Vanitas
Vanitas (lotincha vanitas — „gʻala-gʻovur“) — barokko davrining badiiy rasm janri boʻlib, anʼanaviy ravishda kompozitsion markaz sifatida odam bosh suyagi boʻlgan allegorik natyurmortdir. Bunday tasvirlar hayotning oʻtkinchiligini, zavq-shavqning befoydaligini va oʻlim muqarrarligini eslatish uchun moʻljallangan. 16—17-asrlarda Flandriya va Gollandiyada keng tarqalgan; janrning baʼzi namunalari Fransiya va Ispaniyada mavjud.[1]
Vanitas-aniq falsafiy va diniy maʼnoga ega janr. Vanitas atamasi Injilning Eski Ahddan olingan. Qadimgi yahudiy shohi Sulaymon nomi bilan yozilgan „Voiz“ kitobida vanitas vanitatum omnia vanitas — „behudalik hechlikdir“ degan naql bor.
Xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vanitas, natyurmortning boshqa subjanrlari kabi, allegoriya bilan chambarchas bogʻliq. Bu erda rasmda tasvirlangan har bir ob’ekt ramziy maʼnoga ega boʻlib, tomoshabinlarga inson hayotining qisqaligi haqida gapiradi.
Koʻpgina rasmlarda tomoshabinning kayfiyati va yana ruhiy holatiga taʼsirini kuchaytirish uchun koʻpincha lotin falsafiy iboralardan foydalanadi, jumladan:
- memento mori — „oʻlimni eslash“;
- tempus fugit — „tez oʻtadigan vaqt“;
- ubi sunt — „ular qayerda“;
- sic tranzit gloria mundi — „yer yuzidagi shon-shuhrat oʻtadi“.
Vanitas janridagi rasmlarda inson figuralari juda kam uchraydi va barcha ob’yektlar, aksariyat hollarda, tasodifiy tarzda joylashtirilgan. Rassomlikdan tashqari, bu janr tasviriy sanʼatning boshqa turlarida ham qoʻllaniladi: haykaltaroshlik, oʻyma va zargarlik buyumlari.
Asosiy simptomlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vanitas janrining asosiy xususiyatlari va ularni tushuntirish:
- bosh suyagi — oʻlimning muqarrarligi;
- chirigan mevalar — hayotning susayishi, qarilikning boshlanishi;
- soʻladigan gullar — hayotning oʻtkinchiligi;
- oʻsimlikning yashil novdalari va nihollari — hayot aylanishi va oʻlimdan keyin ruhning qayta tugʻilishi haqida eslatma;
- salyangoz — insonning dangasaligi, ettita halokatli gunohlardan biri;
- sovun pufakchalari — hayotning zaifligi;
- oʻchgan sham — bu dunyoni tark etgan odamning ruhi;
- chol, zar oʻynash, shaxmat — qimor oʻyinlariga ishtiyoq, shubhali lazzatlanish;
- oyna — shuhratparastlik, magʻrurlik, mavjudlik sharpasi;
- singan va boʻsh idish — hayotiy energiya etishmasligi;
- qum soati — vaqt oʻtishi;
- musiqa asboblari — ajoyib hayotning beqarorligi;
- pul va zargarlik buyumlari — boylik;
- globus, toj yoki tayoq — yerdagi kuch;
- kitoblar — taʼlimning samarasizligi;
- tibbiy asboblar — odamning kasalligini eslatadi.
Rivojlanish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vanitas janrining tarixini maʼlum bir vaqt oraligʻida cheklash qiyin, chunki inson bosh suyagi tasviri qadim zamonlardan beri turli madaniyatlarda sanʼatda topilgan. Shunday qilib, Pompey qazishmalarida topilgan qadimiy mozaika „Memento mori“, unda janr belgilari aniq koʻrinib turadi. h. d. 1-asrga tegishli.
Romanesk davrida bosh suyagining rasmlari koʻpincha cherkovlar devorlariga osib qoʻyilgan, bu cherkovga kelganlarga tavba qilish va gunohlardan xalos boʻlish zarurligini doimo eslatib turardi, chunki baribir oʻlimdan qutulishning iloji yoʻq edi. 14-asr oʻrtalarida gotika tasviriy sanʼati va grafikasi ustalari „Oʻlim raqslari“ nomli allegorik badiiy asarlarni ommaviy ravishda yarata boshladilar. Uygʻonish davrida tasviriy sanʼatda yuksak gumanistik gʻoyalarni oʻzida mujassam etgan yangi janrlar paydo boʻldi va jadal rivojlana boshladi, rassomlarga yangi gʻoyalarni amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar ochildi. Uygʻonish davrining koʻplab buyuk ustalari, jumladan El Greko va Albrecht Dyurer oʻzlarining rasmlarida bosh suyagining ramziy tasviridan foydalanganlar. Oʻsha davrlarda allaqachon vanitas janrining shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlar paydo boʻlgan, ammo Uygʻonish davri rassomlarining rasmlarida ramziy narsalar faqat yordamchi rol oʻynagan. Odatda,allegorik belgilar rasmning fonida yashirin maʼno bilan toʻldiriladi.[2]
16-asrning oʻrtalarida vanitas uslubida boʻyalgan birinchi toʻlaqonli sanʼat asarlari dastlab Gollandiyada, keyin esa Flandriyada paydo boʻldi. Bu asr natyurmort mashhurligining tez oʻsish davri boʻldi, bu koʻplab gollandiyalik rassomlarga jahon shuhratini keltirdi.
Kichik Leyden shahri barokko davrida vanitas janrining rivojlanish markazi va bu janrning eng mashhur rassomlari yashab ijod qilgan joy edi.Gollandiya va Flandriyadan tashqari, vanitas boshqa Yevropa mamlakatlarida ham mashhur edi. Ushbu janrda koʻplab sanʼat asarlari Germaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiyada yaratilgan, ammo ular Gollandiya tasviriy sanʼat maktabi darajasiga etib bormagan.
17-asr oxirida Yevropa sanʼatida barokko oʻrnini rokoko davri egalladi.Jamiyatning taʼmi sezilarli darajada oʻzgardi va vanitalarning ramziyligi keng jamoatchilik uchun kamroq qiziq boʻldi.Oʻsha paytda janrning tanazzul jarayoni boshlandi;keyingi asrlarda faqat bir nechta rassomlar oʻz asarlarida vanitas mavzusiga murojaat qildilar.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Stili i napravleniya jivopisi
- ↑ „An Exploration of Vanitas: The 17th Century and the Present // Google Arts & Culture“. 2020-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-mart.