sezgir kartalar]] va [[Qog'oz lenta|qog'oz lentalarni]] belgilash kunlaridan beri o'qitilib kelinmoqda, lekin odatda tanlangan bir nechta talabalarga. <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Burns |first=Judith |date=3 April 2016 |title=Computer science A-level 1970s style |url=https://www.bbc.co.uk/news/education-35890450 |access-date=9 February 2019}}</ref> 1981 yilda Bi-bi-si [[BBC Model B|mikro-kompyuter]] va [[Econet|sinflar tarmog'ini]] ishlab chiqardi va Kompyuter fanlari GCE [[O darajasi|O darajasidagi]] talabalar (11-16 yoshlilar) va kompyuter fanidan [[Bir daraja|A darajasigacha]] bo'lgan talabalar uchun odatiy holga aylandi. Uning ahamiyati e'tirof etildi va 3 va 4 asosiy bosqichlar uchun [[Milliy o'quv dasturi|Milliy o'quv dasturining]] majburiy qismiga aylandi. 2014-yil sentabr oyida u 4 yoshdan oshgan barcha o‘quvchilar uchun huquq bo‘ldi <ref name="Jones">{{Veb manbasi|muallif=Jones|ism=Michael|sarlavha=Developing a Computer Science Curriculum in England: Exploring Approaches in the USA|url=https://www.wcmt.org.uk/sites/default/files/report-documents/Jones%20M%20Report%202015%20%20Final.pdf|nashriyot=Winston Churchill Memorial Trust|kirish sanasi=9 February 2019|sana=October 1915|arxivsana=October 22, 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161022182632/https://www.wcmt.org.uk/sites/default/files/report-documents/Jones%20M%20Report%202015%20%20Final.pdf}}</ref>

[[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSHda]] 14000 ta maktab okrugi oʻquv rejasini hal qiladi, taʼminot buzilgan. <ref>{{Yangiliklar manbasi |date=February 25, 2014 |title=Computer Science: Not Just an Elective Anymore |work=Education Week |url=http://www.edweek.org/ew/articles/2014/02/26/22computer_ep.h33.html}}</ref> [[Hisoblash mashinalari uyushmasi|Hisoblash mashinalari assotsiatsiyasi]] (ACM) va [[Kompyuter fanlari o'qituvchilari uyushmasi|Kompyuter fanlari o'qituvchilari assotsiatsiyasi]] (CSTA) tomonidan 2010 yil hisobotiga ko'ra, 50 shtatdan faqat 14 tasida o'rta maktab informatika uchun muhim ta'lim standartlari qabul qilingan. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Running on Empty: The Failure to Teach K–12 Computer Science in the Digital Age|url=http://runningonempty.acm.org/fullreport2.pdf|sana=2010|ism=Cameron|muallif=Wilson|nashriyot=ACM}}</ref> 2021 yilgi hisobotga ko'ra, AQShdagi o'rta maktablarning atigi 51 foizi kompyuter fanini taklif qiladi. <ref name="code2021">{{Veb manbasi|nashriyot=Code.org, CSTA, & ECEP Alliance|yil=2021|sarlavha=2021 State of computer science education: Accelerating action through advocacy.|url=https://advocacy.code.org/2021_state_of_cs.pdf|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://advocacy.code.org/2021_state_of_cs.pdf|arxivsana=2022-10-09}}</ref>

Isroil, Yangi Zelandiya va Janubiy Koreya oʻzlarining milliy oʻrta taʼlim oʻquv dasturlariga informatika fanini kiritdilar, <ref>{{Yangiliklar manbasi |date=April 26, 2014 |title=A is for algorithm |work=The Economist |url=https://www.economist.com/news/international/21601250-global-push-more-computer-science-classrooms-starting-bear-fruit}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Computing at School International comparisons|url=http://www.computingatschool.org.uk/data/uploads/internationalcomparisons-v5.pdf|kirish sanasi=July 20, 2015|arxivsana=May 8, 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130508214038/http://www.computingatschool.org.uk/data/uploads/internationalcomparisons-v5.pdf}}</ref> va yana bir qancha boshqa davlatlar quyidagi dasturlarga amal qilmoqda. <ref>{{Yangiliklar manbasi |date=March 23, 2014 |title=Adding Coding to the Curriculum |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2014/03/24/world/europe/adding-coding-to-the-curriculum.html |url-access=limited |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220101/https://www.nytimes.com/2014/03/24/world/europe/adding-coding-to-the-curriculum.html |archive-date=2022-01-01}}</ref>

== Qo'shimcha o'qish uchun ==

* [[Computer engineering|Kompyuter muhandisligi]]
* [[Computer programming|Kompyuter dasturlash]]
* [[Digital Revolution|Raqamli inqilob]]
* [[Information and communications technology|Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari]]
* [[Information technology|Axborot texnologiyalari]]
* [[List of computer scientists|Kompyuter fanlari ro'yxati]]
* [[List of computer science awards|Kompyuter fanlari bo'yicha mukofotlar ro'yxati]]
* [[List of important publications in computer science|Informatika bo'yicha muhim nashrlar ro'yxati]]
* [[List of pioneers in computer science|Kompyuter fanlari bo'yicha kashshoflar ro'yxati]]
* [[List of unsolved problems in computer science|Informatika fanidan hal qilinmagan muammolar ro'yxati]]
* [[Programming language|Dasturlash tili]]
* [[Software engineering|Dasturiy ta'minot muhandisligi]]

== Eslatmalar ==
<references group="note" responsive="1"></references>

== Adabiyotlar ==
{{refbegin}}

===Overview===
* {{cite book|first=Allen B.|last=Tucker|author-link=Allen B. Tucker|title=Computer Science Handbook|edition=2nd|publisher=Chapman and Hall/CRC|year=2004|isbn=978-1-58488-360-9}}
** "Within more than 70 chapters, every one new or significantly revised, one can find any kind of information and references about computer science one can imagine. […] all in all, there is absolute nothing about Computer Science that can not be found in the 2.5 kilogram-encyclopaedia with its 110 survey articles […]." (Christoph Meinel, ''[[Zentralblatt MATH]]'')
* {{cite book|first=Jan|last=van Leeuwen|author-link=Jan van Leeuwen|title=Handbook of Theoretical Computer Science|publisher=The MIT Press|year=1994|isbn=978-0-262-72020-5}}
** "[…] this set is the most unique and possibly the most useful to the [theoretical computer science] community, in support both of teaching and research […]. The books can be used by anyone wanting simply to gain an understanding of one of these areas, or by someone desiring to be in research in a topic, or by instructors wishing to find timely information on a subject they are teaching outside their major areas of expertise." (Rocky Ross, ''[[SIGACT News]]'')
* {{cite book|title=Encyclopedia of Computer Science|edition=4th|first1=Anthony|last1=Ralston|author-link=Anthony Ralston|first2=Edwin D.|last2=Reilly|author-link2=Edwin D. Reilly|first3=David|last3=Hemmendinger|author-link3=David Hemmendinger|publisher=Grove's Dictionaries|year=2000|isbn=978-1-56159-248-7|url=http://portal.acm.org/ralston.cfm}}
** "Since 1976, this has been the definitive reference work on computer, computing, and computer science. […] Alphabetically arranged and classified into broad subject areas, the entries cover hardware, computer systems, information and data, software, the mathematics of computing, theory of computation, methodologies, applications, and computing milieu. The editors have done a commendable job of blending historical perspective and practical reference information. The encyclopedia remains essential for most public and academic library reference collections." (Joe Accardin, Northeastern Illinois Univ., Chicago)
* {{cite book|url=https://archive.org/details/milestonesincomp0000reil|url-access=registration|title=Milestones in Computer Science and Information Technology|author=Edwin D. Reilly|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2003|isbn=978-1-57356-521-9}}

===Selected literature===
* {{cite book|first=Donald E.|last=Knuth|author-link=Donald Knuth|title=Selected Papers on Computer Science|publisher=CSLI Publications, [[Cambridge University Press]]|year=1996}}
* {{cite book|ref=COLLIER|last=Collier|first=Bruce|title=The little engine that could've: The calculating machines of Charles Babbage|publisher=Garland Publishing Inc|isbn=978-0-8240-0043-1|url=http://robroy.dyndns.info/collier/index.html|year=1990}}
* {{cite book|ref=HAIKEN|first=Bernard|last=Cohen|title=Howard Aiken, Portrait of a computer pioneer|publisher=The MIT press|year=2000|isbn=978-0-262-53179-5}}
* {{cite book|first=Matti|last=Tedre|title=The Science of Computing: Shaping a Discipline|publisher=CRC Press, [[Taylor & Francis]]|year=2014}}
* {{cite book|title=The origins of Digital computers, Selected Papers|last=Randell|first=Brian|author-link=Brian Randell|year=1973|publisher=Springer-Verlag|isbn=978-3-540-06169-4}}
** "Covering a period from 1966 to 1993, its interest lies not only in the content of each of these papers – still timely today – but also in their being put together so that ideas expressed at different times complement each other nicely." (N. Bernard, ''Zentralblatt MATH'')

===Articles===
* Peter J. Denning. ''[http://portal.acm.org/citation.cfm?id=1053309&coll=&dl=ACM&CFID=15151515&CFTOKEN=6184618 Is computer science science?]'', Communications of the ACM, April 2005.
* Peter J. Denning, ''[http://portal.acm.org/citation.cfm?id=971303&dl=ACM&coll=&CFID=15151515&CFTOKEN=6184618 Great principles in computing curricula]'', Technical Symposium on Computer Science Education, 2004.
* Research evaluation for computer science, Informatics Europe [http://www.eqanie.eu/media/Como%20Conference/Tanca-Research_Assessment_A_new_Initiative_by_Informatics_Europe.pdf report] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171018181136/http://www.eqanie.eu/media/Como%20Conference/Tanca-Research_Assessment_A_new_Initiative_by_Informatics_Europe.pdf|date=October 18, 2017}}. Shorter journal version: Bertrand Meyer, Christine Choppy, Jan van Leeuwen and Jorgen Staunstrup, ''Research evaluation for computer science'', in [[Communications of the ACM]], vol. 52, no. 4, pp.&nbsp;31–34, April 2009.

===Curriculum and classification===
* [[Association for Computing Machinery]]. [https://web.archive.org/web/20080828002940/http://www.acm.org/class/1998/overview.html 1998 ACM Computing Classification System]. 1998.
* Joint Task Force of Association for Computing Machinery (ACM), [[Association for Information Systems]] (AIS) and [[IEEE Computer Society]] (IEEE CS). [https://web.archive.org/web/20141021153204/http://www.acm.org/education/curric_vols/CC2005-March06Final.pdf Computing Curricula 2005: The Overview Report]. September 30, 2005.
* [[Norman Gibbs]], Allen Tucker. "A model curriculum for a liberal arts degree in computer science". ''Communications of the ACM'', Volume 29 Issue 3, March 1986.
{{refend}}


== Manbalar ==
== Manbalar ==
Qator 17: Qator 370:


== Havolalar ==
== Havolalar ==
* [http://www.computer.org/portal/web/guest/home IEEE komputer jamiyati] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091228134455/http://www.computer.org/portal/web/guest/home |date=2009-12-28 }} {{Ref-en}}
* [http://www.informatics-europe.org/ Informatics Europe] {{Ref-en}}


* {{Curlie|Computers/Computer_Science/}}
* [http://www.lib.uwaterloo.ca/society/compsci_soc.html Scholarly Societies in Computer Science] Archived June 23, 2011, at the Wayback Machine
* [https://www.youtube.com/watch?v=fjMU-km-Cso What is Computer Science?]
* [http://jeffhuang.com/best_paper_awards.html Best Papers Awards in Computer Science since 1996]
* [http://se.ethz.ch/~meyer/gallery/ Photographs of computer scientists] by [[Bertrand Meyer]]
* [http://www.eecs.berkeley.edu/department/history.shtml EECS.berkeley.edu]

=== Tashkilotlar: ===

* [http://www.acm.org/ Hisoblash mashinalari uyushmasi]
* [http://www.computer.org/ IEEE Kompyuter Jamiyati]
* [http://www.informatics-europe.org/ Informatika Yevropa]
* [http://www.aaai.org/home.html AAAI]
* [https://web.archive.org/web/20160205000119/http://membercentral.aaas.org/categories/computer-science AAAS kompyuter fanlari]

=== Bibliografiya va akademik qidiruv tizimlari ===

* [http://citeseerx.ist.psu.edu/ CiteSeer <sup>''x''</sup>] ( [[CiteSeerX|maqola]] ): qidiruv tizimi, raqamli kutubxona va kompyuter va axborot faniga qaratilgan ilmiy va akademik maqolalar ombori.
* [http://dblp.uni-trier.de/ DBLP Kompyuter fanlari bibliografiyasi] ( [[Raqamli bibliografiya va kutubxona loyihasi|maqola]] ): Germaniyaning Trier universitetida joylashgan informatika bibliografiyasi veb-sayti.
* [http://liinwww.ira.uka.de/bibliography/ Informatika bibliografiyalari] [[Kompyuter fanlari bibliografiyalari to'plami|to'plami ( Informatika bibliografiyalari to'plami]] )

=== Boshqa ===

* [https://cs.stackexchange.com/ Kompyuter fanlari - Stack Exchange] : kompyuter fanlari bo'yicha jamoatchilik tomonidan boshqariladigan savol-javob sayti
* [http://www.cs.bu.edu/AboutCS/WhatIsCS.pdf Kompyuter fani nima] Archived
* [https://web.archive.org/web/20170810205524/https://www.cs.mtu.edu/~john/jenning.pdf Kompyuter fanlari fanmi?]
* [https://www.researchgate.net/publication/306078165_Computer_Science_Software_Must_be_Considered_as_an_Independent_Discipline_Computer_Science_Software_must_not_be_Treated_as_a_Sub-Domain_or_Subset_of_Mathematics Kompyuter fanlari (dasturiy ta'minot) mustaqil fan sifatida ko'rib chiqilishi kerak.]
{{Tashqi havolalar}}
{{Tashqi havolalar}}


10-Oktyabr 2022, 16:10 dagi koʻrinishi

Informatika - (nemischa: Informatik, fransuzcha: Informatique, inglizcha: computer science - komputer fani (AQShda), computing science - hisoblash fani (Buyuk Britaniyada))

Informatika hisoblash, avtomatlashtirish va axborotni o'rganadi. [1] Kompyuter fanlari nazariy fanlarni (masalan, algoritmlar, hisoblash nazariyasi, axborot nazariyasi va avtomatlashtirish) amaliy fanlarga (jumladan, apparat va dasturiy ta'minotni loyihalash va joriy etish) qamrab oladi. [2] [3] [4] Kompyuter fanlari odatda akademik tadqiqot sohasi hisoblanadi va kompyuter dasturlashdan farq qiladi. [5]

Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari kompyuter fanida markaziy o'rinni egallaydi. [6] Hisoblash nazariyasi hisoblashning mavhum modellari va ular yordamida hal qilinadigan masalalarning umumiy sinflariga tegishli. Kriptografiya va kompyuter xavfsizligi sohalari xavfsiz aloqa va xavfsizlik zaifliklarining oldini olish vositalarini o'rganishni o'z ichiga oladi. Kompyuter grafikasi va hisoblash geometriyasi tasvirlarni yaratishga qaratilgan. Dasturlash tili nazariyasi hisoblash jarayonlarini tavsiflashning turli usullarini ko'rib chiqadi va ma'lumotlar bazasi nazariyasi ma'lumotlar omborini boshqarish bilan bog'liq. Inson va kompyuterning o'zaro ta'siri odamlar va kompyuterlar o'zaro ta'sir qiladigan interfeyslarni o'rganadi va dasturiy ta'minot muhandisligi dasturiy ta'minotni ishlab chiqish ortidagi dizayn va tamoyillarga e'tibor beradi. Operatsion tizimlar, tarmoqlar va o'rnatilgan tizimlar kabi sohalar murakkab tizimlar ortidagi printsiplar va dizaynni o'rganadi. Kompyuter arxitekturasi kompyuter komponentlari va kompyuterda boshqariladigan uskunalarning tuzilishini tavsiflaydi. Sun'iy intellekt va mashinani o'rganish odamlar va hayvonlarda mavjud muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, atrof-muhitga moslashish, rejalashtirish va o'rganish kabi maqsadga yo'naltirilgan jarayonlarni sintez qilishga qaratilgan. Sun'iy intellekt doirasida kompyuterni ko'rish tasvir va video ma'lumotlarini tushunish va qayta ishlashga qaratilgan bo'lsa, tabiiy tilni qayta ishlash matn va lingvistik ma'lumotlarni tushunish va qayta ishlashga qaratilgan.

Informatika fanining asosiy g'amxo'rligi nima avtomatlashtirish mumkin va nima mumkin emasligini aniqlashdir. [7] [8] [9] [10] [11] Turing mukofoti odatda informatika sohasidagi eng yuqori tabaqa sifatida tan olinadi. [12] [13]

Tarix

Ada Lovelace kompyuterda qayta ishlash uchun mo'ljallangan birinchi algoritmni nashr etdi. [14]
Charlz Bebbij, ba'zan "hisoblashning otasi" deb ataladi. [15]

Informatika fanining eng dastlabki asoslari zamonaviy raqamli kompyuter ixtirosidan oldin paydo bo'lgan. Abak kabi sobit raqamli vazifalarni hisoblash uchun mashinalar antik davrdan beri mavjud bo'lib, ko'paytirish va bo'lish kabi hisob-kitoblarga yordam beradi. Hisoblashlarni amalga oshirish algoritmlari qadimgi davrlardan, hatto murakkab hisoblash texnikasi yaratilgunga qadar ham mavjud bo'lgan. [16]

Vilgelm Schickard 1623 yilda birinchi ishlaydigan mexanik kalkulyatorni loyihalashtirgan va qurgan [17] 1673 yilda Gotfrid Leybnits qadamli hisoblagich deb nomlangan raqamli mexanik kalkulyatorni namoyish etdi. [18] Turli sabablarga ko'ra, jumladan, ikkilik sanoq tizimini hujjatlashtirgani uchun Leybnitsni birinchi kompyuter olimi va axborot nazariyotchisi deb hisoblash mumkin. 1820 yilda Tomas de Kolmar o'zining soddalashtirilgan [note 1] ixtiro qilganda mexanik kalkulyator sanoatini ishga tushirdi, bu birinchi hisoblash mashinasi ofis muhitida kundalik foydalanish uchun etarlicha kuchli va ishonchli. Charlz Bebbij 1822 yilda o'zining " Difference Engine " ning birinchi avtomatik mexanik kalkulyatorini loyihalashni boshladi, bu esa oxir-oqibat unga dasturlashtiriladigan birinchi mexanik kalkulyator - o'zining Analitik dvigateli g'oyasini berdi. [19] U 1834 yilda ushbu mashinani ishlab chiqishni boshladi va "ikki yildan kamroq vaqt ichida u zamonaviy kompyuterning ko'plab muhim xususiyatlarini aniqladi". [20] “ Jacquard to'quv dastgohidan olingan perfokarta tizimini qabul qilish muhim qadam bo'ldi” [20] uni cheksiz dasturlash imkonini beradi. [note 2] 1843 yilda Analitik dvigatel haqidagi frantsuz maqolasini tarjima qilish paytida, Ada Lovelace o'zi kiritgan ko'plab eslatmalardan birida Bernoulli raqamlarini hisoblash algoritmini yozgan, bu esa amalga oshirish uchun maxsus mo'ljallangan birinchi nashr etilgan algoritm hisoblanadi. kompyuterda. [21] Taxminan 1885 yilda Herman Xollerit statistik ma'lumotlarni qayta ishlash uchun perfokartalardan foydalangan tabulatorni ixtiro qildi; oxir-oqibat uning kompaniyasi IBMning bir qismiga aylandi. Bebbijdan keyin, garchi o'zining oldingi ishlaridan bexabar bo'lsa ham, Persi Ludgeyt 1909 yilda [22] tarixdagi mexanik analitik dvigatellar uchun ikkita dizayndan ikkinchisini nashr etdi. 1937 yilda, Bebbijning amalga oshirib bo'lmaydigan orzusidan 100 yil o'tgach, Govard Eyken barcha turdagi perfokarta uskunalarini ishlab chiqaruvchi va kalkulyator biznesi [23] shug'ullanuvchi IBM kompaniyasini o'zining ulkan dasturlashtiriladigan kalkulyatori ASCC/Garvard Mark I ni yaratishga ishontirdi. Babbage's Analytical Engine-da, uning o'zi kartalar va markaziy hisoblash blokidan foydalangan. Mashina tugagach, ba'zilar buni "Bebbijning orzusi amalga oshdi" deb olqishladi. [24]

1940-yillarda, Atanasoff-Berry kompyuteri va ENIAC kabi yangi va kuchliroq hisoblash mashinalarining rivojlanishi bilan kompyuter atamasi ularning insoniy o'tmishdoshlariga emas, balki mashinalarga nisbatan qo'llanila boshlandi. [25] Kompyuterlardan faqat matematik hisob-kitoblar uchun emas, balki ko'proq foydalanish mumkinligi ma'lum bo'lganligi sababli, informatika sohasi umuman hisoblashni o'rganish uchun kengaydi. 1945 yilda IBM Nyu-York shahridagi Kolumbiya universitetida Uotson ilmiy hisoblash laboratoriyasiga asos soldi. Manxettenning g'arbiy tomonidagi yangilangan birodarlik uyi IBMning sof fanga bag'ishlangan birinchi laboratoriyasi edi. Laboratoriya bugungi kunda butun dunyo bo'ylab tadqiqot ob'ektlarini boshqaradigan IBM tadqiqot bo'limining asoschisi hisoblanadi. [26] Oxir oqibat, IBM va Kolumbiya universiteti o'rtasidagi yaqin aloqalar yangi ilmiy fanning paydo bo'lishida muhim rol o'ynadi, Kolumbiya 1946 yilda kompyuter fanlari bo'yicha birinchi akademik-kredit kurslaridan birini taklif qildi [27] Informatika 1950-yillar va 1960-yillarning boshlarida alohida akademik fan sifatida shakllana boshladi. [28] [29] 1953 yilda Kembrij universiteti kompyuter laboratoriyasida dunyodagi birinchi kompyuter fanlari bo'yicha diplom dasturi, Kembrij diplomi kompyuter fanlari bo'yicha boshlangan. Qo'shma Shtatlardagi birinchi kompyuter fanlari bo'limi 1962 yilda Purdue universitetida tashkil etilgan [30] Amaliy kompyuterlar mavjud bo'lganidan beri, hisoblashning ko'plab ilovalari o'z huquqlarida alohida o'rganish sohalariga aylandi.

Etimologiya

Garchi birinchi marta 1956 yilda taklif qilingan bo'lsa-da, [31] "informatika" atamasi 1959 yilda ACMning Communications jurnalidagi [32] maqolasida paydo bo'ladi, unda Lui Feyn Garvard universitetining yaratilishiga o'xshash kompyuter fanlari bo'yicha Oliy maktabni yaratish haqida bahs yuritadi. 1921 yilda biznes maktabi [33] Lui bu nomni menejment fani kabi fan amaliy va fanlararo xususiyatga ega bo'lib, shu bilan birga akademik intizomga xos xususiyatlarga ega ekanligini ta'kidlab oqlaydi. [32] Uning sa'y-harakatlari va raqamli tahlilchi Jorj Forsit kabi boshqalarning sa'y-harakatlari taqdirlandi: universitetlar 1962 yilda Purduedan boshlab bunday bo'limlarni yaratishga kirishdilar [34] Nomiga qaramay, kompyuter fanining katta qismi kompyuterlarning o'zini o'rganishni o'z ichiga olmaydi. Shu sababli, bir nechta muqobil nomlar taklif qilindi. [35] Yirik universitetlarning ba'zi bo'limlari bu farqni aniq ta'kidlash uchun hisoblash fanlari atamasini afzal ko'rishadi. Daniyalik olim Piter Naur datalogy atamasini taklif qildi [36] ilmiy intizom ma'lumotlar va ma'lumotlarni qayta ishlash atrofida aylanadi, deb haqiqatni aks ettirish uchun, albatta, kompyuterlar jalb emas. Ushbu atamani ishlatgan birinchi ilmiy muassasa 1969 yilda tashkil etilgan Kopengagen universitetining Datalogiya kafedrasi bo'lib, Peter Naur datalogiya bo'yicha birinchi professor bo'lgan. Bu atama asosan Skandinaviya mamlakatlarida qo'llaniladi. Naur tomonidan ham taklif qilingan muqobil atama ma'lumotlar fanidir; Bu endi ma'lumotlarni tahlil qilishning ko'p tarmoqli sohasi, jumladan, statistika va ma'lumotlar bazalari uchun ishlatiladi.

Hisoblashning dastlabki kunlarida ACM kommunikatsiyalarida hisoblash sohasi amaliyotchilari uchun bir qator atamalar taklif qilingan - turingineer, turolog, oqim jadvallari-odam, amaliy meta-matematik va amaliy epistemolog . [37] Uch oy o'tgach, xuddi shu jurnalda komptolog, keyingi yil esa gipolog taklif qilindi. [38] Hisoblash atamasi ham taklif qilingan. [39] Evropada "avtomatik ma'lumot" (masalan, italyancha "informazione automatica") yoki "axborot va matematika" iboralarining shartnomaviy tarjimalaridan olingan atamalar tez-tez ishlatiladi, masalan informatique (frantsuz), Informatik (nemis), informatica (italyan, golland. ), informática (ispan, portugal), informatika ( slavyan tillari va venger ) yoki pliroforiki ( pliroforikk, bu informatika degan ma'noni anglatadi) yunoncha . Shunga o'xshash so'zlar Buyuk Britaniyada ham qabul qilingan ( Edinburg universiteti Informatika maktabida bo'lgani kabi). [40] "Biroq AQShda informatika amaliy hisoblash yoki boshqa domen kontekstida hisoblash bilan bog'liq." [41]

Ko'pincha Edsger Deykstraga tegishli bo'lgan - lekin deyarli birinchi bo'lib shakllantirilmagan - folklor iqtibosida "Kompyuter fanlari astronomiya teleskoplar haqida bo'lgani kabi kompyuterlar haqida emas" deb ta'kidlaydi. [note 3] Kompyuterlar va kompyuter tizimlarini loyihalash va joylashtirish odatda informatikadan boshqa fanlar viloyati hisoblanadi. Masalan, kompyuter texnikasini o'rganish odatda kompyuter injiniringining bir qismi hisoblanadi, tijorat kompyuter tizimlari va ularni joylashtirishni o'rganish esa ko'pincha axborot texnologiyalari yoki axborot tizimlari deb ataladi. Biroq, kompyuter bilan bog'liq turli fanlar o'rtasida fikr almashildi. Kompyuter fanlari tadqiqotlari ko'pincha kognitiv fan, tilshunoslik, matematika, fizika, biologiya, Yer fani, statistika, falsafa va mantiq kabi boshqa fanlar bilan kesishadi.

Ba'zilar kompyuter fanini ko'plab ilmiy fanlarga qaraganda matematika bilan yaqinroq bog'liq deb hisoblashadi, ba'zi kuzatuvchilar esa hisoblashni matematika fanidir, deyishadi. [42] Ilk kompyuter faniga Kurt Gödel, Alan Tyuring, Jon fon Neyman, Rozsa Peter va Alonzo cherkov kabi matematiklarning ishlari kuchli ta'sir ko'rsatgan va matematik mantiq, kategoriya kabi sohalarda ikki soha o'rtasida foydali fikr almashuvi davom etmoqda. nazariya, domen nazariyasi va algebra . [43]

Kompyuter fanlari va dasturiy ta'minot muhandisligi o'rtasidagi munosabatlar munozarali masala bo'lib, u "Dasturiy ta'minot muhandisligi" atamasi nimani anglatishini va kompyuter fanining qanday ta'riflanishini nizolar bilan yanada murakkablashtiradi. [44] Devid Parnas, boshqa muhandislik va fan fanlari o'rtasidagi munosabatlardan namuna olib, kompyuter fanining asosiy yo'nalishi umuman hisoblash xususiyatlarini o'rganish ekanligini ta'kidladi, dasturiy ta'minot muhandisligining asosiy yo'nalishi esa amaliy natijalarga erishish uchun maxsus hisob-kitoblarni loyihalashdir. ikkita alohida, ammo bir-birini to'ldiruvchi intizomga aylantiruvchi maqsadlar. [45]

Informatika fanining akademik, siyosiy va moliyaviy jihatlari, odatda, kafedraning matematik urg'u yoki muhandislik urg'usi bilan tuzilganligiga bog'liq. Matematikaga urg'u berilgan va raqamli yo'nalishga ega bo'lgan kompyuter fanlari bo'limlari hisoblash fanlari bilan moslashishni ko'rib chiqadi. Ikkala turdagi bo'limlar, agar barcha tadqiqotlar bo'lmasa ham, ta'lim sohasini ko'prik qilishga harakat qilishadi.

Falsafa

Kompyuter fanining epistemologiyasi

Nomida "fan" so'zi bo'lishiga qaramay, informatika fan, matematika yoki muhandislik fanidirmi yoki yo'qmi degan bahslar mavjud. [46] Allen Nyuell va Gerbert A. Simon 1975 yilda bahslashdilar.

Kompyuter fanlari empirik fandir. Biz uni eksperimental fan deb atagan bo'lardik, lekin astronomiya, iqtisod va geologiya singari, uning ba'zi noyob kuzatish va tajriba shakllari eksperimental usulning tor stereotipiga to'g'ri kelmaydi. Shunga qaramay, ular tajribalardir. Qurilgan har bir yangi mashina tajribadir. Aslida mashinani qurish tabiatga savol tug'diradi; va biz javobni mashinaning ishlayotganligini kuzatish va mavjud barcha analitik va o'lchov vositalari yordamida tahlil qilish orqali tinglaymiz.[46]

O'shandan beri kompyuter fanini empirik fan sifatida tasniflash mumkinligi ta'kidlangan, chunki u dasturlarning to'g'riligini baholash uchun empirik testlardan foydalanadi, ammo kompyuter fanining qonunlari va teoremalarini (agar mavjud bo'lsa) aniqlashda muammo qolmoqda. informatika fanidagi eksperimentlarning tabiati. [47] Informatika fanini muhandislik intizomi sifatida tasniflash tarafdorlari, hisoblash tizimlarining ishonchliligi qurilish muhandisligidagi ko'priklar va aerokosmik muhandislikdagi samolyotlar bilan bir xil tarzda tekshiriladi, deb ta'kidlaydilar. [47] Ular, shuningdek, empirik fanlar hozirgi vaqtda mavjud bo'lgan narsalarni kuzatar ekan, informatika mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan narsalarni kuzatadi va olimlar kuzatish natijasida qonunlarni kashf etar ekanlar, informatikada tegishli qonunlar topilmagan va buning o'rniga hodisalar yaratish bilan shug'ullanadi. [47]

Informatikani matematik intizom sifatida tasniflash tarafdorlari, kompyuter dasturlari matematik ob'ektlarning jismoniy amalga oshirilishi va dasturlarni matematik rasmiy usullar bilan deduktiv asosda asoslash mumkinligini ta'kidlaydilar. [48] Kompyuter olimlari Edsger W. Dijkstra va Toni Hoare kompyuter dasturlari uchun ko'rsatmalarni matematik jumlalar deb hisoblashadi va dasturlash tillari uchun rasmiy semantikani matematik aksiomatik tizimlar sifatida izohlaydilar. [48]

Informatika fanining paradigmalari

Bir qator kompyuter olimlari informatika fanida uchta alohida paradigmani ajratish haqida bahslashdilar. Piter Vegner bu paradigmalar fan, texnologiya va matematika ekanligini ta'kidladi. [49] Piter Denningning ishchi guruhi ular nazariya, abstraksiya (modellashtirish) va dizayn ekanligini ta'kidladi. [50] Amnon X. Eden ularni "ratsionalistik paradigma" (informatikani nazariy informatikada keng tarqalgan va asosan deduktiv fikrlashni qo'llaydigan matematikaning bir tarmog'i sifatida ko'rib chiqadi), "texnokratik paradigma" (uni muhandislik sohasida topish mumkin) deb ta'riflagan. yondashuvlar, asosan dasturiy injiniringda) va "ilmiy paradigma" (kompyuter bilan bog'liq artefaktlarga tabiiy fanlarning empirik nuqtai nazaridan yondashadi, [51] sun'iy intellektning ba'zi tarmoqlarida aniqlanishi mumkin). [52] Informatika fani inson tomonidan yaratilgan hisoblash tizimlarini loyihalash, spetsifikatsiya qilish, dasturlash, tekshirish, amalga oshirish va sinovdan o'tkazish bilan bog'liq usullarga qaratilgan. [53]

Maydonlar

Astronomiya teleskoplar haqida bo'lgani kabi, kompyuter fanlari ham kompyuterlar haqida emas.

— Edsger Dijkstra, Edsger Dijkstra

Informatika fan sifatida algoritmlarni nazariy o'rganish va hisoblash chegaralaridan tortib, apparat va dasturiy ta'minotda hisoblash tizimlarini amalga oshirishning amaliy masalalarigacha bo'lgan bir qator mavzularni o'z ichiga oladi. [54] [55] CSAB, ilgari Hisoblash fanlari akkreditatsiya kengashi ( ACM ) va IEEE Kompyuter jamiyati (IEEE CS) [56] vakillaridan iborat bo'lib, kompyuter intizomi uchun muhim deb hisoblaydigan to'rtta sohani aniqlaydi. fan: hisoblash nazariyasi, algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari, dasturlash metodologiyasi va tillari, kompyuter elementlari va arxitekturasi . Ushbu to'rtta sohaga qo'shimcha ravishda, CSAB dasturiy ta'minot muhandisligi, sun'iy intellekt, kompyuter tarmoqlari va aloqasi, ma'lumotlar bazasi tizimlari, parallel hisoblash, taqsimlangan hisoblash, inson va kompyuter o'zaro ta'siri, kompyuter grafikasi, operatsion tizimlar va raqamli va ramziy hisoblash kabi sohalarni ham aniqlaydi. kompyuter fanining muhim sohalari hisoblanadi. [54]

Nazariy informatika

Nazariy kompyuter fanlari matematik va mavhum ruhdadir, lekin u o'z motivatsiyasini amaliy va kundalik hisoblashdan oladi. Uning maqsadi hisoblashning mohiyatini tushunish va bu tushunish natijasida yanada samarali metodologiyalarni taqdim etishdir.

Hisoblash nazariyasi

Piter Denningning so'zlariga ko'ra, kompyuter fanining asosiy savoli: "Nimani avtomatlashtirish mumkin?" [57] Hisoblash nazariyasi nimani hisoblash mumkinligi va bu hisob-kitoblarni bajarish uchun qancha resurslar talab qilinishi haqidagi asosiy savollarga javob berishga qaratilgan. Birinchi savolga javob berishga harakat qilib, hisoblash qobiliyati nazariyasi hisoblashning turli nazariy modellarida qaysi hisoblash muammolarini echish mumkinligini tekshiradi. Ikkinchi savol ko'plab hisoblash muammolarini hal qilishda turli yondashuvlar bilan bog'liq vaqt va makon xarajatlarini o'rganadigan hisoblash murakkabligi nazariyasi tomonidan ko'rib chiqiladi.

Mashhur P = NP? Mingyillik mukofoti muammolaridan biri [58] muammosi hisoblash nazariyasidagi ochiq muammodir.

</img> </img> </img>
Avtomatlar nazariyasi Rasmiy tillar Hisoblash nazariyasi Hisoblash murakkabligi nazariyasi
</img> </img> </img> </img>
Hisoblash modellari Kvant hisoblash nazariyasi Mantiqiy sxemalar nazariyasi Uyali avtomatlar

Axborot va kodlash nazariyasi

Axborot nazariyasi, ehtimollik va statistika bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ma'lumot miqdorini aniqlash bilan bog'liq. Bu Klod Shennon tomonidan ma'lumotlarni siqish va ma'lumotlarni ishonchli saqlash va uzatish kabi signallarni qayta ishlash operatsiyalarida asosiy cheklovlarni topish uchun ishlab chiqilgan. [59] Kodlash nazariyasi - kodlarning xossalari (axborotni bir shakldan ikkinchisiga o'tkazish tizimlari) va ularning ma'lum bir dastur uchun mosligini o'rganish. Kodlar ma'lumotlarni siqish, kriptografiya, xatolarni aniqlash va tuzatish uchun va yaqinda tarmoq kodlash uchun ham qo'llaniladi. Kodlar samarali va ishonchli ma'lumotlarni uzatish usullarini loyihalash maqsadida o'rganiladi. [60]

</img> </img> </img> </img> </img>
Kodlash nazariyasi Kanal sig'imi Algoritmik axborot nazariyasi Signalni aniqlash nazariyasi Kolmogorov murakkabligi

Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari

Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari keng tarqalgan ishlatiladigan hisoblash usullari va ularning hisoblash samaradorligini o'rganishdir.

O(n2)
Analysis of algorithms Algorithm design Data structures Combinatorial optimization Computational geometry Randomized algorithms

Dasturlash tili nazariyasi va rasmiy usullari

Dasturlash tili nazariyasi - bu kompyuter fanining dasturlash tillari va ularning individual xususiyatlarini loyihalash, amalga oshirish, tahlil qilish, tavsiflash va tasniflash bilan shug'ullanadigan bo'limi. U matematika, dasturiy ta'minot muhandisligi va tilshunoslikka bog'liq va unga ta'sir qiluvchi informatika faniga kiradi. Bu faol tadqiqot yo'nalishi bo'lib, ko'plab maxsus akademik jurnallar mavjud.

Rasmiy usullar - bu dasturiy va apparat tizimlarini spetsifikatsiya qilish, ishlab chiqish va tekshirish uchun matematik asoslangan texnikaning o'ziga xos turi. [61] Dasturiy ta'minot va apparatni loyihalash uchun rasmiy usullardan foydalanish, boshqa muhandislik fanlarida bo'lgani kabi, tegishli matematik tahlilni amalga oshirish dizaynning ishonchliligi va mustahkamligiga hissa qo'shishi mumkin degan umid bilan asoslanadi. Ular dasturiy ta'minot muhandisligi uchun muhim nazariy asosni tashkil qiladi, ayniqsa xavfsizlik yoki xavfsizlik bilan bog'liq bo'lgan joylarda. Rasmiy usullar dasturiy ta'minotni sinovdan o'tkazish uchun foydali qo'shimcha hisoblanadi, chunki ular xatolardan qochishga yordam beradi va sinov uchun asos yaratishi mumkin. Sanoatda foydalanish uchun asboblarni qo'llab-quvvatlash talab qilinadi. Biroq, rasmiy usullardan foydalanishning yuqori xarajati shuni anglatadiki, ular odatda faqat xavfsizlik yoki xavfsizlik juda muhim bo'lgan yuqori yaxlitlik va hayot uchun muhim tizimlarni ishlab chiqishda qo'llaniladi. Rasmiy usullar eng ko'p turli xil nazariy informatika asoslarini, xususan, mantiqiy hisoblar, rasmiy tillar, avtomatlar nazariyasi va dastur semantikasini, shuningdek, tizimlar va algebraik ma'lumotlar turlarini dasturiy ta'minot va apparat spetsifikatsiyasidagi muammolarga qo'llash sifatida tasvirlangan. tekshirish.

</img> </img> </img> </img> </img>
Formal semantika Tip nazariyasi Kompilyator dizayni Dasturlash tillari Rasmiy tekshirish Avtomatlashtirilgan teoremani isbotlash

Kompyuter tizimlari va hisoblash jarayonlari

Sun'iy intellekt

Sun'iy intellekt (AI) odamlar va hayvonlarda mavjud muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, atrof-muhitga moslashish, o'rganish va aloqa kabi maqsadga yo'naltirilgan jarayonlarni sintez qilishga qaratilgan yoki talab qilinadi. Kibernetika va Dartmut konferentsiyasida (1956) sun'iy intellekt bo'yicha tadqiqotlar o'zining kelib chiqishidan boshlab amaliy matematika, ramziy mantiq, semiotika, elektrotexnika, aql falsafasi, neyrofiziologiya kabi tajriba sohalariga asoslangan holda, albatta, fanlararo bo'lgan. razvedka . Ommabop ongda AI robotlarni ishlab chiqish bilan bog'liq, ammo amaliy qo'llashning asosiy sohasi hisoblash tushunishni talab qiladigan dasturiy ta'minotni ishlab chiqish sohalarida o'rnatilgan komponent sifatida bo'lgan. 1940-yillarning oxirida Alan Tyuringning "Kompyuterlar o'ylay oladimi?" Degan savoli boshlang'ich nuqtasi bo'ldi va bu savol hali ham javobsiz qolmoqda, garchi Tyuring testi hali ham inson aqli miqyosidagi kompyuter natijalarini baholash uchun ishlatiladi. Ammo baholash va bashorat qilish vazifalarini avtomatlashtirish murakkab real dunyo ma'lumotlarini o'z ichiga olgan kompyuter dasturlari sohalarida inson monitoringi va aralashuvi o'rnini bosuvchi sifatida tobora muvaffaqiyatli bo'ldi.

</img> </img> </img> </img>
Hisoblash ta'limi nazariyasi Kompyuter ko'rish Neyron tarmoqlar Rejalashtirish va rejalashtirish
</img> </img> </img> </img>
Tabiiy tilni qayta ishlash Hisoblash o'yinlari nazariyasi Evolyutsion hisoblash Avtonom hisoblash
</img> </img> </img> </img>
Taqdim etish va fikrlash Shaklni aniqlash Robototexnika To'dali razvedka

Kompyuter arxitekturasi va tashkil etilishi

Kompyuter arxitekturasi yoki raqamli kompyuter tashkiloti - bu kompyuter tizimining kontseptual dizayni va asosiy operatsion tuzilishi. U asosan markaziy protsessorning ichki ishlashi va xotiradagi manzillarga kirish usuliga e'tibor qaratadi. [62] Kompyuter muhandislari alohida protsessor komponentlari, mikrokontrollerlar, shaxsiy kompyuterlardan superkompyuterlar va o'rnatilgan tizimlargacha bo'lgan kompyuter texnikasining hisoblash mantig'i va dizaynini o'rganadilar. Kompyuter adabiyotidagi “arxitektura” atamasini 1959-yilda IBM’ning asosiy tadqiqot markazidagi Mashinalarni tashkil etish bo‘limi a’zolari Layl R. Jonson va Frederik P. Brooks, Jr.

</img> </img> </img> </img>
Qayta ishlash birligi Mikroarxitektura Ko'p ishlov berish Protsessor dizayni
</img> </img> </img> </img>
Hamma joyda hisoblash Tizimlar arxitekturasi Operatsion tizimlar Kirish/chiqish
</img> </img> </img> </img>
O'rnatilgan tizim Haqiqiy vaqtda hisoblash Ishonchlilik Tarjimon

Bir vaqtning o'zida, parallel va taqsimlangan hisoblash

Bir vaqtning o'zida bir nechta hisoblashlar bir vaqtning o'zida bajariladigan va bir-biri bilan potentsial o'zaro ta'sir qiladigan tizimlarning xossasi. [63] Umumiy bir vaqtda hisoblash uchun bir qator matematik modellar ishlab chiqilgan, jumladan Petri tarmoqlari, jarayon hisoblari va Parallel Tasodifiy Kirish Mashina modeli. [64] Bir vaqtning o'zida bir nechta kompyuterlar tarmoqqa ulangan bo'lsa, bu taqsimlangan tizim deb nomlanadi. Ushbu taqsimlangan tizimdagi kompyuterlar o'zlarining shaxsiy xotirasiga ega va umumiy maqsadlarga erishish uchun ma'lumotlar almashinuvi mumkin. [65]

Kompyuter tarmoqlari

Kompyuter fanining ushbu sohasi butun dunyo bo'ylab kompyuterlar o'rtasidagi tarmoqlarni boshqarishga qaratilgan.

Kompyuter xavfsizligi va kriptografiya

Kompyuter xavfsizligi - bu ma'lumotni ruxsatsiz kirish, buzilish yoki o'zgartirishdan himoya qilish va tizimning mo'ljallangan foydalanuvchilari uchun foydalanish imkoniyatini saqlab qolish maqsadida kompyuter texnologiyasining bir tarmog'idir.

Tarixiy kriptografiya - bu maxfiy xabarlarni yozish va shifrlash san'ati. Zamonaviy kriptografiya - bu hujumga uchragan taqsimlangan hisob-kitoblar bilan bog'liq muammolarni ilmiy o'rganish. [66] Zamonaviy kriptografiyada o'rganiladigan texnologiyalar orasida simmetrik va assimetrik shifrlash, raqamli imzolar, kriptografik xesh -funksiyalar, kalit kelishuv protokollari, blokcheyn, nol bilimlarni isbotlash va buzilgan sxemalar mavjud.

Ma'lumotlar bazalari va ma'lumotlarni qazib olish

Ma'lumotlar bazasi katta hajmdagi ma'lumotlarni osongina tartibga solish, saqlash va olish uchun mo'ljallangan. Raqamli ma'lumotlar bazalari ma'lumotlar bazasi modellari va so'rovlar tillari orqali ma'lumotlarni saqlash, yaratish, saqlash va qidirish uchun ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida boshqariladi. Ma'lumotni qazib olish - bu katta ma'lumotlar to'plamlarida naqshlarni aniqlash jarayoni.

Kompyuter grafikasi va vizualizatsiya

Kompyuter grafikasi raqamli vizual tarkibni o'rganadi va tasvir ma'lumotlarini sintez qilish va manipulyatsiya qilishni o'z ichiga oladi. Tadqiqot kompyuter fanining boshqa ko'plab sohalari, jumladan, kompyuterni ko'rish, tasvirni qayta ishlash va hisoblash geometriyasi bilan bog'liq bo'lib, maxsus effektlar va video o'yinlar sohalarida keng qo'llaniladi.

</img> </img> </img> </img> </img> </img>
2D kompyuter grafikasi Kompyuter animatsiyasi Renderlash Aralash haqiqat Virtual reallik Qattiq modellashtirish

Tasvir va ovozni qayta ishlash

Axborot tasvir, ovoz, video yoki boshqa multimedia ko'rinishida bo'lishi mumkin. Bitta ma'lumot signallar orqali uzatilishi mumkin. Uni qayta ishlash informatikaning markaziy tushunchasi bo'lib, axborotni qayta ishlash algoritmlarini axborot tashuvchisi turidan - elektr, mexanik yoki biologik bo'lishidan qat'iy nazar o'rganadigan hisoblash bo'yicha Evropa nuqtai nazaridir. Bu soha axborot nazariyasi, telekommunikatsiya, axborot injiniringida muhim rol o'ynaydi va tibbiy tasvirlarni hisoblash va nutq sintezida va boshqalarda qo'llaniladi. Tez Furye o'zgartirish algoritmlarining murakkabligining pastki chegarasi nima? nazariy informatika fanining hal qilinmagan muammolaridan biridir .

</img> </img> </img> </img> </img> </img>
FFT algoritmlari Tasvirni qayta ishlash Nutqni aniqlash Ma'lumotlarni siqish Tibbiy tasvirni hisoblash Nutq sintezi

Amaliy informatika

Hisoblash fanlari, moliya va muhandislik

Ilmiy hisoblash (yoki hisoblash fanlari ) - bu matematik modellar va miqdoriy tahlil usullarini yaratish va ilmiy muammolarni tahlil qilish va hal qilish uchun kompyuterlardan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan tadqiqot sohasi. Ilmiy hisoblashning asosiy qo'llanilishi turli jarayonlarni, jumladan, hisoblash suyuqlik dinamikasi, fizik, elektr va elektron tizimlar va sxemalarni, shuningdek, jamiyatlar va ijtimoiy vaziyatlarni (ayniqsa, urush o'yinlari) ularning yashash joylari bilan bir qatorda simulyatsiya qilishdir. Zamonaviy kompyuterlar samolyot kabi dizaynlarni optimallashtirish imkonini beradi. Elektr va elektron sxemalar dizaynida SPICE, [67], shuningdek, yangi (yoki o'zgartirilgan) dizaynlarni jismoniy amalga oshirish uchun dasturiy ta'minot diqqatga sazovordir. Ikkinchisi integral mikrosxemalar uchun muhim dizayn dasturlarini o'z ichiga oladi. [68]

</img> </img> </img> </img> </img> </img> </img> </img> </img>
Raqamli tahlil Hisoblash fizikasi Hisoblash kimyosi Bioinformatika Neyroinformatika Psixoinformatika Tibbiy informatika Hisoblash muhandisligi Hisoblash musiqaologiyasi

Ijtimoiy hisoblash va inson va kompyuterning o'zaro ta'siri

Ijtimoiy hisoblash - bu ijtimoiy xatti-harakatlar va hisoblash tizimlarining kesishishi bilan bog'liq bo'lgan soha. Inson va kompyuterning o'zaro ta'sirini tadqiq qilish foydalanuvchi interfeysi dizaynerlari uchun nazariyalar, tamoyillar va ko'rsatmalarni ishlab chiqadi.

Dasturiy ta'minot muhandisligi

Dasturiy ta'minot muhandisligi - bu dasturiy ta'minotni yuqori sifatli, arzon, texnik xizmat ko'rsatish va qurish tezligini ta'minlash uchun uni loyihalash, joriy etish va o'zgartirishni o'rganishdir. Bu dasturiy ta'minotni loyihalashda muhandislik amaliyotlarini qo'llashni o'z ichiga olgan tizimli yondashuv. Dasturiy ta'minot muhandisligi dasturiy ta'minotni tashkil qilish va tahlil qilish bilan shug'ullanadi - u nafaqat yangi dasturiy ta'minotni yaratish yoki ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi, balki uni ichki tartibga solish va texnik xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanadi. Misol uchun, dasturiy ta'minot sinovi, tizim muhandisligi, texnik qarz va dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayonlari .

Kashfiyotlar

Kompyuter faylasufi Bill Rapaport kompyuter fanining uchta buyuk tushunchasini qayd etdi: [69]

Hisoblash mumkin bo'lgan har qanday muammo haqidagi barcha ma'lumotlar faqat 0 va 1 (yoki "yoqish/o'chirish", "magnitlangan/magnitsizlangan", "yuqori" kabi osonlik bilan ajralib turadigan holatlar o'rtasida o'zgarishi mumkin bo'lgan boshqa bistable juftlik yordamida ifodalanishi mumkin. -kuchlanish/past kuchlanish" va boshqalar. ).
  • Alan Turingning tushunchasi: kompyuter "biror narsa" qilish uchun bajarishi kerak bo'lgan atigi beshta harakat mavjud.
Har bir algoritm faqat beshta asosiy ko'rsatmalardan iborat kompyuter uchun tilda ifodalanishi mumkin: [70]
  • bir joydan chapga siljitish;
  • bir joyga o'ngga siljitish;
  • joriy joylashuvdagi belgini o'qish;
  • joriy joyda 0 ni chop etish;
  • joriy manzilda 1-ni chop eting.
  • Corrado Böhm va Juzeppe Jacopini tushunchasi: kompyuter "har qanday narsani" qilish uchun zarur bo'lgan bu harakatlarni (murakkabroq bo'lganlarga) birlashtirishning faqat uchta usuli mavjud . [71]
Har qanday asosiy ko'rsatmalar to'plamini yanada murakkabroqlarga birlashtirish uchun faqat uchta qoida kerak:
  • ketma-ketlik : avval buni, keyin buni bajaring;
  • tanlash : AGAR falonchi holat bo'lsa, THEN buni, ELSE buni bajaring;
  • takrorlash : falon holat bo'lsa, buni bajaring.
E'tibor bering, Boem va Jacopini tushunchasining uchta qoidasi goto dan foydalanish bilan yanada soddalashtirilishi mumkin (ya'ni bu tizimli dasturlashdan ko'ra oddiyroqdir).

Dasturlash paradigmalari

Dasturlash tillari turli vazifalarni turli usullarda bajarish uchun ishlatilishi mumkin. Umumiy dasturlash paradigmalariga quyidagilar kiradi:

  • Funktsional dasturlash - bu kompyuter dasturlari tuzilmasi va elementlarini qurish uslubi bo'lib, u hisoblashni matematik funktsiyalarni baholash sifatida ko'rib chiqadi va holat va o'zgaruvchan ma'lumotlardan qochadi. Bu deklarativ dasturlash paradigmasi bo'lib, dasturlash bayonotlar o'rniga ifodalar yoki deklaratsiyalar bilan amalga oshiriladi. [72]
  • Imperativ dasturlash - bu dastur holatini o'zgartiruvchi bayonotlardan foydalanadigan dasturlash paradigmasi. [73] Tabiiy tillardagi imperativ kayfiyat buyruqlarni ifodalaganidek, imperativ dastur ham kompyuter bajarishi kerak bo'lgan buyruqlardan iborat. Imperativ dasturlash asosan dastur qanday ishlashini tavsiflashga qaratilgan.
  • Ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash, "ob'ektlar" kontseptsiyasiga asoslangan dasturlash paradigmasi bo'lib, u ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin, ko'pincha atributlar sifatida tanilgan maydonlar ko'rinishida; va kod, ko'pincha usullar sifatida tanilgan protseduralar shaklida. Ob'ektlarning xususiyati shundaki, ob'ekt protseduralari ular bilan bog'langan ob'ektning ma'lumotlar maydonlariga kirishi va ko'pincha ularni o'zgartirishi mumkin. Shunday qilib, ob'ektga yo'naltirilgan kompyuter dasturlari bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi ob'ektlardan iborat. [74]
  • Xizmatga yo'naltirilgan dasturlash, integratsiyalashgan biznes ilovalari va muhim dasturiy ta'minot dasturlarini loyihalash va amalga oshirish uchun "xizmatlar" dan kompyuter ishining birligi sifatida foydalanadigan dasturlash paradigmasi.

Ko'pgina tillar bir nechta paradigmalarni qo'llab-quvvatlaydi, bu farqni texnik imkoniyatlardan ko'ra ko'proq uslub masalasiga aylantiradi. [75]

Tadqiqot

Konferentsiyalar informatika tadqiqotlari uchun muhim tadbirlardir. Ushbu konferentsiyalar davomida davlat va xususiy sektor tadqiqotchilari o'zlarining so'nggi ishlarini taqdim etadilar va uchrashadilar. Ko'pgina boshqa akademik sohalardan farqli o'laroq, kompyuter fanida konferentsiya ma'ruzalarining nufuzi jurnal nashrlariga qaraganda kattaroqdir. [76] [77] Buning taklif qilingan tushuntirishlaridan biri shundaki, bu nisbatan yangi sohaning tez rivojlanishi natijalarni tez ko'rib chiqish va tarqatishni talab qiladi, bu vazifani jurnallardan ko'ra konferentsiyalar yaxshiroq hal qiladi. [78]

Ta'lim

Kompyuter fanlari, o'zining yaqin sinonimlari, Hisoblash, Kompyuter tadqiqotlari bilan mashhur bo'lib, Buyuk Britaniya maktablarida partiyalarni qayta ishlash, sezgir kartalar va qog'oz lentalarni belgilash kunlaridan beri o'qitilib kelinmoqda, lekin odatda tanlangan bir nechta talabalarga. [79] 1981 yilda Bi-bi-si mikro-kompyuter va sinflar tarmog'ini ishlab chiqardi va Kompyuter fanlari GCE O darajasidagi talabalar (11-16 yoshlilar) va kompyuter fanidan A darajasigacha bo'lgan talabalar uchun odatiy holga aylandi. Uning ahamiyati e'tirof etildi va 3 va 4 asosiy bosqichlar uchun Milliy o'quv dasturining majburiy qismiga aylandi. 2014-yil sentabr oyida u 4 yoshdan oshgan barcha o‘quvchilar uchun huquq bo‘ldi [80]

AQSHda 14000 ta maktab okrugi oʻquv rejasini hal qiladi, taʼminot buzilgan. [81] Hisoblash mashinalari assotsiatsiyasi (ACM) va Kompyuter fanlari o'qituvchilari assotsiatsiyasi (CSTA) tomonidan 2010 yil hisobotiga ko'ra, 50 shtatdan faqat 14 tasida o'rta maktab informatika uchun muhim ta'lim standartlari qabul qilingan. [82] 2021 yilgi hisobotga ko'ra, AQShdagi o'rta maktablarning atigi 51 foizi kompyuter fanini taklif qiladi. [83]

Isroil, Yangi Zelandiya va Janubiy Koreya oʻzlarining milliy oʻrta taʼlim oʻquv dasturlariga informatika fanini kiritdilar, [84] [85] va yana bir qancha boshqa davlatlar quyidagi dasturlarga amal qilmoqda. [86]

Qo'shimcha o'qish uchun

Eslatmalar

  1. ↑ In 1851
  2. ↑ "The introduction of punched cards into the new engine was important not only as a more convenient form of control than the drums, or because programs could now be of unlimited extent, and could be stored and repeated without the danger of introducing errors in setting the machine by hand; it was important also because it served to crystallize Babbage's feeling that he had invented something really new, something much more than a sophisticated calculating machine." Bruce Collier, 1970
  3. ↑ See the entry "Computer science" on Wikiquote for the history of this quotation.
  4. ↑ The word "anything" is written in quotation marks because there are things that computers cannot do. One example is: to answer the question if an arbitrary given computer program will eventually finish or run forever (the Halting problem).

Adabiyotlar

Overview

  • Tucker, Allen B.. Computer Science Handbook, 2nd, Chapman and Hall/CRC, 2004. ISBN 978-1-58488-360-9. 
    • "Within more than 70 chapters, every one new or significantly revised, one can find any kind of information and references about computer science one can imagine. […] all in all, there is absolute nothing about Computer Science that can not be found in the 2.5 kilogram-encyclopaedia with its 110 survey articles […]." (Christoph Meinel, Zentralblatt MATH)
  • van Leeuwen, Jan. Handbook of Theoretical Computer Science. The MIT Press, 1994. ISBN 978-0-262-72020-5. 
    • "[…] this set is the most unique and possibly the most useful to the [theoretical computer science] community, in support both of teaching and research […]. The books can be used by anyone wanting simply to gain an understanding of one of these areas, or by someone desiring to be in research in a topic, or by instructors wishing to find timely information on a subject they are teaching outside their major areas of expertise." (Rocky Ross, SIGACT News)
  • Ralston, Anthony; Reilly, Edwin D.; Hemmendinger, David. Encyclopedia of Computer Science, 4th, Grove's Dictionaries, 2000. ISBN 978-1-56159-248-7. 
    • "Since 1976, this has been the definitive reference work on computer, computing, and computer science. […] Alphabetically arranged and classified into broad subject areas, the entries cover hardware, computer systems, information and data, software, the mathematics of computing, theory of computation, methodologies, applications, and computing milieu. The editors have done a commendable job of blending historical perspective and practical reference information. The encyclopedia remains essential for most public and academic library reference collections." (Joe Accardin, Northeastern Illinois Univ., Chicago)
  • Edwin D. Reilly. Milestones in Computer Science and Information Technology. Greenwood Publishing Group, 2003. ISBN 978-1-57356-521-9. 

Selected literature

Articles

Curriculum and classification

Manbalar

  1. ↑ „What is Computer Science? - Computer Science. The University of York“. www.cs.york.ac.uk. Qaraldi: 2020-yil 11-iyun.
  2. ↑ „WordNet Search—3.1“. Wordnetweb.princeton.edu. Qaraldi: 2012-yil 14-may.
  3. ↑ „Definition of computer science | Dictionary.com“ (en). www.dictionary.com. Qaraldi: 2020-yil 11-iyun.
  4. ↑ „What is Computer Science? | Undergraduate Computer Science at UMD“. undergrad.cs.umd.edu. Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.
  5. ↑ Denning, P.J.; Comer, D.E.; Gries, D.; Mulder, M.C.; Tucker, A.; Turner, A.J.; Young, P.R. (February 1989). "Computing as a discipline". Computer 22 (2): 63–70. doi:10.1109/2.19833. ISSN 1558-0814. https://ieeexplore.ieee.org/document/19833. "Those in the discipline know that computer science encompasses far more than programming." 
  6. ↑ Harel, David. Algorithmics The Spirit of Computing. Springer Berlin, 2014. ISBN 978-3-642-44135-6. OCLC 876384882. 
  7. ↑ The MIT Press. What Can Be Automated? Computer Science and Engineering Research Study | The MIT Press, Computer Science Series (en). MIT Press, April 30, 1980. ISBN 9780262010603. 
  8. ↑ Patton, Richard D.; Patton, Peter C. (2009), Nof, Shimon Y. (muh.), „What Can Be Automated? What Cannot Be Automated?“, Springer Handbook of Automation, Springer Handbooks (inglizcha), Berlin, Heidelberg: Springer: 305–313, doi:10.1007/978-3-540-78831-7_18, ISBN 978-3-540-78831-7, qaraldi: 2022-03-03
  9. ↑ Denning, P.J.; Comer, D.E.; Gries, D.; Mulder, M.C.; Tucker, A.; Turner, A.J.; Young, P.R. (February 1989). "Computing as a discipline". Computer 22 (2): 63–70. doi:10.1109/2.19833. ISSN 1558-0814. https://ieeexplore.ieee.org/document/19833. "The discipline of computing is the systematic study of algorithmic processes that describe and transform information, their theory, analysis, design, efficiency, implementation, and application. The fundamental question underlying all of computing is, 'What can be (efficiently) automated?'" 
  10. ↑ Forsythe, George (August 5–10, 1969). "Computer Science and Education". Proceedings of IFIP Congress 1968. "The question 'What can be automated?' is one of the most inspiring philosophical and practical questions of contemporary civilization." 
  11. ↑ Knuth, Donald E. (1972-08-01). "George Forsythe and the development of computer science". Communications of the ACM 15 (8): 721–726. doi:10.1145/361532.361538. ISSN 0001-0782. https://doi.org/10.1145/361532.361538. 
  12. ↑ Hanson, Vicki L. (2017-01-23). "Celebrating 50 years of the Turing award". Communications of the ACM 60 (2): 5. doi:10.1145/3033604. ISSN 0001-0782. https://dl.acm.org/doi/fullHtml/10.1145/3033604. 
  13. ↑ Scott, Eric; Martins, Marcella Scoczynski Ribeiro; Yafrani, Mohamed El; Volz, Vanessa; Wilson, Dennis G (2018-06-05). "ACM marks 50 years of the ACM A.M. turing award and computing's greatest achievements". ACM SIGEVOlution 10 (3): 9–11. doi:10.1145/3231560.3231563. https://doi.org/10.1145/3231560.3231563. 
  14. ↑ „Ada Lovelace | Babbage Engine | Computer History Museum“. www.computerhistory.org. Qaraldi: 2016-yil 28-dekabr.
  15. ↑ „Charles Babbage Institute: Who Was Charles Babbage?“. cbi.umn.edu. Qaraldi: 2016-yil 28-dekabr.
  16. ↑ „History of Computer Science“. cs.uwaterloo.ca. Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.
  17. ↑ „Wilhelm Schickard – Ein Computerpionier“ (de). 2020-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 4-dekabr.
  18. ↑ Keates. „A Brief History of Computing“. The Repository. The Royal Society (2012-yil 25-iyun). 2012-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-yanvar.
  19. ↑ „Science Museum, Babbage's Analytical Engine, 1834-1871 (Trial model)“. Qaraldi: 2020-yil 11-may.
  20. ↑ 20,0 20,1 Anthony Hyman. Charles Babbage, pioneer of the computer, 1982. ISBN 9780691083032. 
  21. ↑ „A Selection and Adaptation From Ada's Notes found in Ada, The Enchantress of Numbers," by Betty Alexandra Toole Ed.D. Strawberry Press, Mill Valley, CA“. 2006-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 4-may.
  22. ↑ „The John Gabriel Byrne Computer Science Collection“. 2019-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-avgust.
  23. ↑ "In this sense Aiken needed IBM, whose technology included the use of punched cards, the accumulation of numerical data, and the transfer of numerical data from one register to another", Bernard Cohen, p.44 (2000)
  24. ↑ Brian Randell, p. 187, 1975
  25. ↑ The Association for Computing Machinery (ACM) was founded in 1947.
  26. ↑ „IBM Archives: 1945“. Ibm.com (2003-yil 23-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 19-mart.
  27. ↑ „IBM100 – The Origins of Computer Science“. Ibm.com (1995-yil 15-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 19-mart.
  28. ↑ Denning, Peter J. (2000). "Computer Science: The Discipline". Encyclopedia of Computer Science. Archived from the original on May 25, 2006. https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf. 
  29. ↑ „Some EDSAC statistics“. University of Cambridge. Qaraldi: 2011-yil 19-noyabr.
  30. ↑ „Computer science pioneer Samuel D. Conte dies at 85“. Purdue Computer Science (2002-yil 1-iyul). Qaraldi: 2014-yil 12-dekabr.
  31. ↑ Tedre, Matti. The Science of Computing: Shaping a Discipline. Taylor and Francis / CRC Press, 2014. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Louis Fine (1960). "The Role of the University in Computers, Data Processing, and Related Fields". Communications of the ACM 2 (9): 7–14. doi:10.1145/368424.368427. 
  33. ↑ „Stanford University Oral History“. Stanford University. Qaraldi: 2013-yil 30-may.
  34. ↑ Donald Knuth (1972). "George Forsythe and the Development of Computer Science". Comms. ACM. Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh.
  35. ↑ Matti Tedre. „The Development of Computer Science: A Sociocultural Perspective“ (2006). 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-dekabr.
  36. ↑ Peter Naur (1966). "The science of datalogy". Communications of the ACM 9 (7): 485. doi:10.1145/365719.366510. 
  37. ↑ Weiss, E.A.; Corley, Henry P.T.. "Letters to the editor". Communications of the ACM 1 (4): 6. doi:10.1145/368796.368802. 
  38. ↑ Communications of the ACM 2(1):p.4
  39. ↑ IEEE Computer 28(12): p.136
  40. ↑ P. Mounier-Kuhn, L'Informatique en France, de la seconde guerre mondiale au Plan Calcul. L'émergence d'une science, Paris, PUPS, 2010, ch. 3 & 4.
  41. ↑ Groth. „Why an Informatics Degree?“. Communications of the ACM. Cacm.acm.org (2010-yil fevral).
  42. ↑ Denning, Peter J. (2000). "Computer Science: The Discipline". Encyclopedia of Computer Science. Archived from the original on May 25, 2006. https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf. 
  43. ↑ Tedre, Matti. The Science of Computing: Shaping a Discipline. Taylor and Francis / CRC Press, 2014. 
  44. ↑ Tedre, M. (2011). "Computing as a Science: A Survey of Competing Viewpoints". Minds and Machines 21 (3): 361–387. doi:10.1007/s11023-011-9240-4. 
  45. ↑ Parnas, D.L. (1998). "Software engineering programmes are not computer science programmes". Annals of Software Engineering 6: 19–37. doi:10.1023/A:1018949113292. , p. 19: "Rather than treat software engineering as a subfield of computer science, I treat it as an element of the set, Civil Engineering, Mechanical Engineering, Chemical Engineering, Electrical Engineering, […]"
  46. ↑ 46,0 46,1 „The Philosophy of Computer Science“,The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2021. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 „The Philosophy of Computer Science“,The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2021. 
  48. ↑ 48,0 48,1 „The Philosophy of Computer Science“,The Philosophy of Computer Science (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2021. 
  49. ↑ Wegner, P. (October 13–15, 1976). "Research paradigms in computer science—Proceedings of the 2nd international Conference on Software Engineering". San Francisco, California, United States: IEEE Computer Society Press, Los Alamitos, CA. 
  50. ↑ Denning, P.J.; Comer, D.E.; Gries, D.; Mulder, M.C.; Tucker, A.; Turner, A.J.; Young, P.R. (January 1989). "Computing as a discipline". Communications of the ACM 32: 9–23. doi:10.1145/63238.63239. 
  51. ↑ Denning, Peter J. (2007). "Computing is a natural science". Communications of the ACM 50 (7): 13–18. doi:10.1145/1272516.1272529. 
  52. ↑ Eden, A.H. (2007). "Three Paradigms of Computer Science". Minds and Machines 17 (2): 135–167. doi:10.1007/s11023-007-9060-8. Archived from the original on February 15, 2016. https://web.archive.org/web/20160215100211/http://www.eden-study.org/articles/2007/three_paradigms_of_computer_science.pdf. 
  53. ↑ Turner, Raymond; Angius, Nicola (2019). "The Philosophy of Computer Science". in Zalta, Edward N.. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/computer-science/. 
  54. ↑ 54,0 54,1 „Computer Science as a Profession“. Computing Sciences Accreditation Board (1997-yil 28-may). 2008-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-may.
  55. ↑ Committee on the Fundamentals of Computer Science: Challenges and Opportunities, National Research Council. Computer Science: Reflections on the Field, Reflections from the Field. National Academies Press, 2004. ISBN 978-0-309-09301-9. 
  56. ↑ „CSAB Leading Computer Education“. CSAB (2011-yil 3-avgust). Qaraldi: 2011-yil 19-noyabr.
  57. ↑ Denning, Peter J. (2000). "Computer Science: The Discipline". Encyclopedia of Computer Science. Archived from the original on May 25, 2006. https://web.archive.org/web/20060525195404/http://www.idi.ntnu.no/emner/dif8916/denning.pdf. 
  58. ↑ Clay Mathematics Institute P = NP Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh.
  59. ↑ P. Collins. „Claude E. Shannon: Founder of Information Theory“. Scientific American (2002-yil 14-oktyabr). Qaraldi: 2014-yil 12-dekabr.
  60. ↑ Van-Nam Huynh; Vladik Kreinovich; Songsak Sriboonchitta; 2012. Uncertainty Analysis in Econometrics with Applications. Springer Science & Business Media. p. 63. ISBN 978-3-642-35443-4.
  61. ↑ Phillip A. Laplante, 2010. Encyclopedia of Software Engineering Three-Volume Set (Print). CRC Press. p. 309. ISBN 978-1-351-24926-3.
  62. ↑ A. Thisted. „Computer Architecture“. The University of Chicago (1997-yil 7-aprel). 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  63. ↑ Jiacun Wang, 2017. Real-Time Embedded Systems. Wiley. p. 12. ISBN 978-1-119-42070-5.
  64. ↑ Gordana Dodig-Crnkovic; Raffaela Giovagnoli; 2013. Computing Nature: Turing Centenary Perspective. Springer Science & Business Media. p. 247. ISBN 978-3-642-37225-4.
  65. ↑ Simon Elias Bibri; 2018. Smart Sustainable Cities of the Future: The Untapped Potential of Big Data Analytics and Context-Aware Computing for Advancing Sustainability. Springer. p. 74. ISBN 978-3-319-73981-6.
  66. ↑ Katz, Jonathan. Introduction to modern cryptography, Yehuda Lindell, Boca Raton: Chapman & Hall/CRC, 2008. ISBN 978-1-58488-551-1. OCLC 137325053. 
  67. ↑ Muhammad H. Rashid, 2016. SPICE for Power Electronics and Electric Power. CRC Press. p. 6. ISBN 978-1-4398-6047-2.
  68. ↑ „What is an integrated circuit (IC)? A vital component of modern electronics“ (en). WhatIs.com. Qaraldi: 2021-yil 15-noyabr.
  69. ↑ Rapaport. „What Is Computation?“. State University of New York at Buffalo (2013-yil 20-sentyabr).
  70. ↑ B. Jack Copeland, 2012. Alan Turing's Electronic Brain: The Struggle to Build the ACE, the World's Fastest Computer. OUP Oxford. p. 107. ISBN 978-0-19-960915-4.
  71. ↑ Charles W. Herbert, 2010. An Introduction to Programming Using Alice 2.2. Cengage Learning. p. 122. ISBN 0-538-47866-7.
  72. ↑ Md. Rezaul Karim; Sridhar Alla; 2017. Scala and Spark for Big Data Analytics: Explore the concepts of functional programming, data streaming, and machine learning. Packt Publishing Ltd. p. 87. ISBN 978-1-78355-050-0.
  73. ↑ Lex Sheehan, 2017. Learning Functional Programming in Go: Change the way you approach your applications using functional programming in Go. Packt Publishing Ltd. p. 16. ISBN 978-1-78728-604-7.
  74. ↑ Evelio Padilla, 2015. Substation Automation Systems: Design and Implementation. Wiley. p. 245. ISBN 978-1-118-98730-8.
  75. ↑ „Multi-Paradigm Programming Language“. developer.mozilla.org. Mozilla Foundation. 2013-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  76. ↑ Meyer, Bertrand (April 2009). "Viewpoint: Research evaluation for computer science". Communications of the ACM 25 (4): 31–34. doi:10.1145/1498765.1498780. 
  77. ↑ Patterson. „Evaluating Computer Scientists and Engineers For Promotion and Tenure“. Computing Research Association (1999-yil avgust).
  78. ↑ Fortnow, Lance (August 2009). "Viewpoint: Time for Computer Science to Grow Up". Communications of the ACM 52 (8): 33–35. doi:10.1145/1536616.1536631. http://cacm.acm.org/magazines/2009/8/34492-viewpoint-time-for-computer-science-to-grow-up/fulltext. 
  79. ↑ Burns, Judith. „Computer science A-level 1970s style“ (2016-yil 3-aprel). Qaraldi: 2019-yil 9-fevral.
  80. ↑ Jones. „Developing a Computer Science Curriculum in England: Exploring Approaches in the USA“. Winston Churchill Memorial Trust (1915-yil oktyabr). 2016-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-fevral.
  81. ↑ „Computer Science: Not Just an Elective Anymore“. Education Week (2014-yil 25-fevral).
  82. ↑ Wilson. „Running on Empty: The Failure to Teach K–12 Computer Science in the Digital Age“. ACM (2010).
  83. ↑ „2021 State of computer science education: Accelerating action through advocacy.“. Code.org, CSTA, & ECEP Alliance (2021). 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  84. ↑ „A is for algorithm“. The Economist (2014-yil 26-aprel).
  85. ↑ „Computing at School International comparisons“. 2013-yil 8-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-iyul.
  86. ↑ „Adding Coding to the Curriculum“. The New York Times (2014-yil 23-mart). 2022-yil 1-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.

Havolalar

Tashkilotlar:

Bibliografiya va akademik qidiruv tizimlari

Boshqa

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Informatika&oldid=3089313" dan olindi