Winterthur jangi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Winterthur jangi

Sanalar 27-may, 1799-yil
Urush yeri Winterthur, Zürich, Switzerland
Natija Avstriya gʻalabasi
Raqiblar
Avstriya
 FransiyaFransiya
Qoʻmondonlar
Friedrich Freiherr von Hotze

Friedrich Joseph

Fransiya Michel Ney
Kuchlar
8000 kishi 7000 kishi
Yoʻqotishlar
1000 kishi oʻldirilgan, yaralangan yoki yoʻqolgan 800 kishi oʻldirilgan, yaralangan yoki yoʻqolgan[1]

Winterthur jangi (27-may, 1799-yil) Fransuz inqilobiy urushlarining bir qismi boʻlgan Ikkinchi Koalitsiya urushi paytida Danube armiyasining elementlari (qismlari) va Gabsburg armiyasining elementlari (qismlari) oʻrtasidagi kechgan muhim jarayon edi. Winterthur shahri Shveysariyadagi kichik shahar boʻlib, Zurichdan 18 kilometr shimoli-sharqda joylashgan. Yettita yoʻlning kesishmasida joylashganligi sababli, shaharni ushlab turgan armiya Shveysariyaning katta qismiga va Reyn daryosidan Germaniya janubiga oʻtadigan nuqtalarga kirishni nazorat qilardi. Ishtirok etgan kuchlar kichik boʻlsa-da, avstriyaliklarning fransuz qoʻshinlariga 11 soatlik hujumini davom ettirish qobiliyati Zurich shimolidagi tepalikda uchta Avstriya kuchlarining birlashishiga olib keldi va bir necha kundan keyin fransuzlarning magʻlubiyatiga olib keldi.

1799-yil may oyining oʻrtalariga kelib, avstriyaliklar Shveysariyaning bir qismini fransuzlardan tortib olishadi. Hotze va graf Heinrich von Bellegarde qoʻmondonligi ostidagi kuchlar fransuzlarni Grizonlardan siqib chiqarishdi. Archgertsog Charles qoʻmondonligi ostida Avstriyaning asosiy armiyasi Ostrach va Stockach janglarida Jean-Baptiste Jourdanning 25 000 kishilik Danube armiyasini magʻlub etganidan soʻng, Shveysariyaning Schaffhauzen shahrida Reyn daryosini kesib oʻtdi va Zurich atrofidagi tekisliklarda Hotzening hamda Nauendorf grafi Friedrich Josephning qoʻshinlari bilan birlashishga tayyorlanadi.

Fransiyaning Helvetiya va Danube armiyalari Andre Massena qoʻmondonligi ostida bu birlashishni oldini olishga harakat qilishadi. Masséna Michel Ney va kichik aralash otliq va piyoda qoʻshinni Zurichdan Winterthurga Hotzening kuchlarini toʻxtatish uchun yuboradi. Keskin kurashga qaramay, har ikkala tomon ham koʻp qurbonlar berishgan boʻlsada, avstriyaliklar fransuzlarni Winterthur togʻlaridan siqib chiqarishga muvaffaq boʻlishadi. Iyun oyining boshida Gabsburg qoʻshinlarining birlashuvi boʻlib oʻtganidan soʻng, Archgertsog Charles Zurichdagi fransuz pozitsiyalariga hujum qiladi va fransuzlarni Limmatdan tashqariga chekinishga majbur qiladi.

Urushdan oldingi vaziyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Siyosiy va diplomatik vaziyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlab, Yevropa hukmdorlari Fransiyadagi inqilobni ular aralashishi kerak boʻlmagan, balki fransuz qiroli va uning fuqarolari oʻrtasidagi ziddiyat sifatida koʻrishadi. Inqilobiy ritorika kuchayib borar ekan, Yevropa hukmdorlari oʻzlarining manfaatlarini Louis va uning oilasi manfaatlari bilan birdek eʼlon qildilar. Ushbu Pillnits Deklaratsiyasi, agar qirol oilasiga biror narsa boʻladigan boʻlsa, noaniq, ammo juda jiddiy oqibatlarga olib kelishi bilan tahdid qiladi.[2] Fransiyaning pozitsiyasi tobora qiyinlashadi. Xalqaro munosabatlardagi muammolarni murakkablashtirgan fransuz muhojirlari aksilinqilob uchun tashviqotni davom ettirdilar. 1792-yil 20-aprelda Fransiya Milliy Konvensiyasi Avstriyaga urush eʼlon qiladi. Birinchi Koalitsiya Urushida (1792-1798) Fransiya u bilan quruqlik yoki suv chegaralarini baham koʻradigan koʻpgina Yevropa davlatlariga, shuningdek, Portugaliya va Usmonli imperiyasiga qarshi chiqadi. Koalitsiya kuchlari Verdun, Kayzerslautern, Neervinden, Mayns, Amberg va Vyurtsburgda bir nechta gʻalabalarga erishgan boʻlsada, Napoleon Bonapartning Italiya shimolidagi saʼy-harakatlari Avstriya kuchlarini ortga suradi va bu vaziyat Leoben tinchligi (17-aprel, 1797-yil) toʻgʻrisidagi kelishuvga hamda keyinchalik, Campo Formio shartnomasi(17-oktyabr, 1797-yil) bilan yakunlanadi.[2]

Shartnoma tegishli tomonlar oʻrtasida aniq hududiy va toʻlov tafsilotlarini ishlab chiqish uchun uchrashuvlar oʻtkazishni talab qilardi. Reynlandiyaning oʻrtalarida joylashgan kichik shaharcha Rastattda chaqirilgan Kongress tezda intriga va diplomatik pozitsiyalar botqogʻida izdan chiqadi. Fransuzlar koʻproq hudud talab qiladilar. Avstriyaliklar esa belgilangan hududlarni berishni istamaydilar. Kongress muammolarini kuchaytirib, Fransiya va Birinchi Koalitsiya ittifoqchilarining aksariyati oʻrtasida keskinlik kuchayadi. Ferdinand (Neapol qiroli) Fransiyaga kelishilgan soliqlarni toʻlashdan bosh tortadi va uning fuqarolari bu rad etishdan keyin isyon koʻtarishadi. Shundan soʻng Fransuzlar Neapolni bosib olib, Parfenopiya Respublikasini tuzadilar. Shveysariya kantonlarida, Fransiya Respublikasi tomonidan ragʻbatlantirilgan respublika qoʻzgʻoloni Shveysariya Konfederatsiyasining agʻdarilishiga va Helvetiya Respublikasining barpo etilishiga olib keladi.[2] Fransuz Direktoriyasi avstriyaliklar yana bir urush boshlashni rejalashtirayotganiga amin edi. Darhaqiqat, Fransiya qanchalik zaif koʻrinsa, avstriyaliklar, neapolliklar, ruslar va inglizlar bu imkoniyatni shunchalik jiddiy muhokama qilishardi.[3] Bahorning oʻrtalarida avstriyaliklar Rossiya podshosi Pavel bilan kelishuvga erishdilar. Unga koʻra Aleksandr Suvorov yana 60 000 askar bilan Italiyada Avstriyaga yordam berish uchun nafaqadan qaytariladi.[4]

1799-yilda urushning boshlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1799-yilda Fransuz Direktoriyasining harbiy strategiyasi barcha jabhalarda hujum kampaniyalarini oʻtkazishga chaqiradi: markaziy Italiya, Shimoliy Italiya, Shveysariya kantonlari, yuqori Reynlandiya va Niderlandiya. Nazariy jihatdan, fransuzlarning umumiy kuchlari 250 000 kishilik qoʻshindan iborat edi. Ammo bu jang dalasida emas, balki qogʻozda edi.[5] 1799-yil qish tugaganda, general Jean-Baptiste Jourdan va Danube armiyasining qogʻoz quvvati 50 000 kishilik, ammo haqiqiy kuchi 25 000 kishilik[6] qoʻshini 1-mart kuni Bazel va Kehl oʻrtasida Reyn daryosini kesib oʻtadi. Ushbu kesib oʻtish rasmiy ravishda Campo Formio shartnomasini buzadi.[2] Danube armiyasi Qora oʻrmondan oʻtib, mart oyining oʻrtalarida Ostrach qishlogʻi tomonidan Shveysariya Platosining gʻarbiy va shimoliy chekkasida hujumkor pozitsiyani oʻrnatadi.[7] Andre Massena oʻzining 30 000 kishilik qoʻshini bilan allaqachon Shveysariyaga bostirib kirgan va Chur dagi Grizon Alplariga hamda Inn daryosi boʻyidagi Finstermuenzga muvaffaqiyatli oʻtib olgan edi. Nazariy jihatdan, uning chap qanoti Konstans koʻlining sharqiy qirgʻogʻida Piere Marie Barthelemy Ferino boshchiligidagi Jourdanning oʻng qanot qoʻshinlari bilan bogʻlanishi kerak edi.[5]

Avstriyaliklar oʻz qoʻshinlarini Tiroldan Danubegacha boʻlgan chiziqda toʻplagan edilar. 46 000 kishilik kuch graf Heinrich von Bellegarde qoʻmondonligi ostida Tirol mudofaasini tashkil etardi. 26 000 kishidan iborat yana bir kichik Avstriya kuchlari Friedrich Freiher von Hotze qoʻmondonligi ostida Vorarlbergni qoʻriqlagan. Avstriyaning asosiy armiyasi — Archgertsog Charles qoʻmondonligi ostida 80 000 ga yaqin qoʻshin — Lexning sharqiy tomonidagi Bavariya, Avstriya va Zalsburg hududlarida qishlashdi. Ostrach (21 mart) va Stokach (25 mart) janglarida Avstriyaning asosiy kuchi Danube armiyasini Qora oʻrmonga qarab chekinishga majbur qiladi. Charles Shveysariyaning Shaffhauzen shahrida yuqori Reyn daryosini kesib oʻtishni rejalashtirgan edi. Friedrich Freiher von Hotze oʻz kuchlarining bir qismini (taxminan 8000) gʻarbga olib keldi, qolgan qismini esa Vorarlbergni himoya qilish uchun qoldirdi. Shu bilan birga, Nauendorf grafi Friedrich Joseph Avstriyaning asosiy kuchlarining chap qanotini Eglisau tomonidan Reyn boʻylab olib keldi. Ular Avstriyaning asosiy armiyasi bilan birlashishni, Zurichning shimoliy kirish nuqtalarini nazorat qilishni va Massena bilan jangga kirishishni rejalashtirdilar.[8]

May oyining oʻrtalariga kelib, fransuzlarning ruhiyati past edi. Ular qoʻshimcha kuchlar bilan toʻldirilgan boʻlishlariga qaramay Ostrach va Stockachda dahshatli yoʻqotishlarga duch kelishdi. Danube armiyasining ikki yuqori martabali ofitseri Charles Mathieu Isidore Decaen va Jean-Joseph Ange dʼHautpoul oʻzlarining katta ofitserlari Jourdan tomonidan tan olingan nojoʻya hatti-harakatlarda ayblanib, harbiy sudga tortildilar. Jean-Baptiste Bernadotte va Laurent de Gouvion Saint-Cyr kasal edilar yoki sogʻliklarini tiklash uchun armiya lagerlarini tark etganliklarini daʼvo qilishardi. Massenaning kuchlari Feldkirchda Hotze qoʻshini tomonidan qaytarildi va ortga qaytishga majbur boʻldi va LeCourbening Tiroldagi Bellegardening avstriyalik kuchlariga qarshi tura olmagani Massenaning janubiy qanotini, shuningdek, markaziy va shimoliy qanotlarini orqaga tortib olishga majbur qildi. Maqsad qanotlarda chekinayotgan qoʻshinlar bilan aloqa qila olish edi. Shu nuqtada, shuningdek, Shveysariya yana qoʻzgʻolon koʻtardi, bu safar fransuzlarga qarshi va Zurich Masséna egallashi mumkin boʻlgan oxirgi himoya pozitsiyasiga aylandi.[5]

Elggda Hotze oʻzining oldingi postlarini oʻrnatadi. Qishki qorlar erib ketgan boʻlsada, yer hali ham hoʻl edi va soylar hali ham toʻliq bahor oqimida edi.

Yetakchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ostrach va Stokachdagi janglardagi magʻlubiyatlardan va Danube armiyasining Qora oʻrmonga chekinishidan soʻng, Fransuz Direksiyasi 1799-yil aprel oyida Jean-Baptiste Jourdanni lavozimidan boʻshatdi va Helvetiya armiyasiga ham, Danube armiyasiga ham qoʻmondonlik qilishni Andre Massenaga topshirdi. Zurichga shimoliy yoʻlni himoya qilib, Massena oʻzida mavjud boʻlgan eng yaxshi qoʻmondonlarni toʻpladi. Oxir-oqibat, bu qoʻmondonlarning uchtasi Fransiyaning marshali va boʻlinmaning ishonchli generali Tharreau boʻladi.[1]

Fransuzlarning ahvoli ogʻir edi. Ular nafaqat janubi-gʻarbiy Germaniyada magʻlub boʻlgandilar, balki afsonaviy Aleksandr Suvorov u yerdagi koalitsiya kuchlariga qoʻmondonlik qilish uchun 60 000 nafar ruslar bilan Italiya shimoliga yoʻl olgan edi. Grizonlarda 20 000 kishidan iborat boʻlgan qoʻshin bilan graf Heinrich Bellegarde Massenaning kuchini Italiyadan har qanday yordamdan samarali ravishda ajratib qoʻydi. Eng qoʻrqinchlisi, Archgertsog Charlesning asosiy qoʻshini bir kundan kamroq vaqt talab qiladigan masofa ichida edi. Charles armiyasining hajmining kattaligi bilan ham Massenani oʻrab olishi mumkin boʻlibgina qolmay, agar Massena gʻarbga chekinsa, Charlesning pozitsiyasi uning Fransiya tomon chekinish yoʻlini kesib qoʻyar edi. Massena, agar Charlesning Nauendorf qoʻmondonligi ostidagi chap qanoti sharqdan kelayotgan Hotzening kuchi bilan birlashsa, Charles hujum qilishini va uni Zurichdan siqib chiqarishini bilar edi.[8]

Avstriya kuchlarining bunday birlashishiga yoʻl qoʻymaslik uchun Massena Winterthurda markazlashgan oldingi chiziqni tajribali Jean Victor Tharreauning umumiy qoʻmondonligi ostida oʻrnatadi. Fransuz qoʻshinlari notekis yarim doira shaklida joylashgan boʻlib, uning markaziy qismini Winterthur tashkil qilgan. Winterthur brigadalarining qoʻmondonligi eng muhimi edi. Agar markaz oʻz oʻrnini ushlab tura olmasa, qanotlar yakkalanib, tor-mor keltirilardi. Massena 1799-yil 27-mayda Winterthurga yangi lavozimga tayinlangan boʻlinma generali Michel Neyni markazga qoʻmondonlik qilish uchun yuboradi.

Formal full-length portrait of Masséna in dress military uniform, comprising white breeches with knee length black boots, dark cutaway coat with high collar and gold embroidery, a red shoulder sash and gold waist sash. He wears a large star of honour on his breast. He is a tall dark man with a long face and thick eyebrows. He looks quizzically at the observer and holds a marshal’s baton, and sabre.
Andre Massena shimoliy Shveysariyadagi fransuz kuchlariga qoʻmondonlik qilgan.
Michel Ney (rasmda) va Winterthurda tugʻilgan Jean-de-Dieu Soult oʻrtasidagi raqobat Napoleon urushlari davomida davom etdi.
Formal full-length portrait of a Tharreau in uniform, in a rocky landscape. He is a short, solidly built man with a round face and alert dark eyes. His pale skin contrasts with his black curly hair and heavy cheek whiskers. He looks out of the picture to the left while gesturing backward with his right hand. He holds a sword in his left hand.
Jean Victor Tharreau Winterthur yaqinidagi fransuz hujum chizigʻiga qoʻmondonlik qildi va Soultga Neyning shahar mudofaasini qoʻllab-quvvatlashni buyurdi.
Formal full-length portrait of Soult in uniform, in a coastal landscape with military barracks and beacon post. He is a sturdily built man with swarthy skin, short black hair, a cleft chin and prominent ears. Both his facial expression and his stance express arrogance. He holds a marshal’s baton and hat.
Jean-de-Dieu Soultning (rasmda) Neyga yordam berishdan bosh tortishi fransuzlarni gʻalabadan va oxir-oqibat shahardan mahrum qildi.

Massena Neyni Shveysariyaning markaziy qismidagi Claude Lecourbe qoʻshinlarining tashqi postiga qoʻmondonlik qilishdan orqaga qaytardi va unga yangi, oʻz unvoniga mosroq vazifa berdi. Ney otliq ofitserlarga xos boʻlgan jasorat bilan va shuhrat bilan keladi, ammo aralash kuchlarni boshqarishda minimal tajribaga ega edi. Oʻzini isbotlash uchun qaygʻurgan, lekin protokollardan xabardor boʻgan Ney Tharreauning shtab-kvartirasiga shoshilgan edi, lekin buyruqni qabul qilishdan oldin xizmat maktublarini kutishga majbur boʻladi. Bu maktublar 25-may kuni yetib keladi. Winterthurdagi qoʻshinlar tarkibiga Dominique Mansuy Roget boshchiligidagi toʻrtta batalondan iborat brigada, Theodore Maxime Gazan boshchiligidagi zaif brigada va Frederic Henri Walther boshchiligdagi otliqlar brigadasi kirardi.[9]

Half-length oil portrait of the Archduke Charles by Georg Decker. Charles wears a white high-collared military jacket of the Austrian army and has a red and white sash over his right shoulder. He wears two decorations, a cross on his breast and another medal at his neck. He has a long fleshy face, short brown hair, and light eyes, and gazes calmly towards the viewer. His arms are folded across his chest.
Muqaddas Rim imperatorining ukasi Archgertsog Charles Reyn daryosini kesib oʻtdi va Syurixda fransuzlarga hujum qilishdan oldin Hotzening kelishini kutdi. Georg Decker tomonidan ishlangan portret
Miniature portrait of Hotze. He has white hair and dark eyebrows, a large nose and prominent chin. He wears a cross of honour on a ribbon of the Austrian colours around his neck and passed through a buttonhole of his civilian jacket.
Shveysariyada tugʻilgan Hotze fransuzlarni Winterthurdan quvib chiqardi, keyinchalik iyun oyining boshlarida Massenani va uning qoʻshinini Zurichdan taʼqib qilishda muhim rol oʻynadi.
Engraved reproduction of a formal portrait of Bellegarde. He is an elderly man with wispy grey hair and long eyebrows, bony features and an imperious expression. He wears military uniform and numerous decorations. His gloved hands are folded over the hilt of a sword.
Sakson grafi Heinrich Bellegarde janubiy va sharqiy oʻtishlarni fransuzlardan qoʻriqlagan.
A full-length portrait of Alexander Suvorov. He is shown as a dynamic elderly man with aquiline features, windblown hair and eyebrows that are raised quizzically. He wears a military cape and clasps his sword hilt.
Avstriyaning yangi ittifoqchisi Aleksandr Suvorov Italiya shimolidagi 60 ming rus qoʻshiniga qoʻmondonlik qilgan.

Ney singari, Avstriyalik qoʻmondon Friedrich Freiher von Hotze ham otliq ofitser edi. Neydan farqli oʻlaroq, u katta dala tajribasiga ega edi. Shveysariyada tugʻilgan Hotze 1758-yilda Württemberg gertsogining harbiy xizmatiga kirgan va Rittmeister, yaʼni otliqlar kapitanligigacha koʻtarilgan. U Yetti yillik urushda qisqa muddat qatnashgan, ammo hech qanday jang koʻrmagan. Keyinchalik Rus-Turk urushida (1768-74) rus armiyasida xizmat qilgan. Avstriya komissiyasi bilan u Gabsburg imperator armiyasiga qoʻshiladi va Bavariya vorisligi uchun qisqa urushda (1778-79) xizmat qiladi. Birinchi koalitsiya urushidagi, xususan, Würzburg jangidagi harakatlari unga Archgertsog Charlesning ishonchini qozontiradi va Charlesning akasi, Muqaddas Rim imperatori Francis II tomonidan zodagonlar darajalariga koʻtariladi.

Jarayon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nauendorf qanotining bir qismi Shtayn (Reyndagi) va Eglisauda Reyn daryosini kesib oʻtadi va 26-mayga kelib Andelfingenga yetib keladi hamda Charlesning asosiy armiyasi bilan aloqa oʻrnatadi.

Dastlabki vaziyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

1799-yil 22-mayda Nauendorf grafi Friedrich Joseph Konstanz, Shtayn va Eglisauda Reyn boʻylab qoʻshinning katta qismini boshqardi. Hotzening qoʻshinlari Reyn daryosini hali ham togʻ oqimi boʻlgan sharqidan kesib oʻtib, Grizonlardan Toggenburgga oʻtib, Zurich tomon harakatlanardi.[10]

Bu ikki kuch Archgertsog Charlesning 100 000 lik qoʻshini bilan qoʻshilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun, 22-may kuni Massena va Danube armiyasining 23 000 lik qoʻshini Zurichdan Winterthur yoʻnalishi boʻyicha yurishdi.[10] Winterthurdan oʻtib, ular yana 14 kilometr yoʻlni bosib oʻtishdi shimoli-sharqda, 25-mayda Frauenfeldda ikki qoʻshin toʻqnashdi. Deyarli toʻrtga bir farq bilan kamchilik boʻlgan Hotzening kuchi fransuzlar tomonidan qattiq talon-toroj qilinadi. Hotzening 750 nafar odamlari oʻldirilgan yoki yaralangan va 1450 kishi qoʻlga olinganedi. Bundan tashqari, Hotze ikkita qurol ham yoʻqotadi. Uning buyruq boʻyicha ikkinchi qoʻmondoni, general-mayor Christoph Karl von Piacsek jang paytida yaralanadi va keyinroq olgan jarohatlaridan vafot etadi.[1] Fransuz qoʻshinlarining ustunligiga qaramay, Hotze oʻz kuchini jangdan chiqarib olib, fransuz pozitsiyasi atrofida manevr qiladi va Winterthur yoʻnalishi boʻylab qochib ketadi.[10]

Bu paytda, 26-mayga kelib Nauendorf Andelfingen yaqinida lager quradi va Avstriyaning asosiy kuchlari bilan aloqani tiklaydi. Nauendorf bilan birlashgan Archgertsog Charles Zurichda fransuzlarga hujum qilishdan oldin sharqdan keladigan Hotzening kuchini kutadi. Oʻsha kuni kechqurun Hotze Frauenfeld va Hüttwilen oʻrtasida lager quradi. Nauendorf pozitsiyasidan taxminan 10 kilometr janubi-sharqda joylashib, oʻzining oldingi postlarini Winterthurdan atigi 9 kilometr sharqda boʻlgan Islikon va Elgggacha joʻnatadi.[11]

Toʻqnashuv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hotze qoʻshinlari ertalab Winterthurning chekkasiga yetib kelishadi va darhol Neyning pozitsiyasiga hujum qilishadi. Peshingacha uning qoʻshinlari sariq rang bilan belgilangan Nauendorf va Archgertsog Charles qoʻshinlariga qoʻshiladi.

27-may kuni ertalab Hotze oʻz kuchlarini uchta ustunga yigʻadi va Winterthur tomon yurish boshlaydi. Unga qarshi Michel Ney, oʻzining yangi qoʻmondonlik qilayotgan 3000 kishilik boʻlinmasini Ober-Winterthur (shahardan 6 kilometr shimolida) deb ataluvchi past-balandliklar halqasi atrofida joylashtiradi., yaʼni 6 ga yaqin past yotgan tepaliklar halqasi atrofida joylashtiradi.[11]

Unga yaqinlashayotgan Avstriya kuchlarining kattaligini hisobga olib, Ney Winterthurga chekinishni rejalashtiradi. U bu harakatni amalga oshirishdan oldin, oldinga chiziqning umumiy qoʻmondoni Jean Victor Tharreau oʻz pozitsiyasiga yurdi va Jean-de-Dieu Soultning boʻlinmasini yuborib, Neyni qoʻllab-quvvatlashini aytdi. Ney buni butun old chizigʻi boʻylab turishi kerakligini va u izolyatsiya qilinmasligini anglatadi deb tushundi. Uning kichik kuchlari Soult boʻlinmasidan qoʻshimcha kuchlarni olardi. Shunday qilib, Ney Gazan qoʻmondonligi ostidagi eng zaif brigadani Frauenfeld tomon uzoq vodiy boʻylab harakatlanishni buyurdi va Roget qoʻmondonligi ostidagi boshqa brigadaga Avstriyaning qanotli manevrlarini oldini olish uchun oʻng tomonga oʻtishni buyurdi.[11]

Tong oʻrtalarida Hotzening ilgʻor qoʻriqchilari dastlab Roget brigadasidan, soʻngra deyarli darhol Gazandan moʻtadil fransuz qarshiligiga duch keladi.[9] Avstriyaning oldindagi qoʻshinlari Gazanning kuchsiz brigadasini tezda bosib oldi va Islikon qishlogʻini oʻrab turgan oʻrmonlarni egallab oldi. Islikondan gʻarbda joylashgan Gundeschwil, Schottikon, Wiesendangen va Stogen qishloqlarini nazoratga olganidan soʻng Hotze oʻzining ikkita boʻlinmasini Fransuz frontiga qaratib qoʻydi, uchinchisi esa Ney kutganidek[9], fransuzlarning oʻng tomoniga burildi.[11]

Tong oʻrtalarida Ney Gazan brigadasi bilan oldinga qarab harakat qiladi va dushmanning oʻziga qarab kelayotganini koʻradi. Hali ham Soultning qanotlarda yordamga kelishini kutgan holda, Ney uch kun oldin Frauenfeldda Massena qoʻshinlari Hotze qoʻshiniga zarba berganidek oson gʻalabani kutgan edi. U Hotzening Winterthur shimolidagi chorrahani himoya qiladigan 8000 kishilik qoʻshini borligini hali anglamagan edi.[9] Ney koʻproq odamlarini oldinga olib keladi va Avstriyaning chap qanotiga qarshi harakat qiladi. U Avstriya kengligida ot bilan yerga tushadi. Oti oʻldiriladi va Ney tizzasidan jarohat oladi. U yarasini bogʻlab, boshqa otni chaqiradi va yana jangga kirishadi.[11]

Avstriya (sariq) va Fransiya (qizil) armiyalari Zurich shahrining asosiy chorrahalarini egallab olish uchun joylashishadi.

Ney endilikda ikkita muammoga duch keladi: u Soultning qoʻllab-quvvatlovchi kuchlari har ikkala qanotdan tezlik bilan kelishini kutadi va avstriyaliklar toʻgʻridan-toʻgʻri uning markazi tomon kuch bilan kelganini bilmas edi.[9] Garchi Roget brigadasi avstriyaliklarning qanot pozitsiyani qoʻllab-quvvatlashiga yoʻl qoʻymaslik uchun yetarlicha kuchli boʻlsa-da, Gazan brigadasi Avstriyaning ustun qoʻshiniga qarshilik koʻrsatish uchun juda zaif edi, chunki Hotze qoʻshinlari oldinga siljishda davom etib, jangga kirishishda davom etardi.[11]

Reyn irmogʻi boʻlgan Töss jang maydonining asosiy qismidan oʻtgan. Daryo boʻylab koʻprikni ushlab turish fransuzlar uchun imkonsiz boʻlib chiqadi, ammo toʻplardan otish avstriyaliklarning kesib oʻtishni ham imkonsiz qiladi.

Nihoyat, Soult kelmasligini qabul qilgan Ney oʻz pozitsiyasini saqlab qolishga umid qila olmagani kabi avstriyaliklarni ham orqaga siljitishga koʻzi yetmaydi. U Winterthurga chekinishi kerak degan xulosaga keladi. Chekinishni qoʻriqlash uchun u Walther va uning otliq qoʻshinlariga Stieg koʻprigi tepasida joylashgan Tössda joylashishni buyuradi.[11] U yerdan otliqlar tartibli chekinishni himoya qilishlari mumkin edi. Tossni toʻydiradigan loyqa daryo oʻrtasida Ney Toss qishlogʻini va tepaliklar tizmasiga olib boradigan yoʻlni qoʻriqlaydigan ikkinchi otryadni joylashtiradi va u yerga bir nechta toʻp qoʻyadi. Uning orqa qoʻriqchisi togʻ tizmasidan avstriyaliklarning old qismiga oʻz artilleriyasidan zarba berishi mumkin edi.[9]

Walther uchun koʻprikdagi vaziyat Neyning kuchlarini Winterthurga oʻtkazguncha himoyalana oladigan boʻlib koʻrindi. Lekin Avstriyaning uning himoyasiga zarba bergan kuchlari shiddatli jangdan soʻng 90 daqiqada himoya chizigʻini yorib oʻtishadi.[11] Ammo shu yerda avstriyaliklarning oldinga shiljishi toʻxtab qoladi. Hotzening askarlari Waltherning askarlarini koʻprikdan uzoqlashtirgan boʻlsalarda, ularning oʻzlari koʻprikdan oʻta olmaydi. Neyning orqa qoʻriqchisi togʻ tizmasidan turib, koʻprikdan oʻtib tepalikka koʻtarilishga uringan avstriyaliklarni toʻplardan oʻqqa tutib turardi. Hotze oʻz odamlarini toʻgʻridan-toʻgʻri toʻpdan otilayotgan oʻqlarga tutish berishning befoydaligini tan olib, uning oʻrniga ularni barqaror mushketyorlar toʻqnashuviga buyuradi. Bu harakat samarali boʻladi, chunki Ney yana jarohat oladi. Bu safar chap qoʻlidan va ikkinchi oti ham oʻldiriladi. U Gazanga qoʻmondonlikni topshiradi va Gazan pozitsiyadan chiqib ketishni davom ettiradi.[9]

Archgertsog Hotzening Winterthur chorrahalarini qoʻlga olishdagi muvaffaqiyati haqida eshitgach, u oʻz qoʻshinlarini Nauendorfnining qoʻshinlarini koʻpaytirishga va Winterthurning 7 kilometr shimoliy-gʻarbida joylashgan Neftenbach qishlogʻi va atrofini egallashga yoʻnaltiradi.[1] Fransuz old chizigʻining bir qismi sifatida Neftenbachni qoʻriqlayotgan Nicolas Oudinot va uning odamlari kunning koʻp qismida qishloqni ushlab turishadi, lekin tushdan keyin Pfungengacha 4 kilometr chekinishga majbur boʻladi. Uning u yerdagi pozitsiyasini himoya qilish mumkin emas edi va u Zurichning chekkasigacha ortga qaytariladi. Neftenbachni egallagan Charles Ney kuchlari va Hotzening qanotlari oʻrtasida katta qoʻshinlar guruhini joylashtiradi va fransuzlarni Zurichga tomon chekinishga majbur qiladi. Tharreau Toss atrofida manevr qilib, oʻzining oldingi chizigʻini tiklashga harakat qiladi, ammo Massena Zurich va Neftenbach oʻrtasida umumiy duch kelishni xohlamaydi, na u yerda va na u vaqtda. Shveysariya va Danube qoʻshinlari Charlesga qarshi qoʻyishga tayyor emas edi. Massenaning kuchlari Charlesning butun armiyasiga qarshi turish uchun zarur boʻlgan miqyosdagi jangga tayyor emas edi va u Avstriyaning yaqinlashib kelayotgan hujumiga qarshi chiziq oʻrnatish uchun Zurich tomonidan himoyaga muhtoj edi. Oxir-oqibat, Tharreau butun oldinga chiziq bilan Zurichga chekinadi. Toʻqnashuv umumiy 11 soat davom etgan.[11]

Jang natijasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hotzening kuchi nisbatan katta yoʻqotishga uchraydi. 8000 kishidan 1000 kishi (12,5 foiz) oʻldirilgan, yaralangan yoki bedarak yoʻqolgan edi. Ammo uning yoʻqotishlari Neyning yoʻqotishlariga (7000 askaridan 800 nafari (11,5 foiz) oʻldirilgan, yarador yoki bedarak yoʻqolgan) taqqoslanarli edi.[1] Eng muhimi, Hotze nafaqat fransuzlarni Winterthurdan ortga qaytarishga, balki oʻz kuchlarini Nauendorf va Charles bilan birlashtirishga ham muvaffaq boʻladi. Birlashgan Avstriya kuchlari Zurichdagi Massenaning pozitsiyalari atrofida yarim doira boʻylab joylashadi.[11]

Fransuzlar uchun, Frauenfelddagi muvaffaqiyatlariga qaramay, jarayon muvaffaqiyatli boʻlmagan edi. Toʻqnashuvda Ney yetarlicha yaralangan, darhol taʼtilga chiqgan va 22-iyulgacha harakat va qoʻmondonlikdan tashqarida qolgan edi.[9] Jangning oʻtkazilishi, shuningdek, fransuz qoʻmondonlik tizimining zaifligini koʻrsatadi. Bunda yuqori martabali ofitserlar, bu holda Soult va Tharreau oʻrtasidagi shaxsiy adovat va raqobat fransuz harbiy maqsadlariga putur yetkazadi. Tharreau oxir-oqibat Soultni itoatsizlikda ayblaydi. Soult oʻz boʻlinmasini Neyning qanotlariga oʻtkazish toʻgʻrisidagi aniq va toʻgʻridan-toʻgʻri buyruqlariga qaramay, Neyga yordamga borishni qatʼiyan rad etadi.[11]

Bundan tashqari, fransuzlar avstriyaliklarning qatʼiyatliligi va harbiy mahoratini xavfli ravishda past baholaydilar.[9] Oq xalatlilar (fransuzlar avstriyaliklarni shunday ataganlar) fransuzlar oʻylaganidan koʻra ancha yaxshi askarlar edilar va Ostrach, Stokach va Winterthurdagi voqealarga qaramay, fransuzlar bu notoʻgʻri qarashda davom etadilar. Bu 1809-yilga qadar, yaʼni Aspern-Essling jangi va Wagram janglaridan bir necha hafta oʻtib Napoleonni Avstriya harbiylari haqidagi fikrini qayta koʻrib chiqishga majbur qilgunga qadar oʻzgarmaydi.[12]

Nihoyat, Winterthurdagi jang Zurichdagi gʻalabaga imkon berdi. Avstriya qoʻshinlari Zurichning gʻarbi, shimoli va sharqida birlashganidan soʻng, Charles Zurichdagi Massenaning pozitsiyalariga hujum qilish uchun yetarlicha ustun kuchga ega ekanligiga qaror qiladi.[2] Suvorov qoʻmondonlik qilgan va Italiyadagi togʻlarda joylashgan Avstriyaning boshqa korpusisiz uning birlashgan hujumni rivojlantirish strategiyasi butunlay mumkin emas edi. Bu Massenaning Zurichdagi qoʻmondonligining yaqin atrofini oʻrab olishiga imkon yaratib, fransuzlarning pozitsiyasini chidab boʻlmas holga keltirardi.[5] Shunga qaramay, Birinchi Zurich jangida (4-7 iyun, 1799-yil) Avstriya armiyasi fransuzlarni Zurichni tark etishga majbur qiladi. Masséna Limmat boʻylab chekinadi va u yerda shaharga qaragan past-baland tepaliklarda mudofaa pozitsiyasini oʻrnatadi hamda shaharni qaytarib olish imkoniyatini kutadi.[2]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[10]. [9]. [2]. [13]. [14]. [3]. [15]. [16]. [12]. [17]. [18]. [19]. [20]. [8]. [5]. [7]. [4]. [21]. [11]. [1]. [6].

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Smith, Digby. The Greenhill Napoleonic wars data book. London: Greenhill Books, 1998. ISBN 1-85367-276-9. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Blanning, T. C. W.. The French Revolutionary Wars, 1787-1802. London: Arnold, 1996. ISBN 0-340-56911-5. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Gallaher, John G.. Napoleon's enfant terrible : General Dominique Vandamme. Tulsa: University of Oklahoma Press, 2008. ISBN 978-0-8061-3875-6. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Seaton, Albert. The Austro-Hungarian army of the Napoleonic wars;. London: Osprey Publishing, 1973. ISBN 978-0-85045-147-4. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Rodger, A. B.. The War of the Second Coalition: A strategic commentary. Oxford: Clarendon Press, 1964. 11-iyun 2022-yilda qaraldi. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Young, John D.D.. A History of the Commencement, Progress, and Termination of the Late War between Great Britain and France which continued from the first day of February 1793 to the first of October 1801, Volume 2, Edinburg: Turnbull, 1802. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Gunther, Rothenberg E.. Napoleon's Great Adversary: Archduke Charles and the Austrian Army 1792-1914. Stroud (Gloccester): Spellmount, 2007 — 74 bet. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Phipps, Ramsey Weston. The Armies of the First French Republic. Volume 5: "The armies of the Rhine in Switzerland, Holland, Italy, Egypt and the coup d'etat of Brumaire, 1797–1799". Oxford: Oxford University Press, 1939. 
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Atteridge, Andrew Hilliarde. The bravest of the brave, Michel Ney: marshal of France, duke of Elchingen. New York: Brentano, 1913. 11-iyun 2022-yilda qaraldi. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Alison, Archibald. History of Europe from the fall of Napoleon in 1815 to the accession of Louis Napoleon in 1852. New York: Harper & Brothers Publishers, 1855. 
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 Shadwell, Lawrence. Mountain warfare illustrated by the campaign of 1799 in Switzerland: being a translation of the Swiss narrative, compiled from the works of the Archduke Charles, Jomini, and other .... London: Henry S. King, 1875. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Hicks, Peter „THE BATTLE OF ASPERN/ESSLING“. www.napoleon.org. NAPOLEON.org. Qaraldi: 13-iyun 2022-yil.
  13. ↑ Bodart, Gaston. Losses of life in modern wars, Austria-Hungary: France.. Oxford: Clarendon Press, 1916. 
  14. ↑ Ebert, Jens-Florian „Die Österreichischen Generäle 1792-1815“. www.napoleon-online.de. Qaraldi: 13-iyun 2022-yil.
  15. ↑ Hollins, David. Austrian Commanders of the Napoleonic Wars, 1792–1815. London: Osprey, 2004. 
  16. ↑ Jourdan, Jean-Baptiste. A Memoir of the operations of the army of the Danube under the command of General Jourdan, taken from the manuscripts of that officer. London: Debrett, 1799. 
  17. ↑ Hug, Lena; Stead, Richard. Switzerland. New York: G. P. Putnam's Sons, 1902. 
  18. ↑ Kessinger, Roland „Order of battle Of the French Army of the Danube,“. web.archive.org. 2010-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-iyun 2022-yil.
  19. ↑ Kudrna, Leopold; Digby, Smith. A biographical dictionary of all Austrian Generals in the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1792–1815. Piacsek, 2008. 13-iyun 2022-yilda qaraldi. 
  20. ↑ Peter, Armin. River Fragmentation and Connectivity Problems in Swiss Rivers; The Effect on the Fish Communities. Kastanienbaum, Switzerland: EAWAG, Limnological Research Center, Swiss Federal Institute for Environmental Science and Technology, 1999-2000. 
  21. ↑ Senior, Terry J.. The Top Twenty French Cavalry Commanders: No. 5 General Claude-Pierre Pajol. Piacsek, 2008.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Winterthur_jangi&oldid=3743661" dan olindi