Xiva yurishlari

Xiva yurishlari rus qoʻshinlarining XVII-XIX asrlarda Xiva xonligini zabt etish uchun qilgan harbiy yurishlaridir.

XVII-XVIII asrlarda

Podsho Rossiyasi hukumati Rossiya imperiyasi bilan Oʻrta Osiyo oʻrtasidagi savdo aloqalarining kengayishiga toʻsqinlik qilayotgan Xivani oʻz taʼsiriga bir necha bor boʻysundirishga urinib koʻrdi, biroq 1605, 1717, 1739 va undan keyingi yillardagi alohida otryadlarning yurishlari muvaffaqiyatsiz tugadi. Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi 1717-yilgi Xiva yurishi ekspeditsiya yoʻlboshchisining qatl etilishi bilan yakunlandi.

XIX asrda

1839-1840-yillardagi Xiva yurishi

1839-1840-yillardagi yurish xivaliklarning rus mulklariga tinimsiz bosqinchilik qilishiga javoban amalga oshirildi. Xivaga qarshi yurish uchun Orenburg general-gubernatori general-leytenant V. A. Perovskiy qoʻmondonligida 6600 kishi va 22 quroldan iborat ekspeditsiya qoʻshinlari tuzildi. Otryad 1839-yil noyabrda Orenburgdan yoʻlga chiqdi, biroq gʻayrioddiy qattiq qish sharoitida yaxshi tayyorgarlik koʻrmagani (issiq kiyim-kechak, yoqilgʻi yoʻqligi va h.k.) tufayli yoʻlning yarmini bosib oʻta olmadi va 1840-yil fevral oyida yurishning boshidayoq ortga qaytdi. 1840-yilning yozida u oʻz xodimlarining katta qismini (1 mingdan ortiq odam sovuq va kasallikdan yoʻlda vafot etdi, 1 mingdan ortiq odam kasal boʻlib qaytdi) va barcha artilleriyasini yoʻqotib, Orenburgga qaytib keldi.

1873-yil Xiva yurishi

Aleksandr II 1873-yil boshida Xivaga yurish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Fevral-aprel oylarida Turkiston general-gubernatori, general-leytenant K. P. fon Kaufman boshchiligidagi umumiy soni 12 ming kishiga yaqin boʻlgan armiya otryadlari Toshkent, Orenburg, Mangʻishloq va Krasnovodskdan joʻnab ketdi. Orenburg va Mangʻishloq otryadlari birlashib, 26-mayda shimoldan Xivaga, janubi-sharqdan Turkiston otryadiga yaqinlashdi. Krasnovodsk otryadi suv yoʻqligi sababli qaytishga majbur boʻldi. May oyining oxirida rus qoʻshinlari Xiva chekkasida xivalik qoʻshinlarning qarshiligini sindirib, tez orada taslim qildi. 1873-yilgi Gandimiyon shartnomasiga koʻra, Xiva xonligi oʻzini Rossiya imperiyasining protektorati deb tan oldi.

Natijalar

Xiva yurishlarida rus qoʻshinlari noqulay tabiiy sharoitlarda uzoq masofalarga yurishlarni tashkil etish va oʻtkazish, qumli choʻllar harbiy harakatlar chogʻida jangovar harakatlarni oʻtkazish tajribasiga ega boʻldilar.

Yana qarang

• „Xiva yurishi uchun“ medali
• „1853-1895-yillardagi Markaziy Osiyodagi yurishlari uchun“ medali
• Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyo mulklari
• Katta oʻyin

Adabiyotlar

• Xivinskie poxodi // Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya : [v 35 t.] / gl. red. Yu. S. Osipov. – M. : Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 2004—2017.
• „Гродеков Н. И. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов. СПб. ред. журнала «Русская старина» 1883.“.

• Опи­са­ние зим­не­го по­хо­да в Хи­ву в 1839–1840 гг.. 
• „Маркозов В. Красноводский отряд. Его жизнь и служба со дня высадки на восточный берег Каспийского моря по 1873 г. включительно. СПб. 1898.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.

• Kers­nov­skiy A. A. Is­to­riya rus­skoy ar­mii. – T. 2. – M., 1993.
• „Мак-Гахан Дж. А. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. М. 1875.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.

• Опи­са­ние Хи­вин­ско­го по­хо­да 1873 г.. 
• „Мы стали твердою ногою на Аму-Дарье. Хивинский поход 1873 г. в описании великого князя Николая Константиновича // Источник. Документы русской истории, № 4 (58). 2002.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.

• „Нуджевский М. Воспоминание о командире 2-го Туркестанского стрелкового батальона Л. Г. Веймарне. Ташкент. 1874.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.

• „Саранчов Е. Хивинская экспедиция 1873 г. Записки очевидца, сапера Е. Саранчова. СПб. 1874.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.

• Экономические связи Хивы с Россией во второй половине XIX — начале XX вв. 
• Xrebtovʼ A. N. Xivinskіy poxodʼ: Chetire chtenіya dlya voyskʼ i naroda. – SPb.: Tip. A. M. Kotomina, 1875. – 122 s.
• Хивинскій походъ въ 1873 году (По оффиціальнымъ источникамъ). 
• Alixanov-Avarskiy Maksud Poxod v Xivu (kavkazskix otryadov). 1873. Step i oazis. – SPb.: Parovaya skoropechatnya Ya. I. Libermana, 1899. – 314 s.
• Очерки по истории Средней Азии (XVI — середина XIX в.). 
• Хивинские походы русской армии. 
• История завоевания Средней Азии. С картами и планами. Т. 1. 
• Terentev M. A. Istoriya zavoevaniya Sredney Azii. Tom 2.
• Terentev M. A. Istoriya zavoevaniya Sredney Azii. Tom 3.
• Kuropatkin A. N. Zavoevanie Turkmenii.
• Gluщenko Ye. Rossiya v Sredney Azii. Zavoevaniya i preobrazovaniya.
• Xalfin N. Politika Rossii v Sredney Azii (1857—1868).
• Завоевание Туркестана. Завоевание Туркестана : рассказы из военной истории, очерки природы, быта и нравов туземцев в общедоступном изложении / сост. К. К. Абаза. 
• Mak-Gaxan Ya. Voennie deystviya na Oksuse i padenie Xivi.

Havolalar

• Borodin V. Birinchi Xiva yurishi
• XIVA AKSIYALARI // BRE.