Xuroson turklari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Xuroson turklari (Xor-Turk. kẖwrạsạn tẖrạlry̰) — asosan, xuroson-turk tilida soʻzlashuvchi turkiy xalq. Fors tilidan ikkinchi til sifatida foydalanadi.[1][2] Ko‘pgina Xuroson turklari asosan Xuroson kurdlari bilan turmush qurganliklari tufayli kurdcha da ham gaplasha oladilar.[3]

Yashash hududlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xuroson turklarining anʼanaviy istiqomat joyi Xurosonning tarixiy-geografik mintaqasi boʻlmishEronning shimoli-sharqiy hududlari. Hozirda Eronning Xuroson-Rezaviy, Shimoliy Xuroson va Janubiy Xuroson ostanlari (viloyatlari)da yashab keladi. Xuroson turklari asosan Shimoliy Xuroson, Xuroson-Rezaviy va Guliston ostanlarida yashaydi[4].

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xuroson chegaralari Ozarbayjondan koʻchgan aholi yordamida mustahkamlangan[5]. Qoʻshni turkmanlardan farqli ravishda aksari Islomning shia mazhabida. Turkiy xalqlarning aksariyati esa sunniy islomga eʼtiqod qiladi.

Turli qarashlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Karl Geynrix Menges birinchi boʻlib ularning tilini izohlab, uni dastlab „turkmancha“, keyin esa „ozarbayjoncha“ning — Kuchan lahjasi deb taʼriflagan. Maykl Knuppelning fikricha, bu gap xato emas, chunki Xuroson turkiy tili turkman tilidan koʻra ozariy tiliga yaqinroq. Xuroson turklari ham istiqomat qiladigan Daragʻoz va Lotfobod viloyatlari ozarbayjon tilining Xurosondagi anklavidir[6][7] hisoblanadi. XIX asr Eron tarixchisi Abdul Husayn Sepehr yozganidek, Eronning boshqa hududlarida boʻlgani kabi Xurosonda ham odamlar ozarbayjon va fors tillarida soʻzlashgan[8]. Javad Heyatning fikricha, Xuroson turklari ozarbayjon tili lahjasida gaplashadi[9].

V. Ivanovning taʼkidlashicha, Xuroson turklari ozarbayjon qabilalari bilan qarindosh ekanliklarini daʼvo qiladi[10]. Ivanov 1926-yilda Xuroson turkiy tilini ozarbayjon va turkman tillaridan farq qiladigan idioma sifatida baholash kerak, deb hisoblaydi. Tilning mustaqilligi keyinchalik aniqlangan.

XIX asr oxirida Xurosonda boʻlgan A.M. Zolotaryov turklar haqida shunday xotirlaydi:

"Asli kelib chiqishi turk-tatar boʻlgan koʻplab qabilalar hamma joyda keng tarqalgan. Bir vaqtlar Forsga qarshi kurashgan xalqlarning qoldiqlari va Ozarbayjondan koʻchib kelgan koʻchmanchilarning bir qismi ham oʻtroqlashib, mintaqaning eng tinch va mehnatkash aholisini namoyon eta boshladi"[11].

Qabila boʻlinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xuroson turklari bir necha qabilalarga boʻlingan, ularning eng kattasi va mashhuri Bayatlardir (bayatlar Yerevandan koʻchirilgan[12]). Qoraxordu (asosan Esfarayen Shahristonida istiqomat qiladi), Imarli, Kuyanli, Pehlivanli, Boranli, Qilichanli qabilalari Bojnurd Shahristonida yashaydi. Goʻrganda asosan Timurtosh va Nardin qabilalari joylashgan. Gudarilar Sini qishlogʻida yashaydi. Afshar xuroson turklari Xuroson-Rezaviyning barcha hududida va Qoraylar, asosan, Torbat-e Haydariya shahristonida yashaydi. Afshar va qoraqoʻyunlu qabilalari Ozarbayjondan koʻchirilgan[13].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ iranicaonline.org — Turkic languages of Iran
  2. ↑ 16. Turkic Languages of İran (author Gerhard Doerfer), p. 276. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006Andoza:Pull quote
  3. ↑ Madih, Abbasali (2014). "Kurds, Turkish language in Nishabur". Journal of Applied Environmental and Biological Sciences 5 (1): 164–165. https://www.textroad.com/pdf/JAEBS/J.%20Appl.%20Environ.%20Biol.%20Sci.,%205%281%29164-165,%202015.pdf. Qaraldi: 14 January 2023. Xuroson turklari]]
  4. ↑ Kembridjskaya istoriya Irana (The Cambridge History of Iran), tom 7, str. 4"The Azarbaijan borders were deprived of cultivators to make the advance of hostile armies more difficult, and the Khurasan borders strengthened with people removed from Azarbaijan "
  5. ↑ „AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture“. Encyclopædia Iranica (2011-yil 18-avgust). Qaraldi: 2013-yil 13-avgust.
  6. ↑ Gernot Windfuhr. IRAN vii. NON-IRANIAN LANGUAGES (7) Turkic Languages. Encyclopedia Iranica.
  7. ↑ Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson. The Turkic languages. — S. 274.
  8. ↑ J. D. Clark, „The History of the Iranian Province of Azerbaijan, 1848-1914“, p. 32
    “ All of the lands [belad] of Azerbaijan speak Azerbaijani Turkish. The people of Qazvin speak Turkish, [which] has some differences with Azerbaijani. The people of Khamseh and Kordestan speak Turkish. Both Turkish and Persian are common in Khorasan. Turkish is common in the remaining lands of Iran too. ”
  9. ↑ Cavad Heyət, „Sehri dar tarix-e zaban va lahja-ha-ye torki“, s. 323
  10. ↑ V. Ivanov, „Notes on the Ethnology of Khurasan“
    “ Претендуют на родство со знаменитыми азербайджанскими племенами. ”
  11. ↑ Zolotarev A. M. „Voenno-staticheskiy ocherk Persii“, 1888 god
  12. ↑ Kembridjskaya istoriya Irana (The Cambridge History of Iran), tom 7, str. 4
    “ Часть Баятов из Еревана были размещены в Нишапуре. ”
  13. ↑ Pierre Oberling. KHORASAN i. ETHNIC GROUPS. Encyclopedia Iranica.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xuroson_turklari&oldid=3725709" dan olindi