Uzun ignali tipratikon
| Uzun ignali tipratikon | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Sut emizuvchilar |
| Oila: | Tipratikanlar |
| Urugʻ: | Paraechinus |
| Turlari: | Uzun ignali tipratikon |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Paraechinus hypomelas (Brandt, 1836) | |
Uzun ignali tipratikon[1] yoki kal tipratikon[2] yoki quyuq ignali tipratikon (lotincha: Paraechinus hypomelas) — tipratikanlar oilasiga mansub sutemizuvchilar vakili sanaladi.
Tashqi koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uzun ignali tipratikon – bu yirik hajmli tipratikonning ogʻirligi 500—900 gramm, uzunligi 226—272 mm, qalin va uzun (40-42 mm) ignalarga ega. Tanasining pastki qismi yumshoq va uzun tuklar bilan qoplangan. Uzun ignali kirpini quloqlari yumshoq va boshning yarmidan uzunroqdir. Quloqlarning ichki tomoni kulrang tusda. tumshugʻi qora-jigarrang, oz miqdorda oq tuklari ham yoʻq emas. Bu tipratikon ikki xil: och va toʻq tusga ega. Toʻq tusdagi kirpilarda asosan ignalari qaymoq-oqish, ammo ignalarning oʻzi qora, shu boisdan orqasi va qorni qora yoki qora-jigarrang; qora tuklarning aralashmasi, shuningdek, yon tomonlarda, oyoq-qoʻllarda va boshda rang qorayishiga olib keladi; joylarda qora tuklar oq tuklarni butunlay siqib chiqarib, dogʻlar hosil qiladi. Och tusdagi kirpilarda ignalari deyarli oq, tuklari ham oq va boshida faqat toʻq va (yoki) kulrang dogʻlar mavjud. U quloqli tipratikandan kattaroq oʻlchamlari va uzunroq ignalari (shakli va rangi toʻq), boshida keng "ajralish" va tojdagi yalangʻoch terining silliq ("taqir") (shundan uning ikkinchi ruscha nomi kelib chiqqan: kal kirpi).
Tarqalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uzun ignali tipratikon Arabiston yarim orolida (hamma joyda emas), Fors koʻrfazining qirgʻoqlari va orollarida, Eron, Pokiston, Afgʻoniston, Turkmaniston, Tojikistonning Xatlon viloyatining gʻarbiy qismida, Oʻzbekistonda (shimoldan Samarqand viloyati va Qozogʻistonning Mangʻistau viloyatigacha kirib borgan.
Uzun ignali tipratikon Turkmaniston qoʻriqxonalarida, Oʻzbekistondagi “Jayron” ekomarkazida (Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan), Qozogʻistonning Ustyurt qoʻriqxonasida[3] (1995-yilgacha Qozogʻiston (1-nashr, 1978; 2-nashr, 1991) Qizil kitobiga kiritilgan) va Pokistonning Hazorganji-Chilton milliy bogʻida muhofaza qilinadi.
Hayot tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uzun ignali tipratikon loy, qumli, toshloq choʻl va vohalarda yashovchi hisoblanadi. U tekisliklarda ham, dengiz sathidan 1500 metrgacha boʻlgan togʻ etaklarida ham uchraydi, bu yerda u choʻqqilarning yuqori qismidagi toshloq joylardan qoʻnim topadi.
Bu jonivor yashirincha yolgʻiz hayot tarzini olib boradi. Tekis yerlarda u uzunligi bir metrgacha bir nechta chiqish yoʻllari boʻlgan chuqurchalar kovlaydi. Ba’zan u yirik yumronqoziqlar va boshqa kemiruvchilarning teshiklarini egallaydi. Kunduzi tipratikonlar kirish teshigi yaqinidagi uyalarda uxlashadi. Tipratikonlar togʻ etaklaridagi toshloq joylar, ular orasidagi boʻshliq va yoriqlarni kunduzgi boshpana sifatida ishlatilishi mumkin. Bir tipratikonning qoyalarda, yoriqlarda, tosh uyumlarida 5-7 oʻrachalar yoki kichik boshpanasi boʻlishi mumkin. Oqshom boshlanishi bilan tipratikon ovga chiqadi. Kirpi faoliyati ob-havo sharoitlariga bogʻliq. Yomgʻirli ob-havo sharoitida ular faqat tunning birinchi yarmida faol boʻladi, lekin ular kunduzi ham chiqib ketishi mumkin. Quruq mavsumda ular oqshomdan to tonggacha faol. Ov paytida bu jonivor eng yaqin boshpana joylaridan 600-800 metr uzoqlikda harakat qilishi mumkin. Tipratikonlar suv koʻlmaklarida ham uchrashi mumkin.
Shimoliy qismda uzun ignali tipratikon qishga tayyorgarlik koʻradi. Kuzda ular semiradi, ammo tana hajmining yogʻlanishi 14% dan oshmaydi. Ob-havo 14-16 °C ga tushganda, bu tur boshpanasidan nari ketmaydi va 10 ° C haroratda u qishki uyquga tayyorlana boshlaydi. Uyqkga ketishdan oldin tipratikon ichkaridan uyaga kirish yoʻlini berkitadi.
Ozuqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kirpi asosan hasharotlar bilan oziqlanadi. Yemishining asosiy qismini yirik qoʻngʻizlar (ayniqsa, qora qoʻngʻizlar), chigirtkalar, sikadalar, gʻingpashshalar, yer qoʻngʻizlari, uzunoyoqlilar tashkil etadi. Bitta tipratikan kuniga 110 tagacha turli xil umurtqasiz hayvonlarni yeydi. Shuningdek, u mayda sudraluvchilar (jumladan, ilonlar) va kemiruvchilar bilan oziqlanishi mumkin. Oʻlaksalarni ham paqqos tushiradi.
Koʻpayishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻpayish davri: mart-iyun. Rangdan qat’i nazar, ular juftlashadi. 36 kunlik homiladorlikdan soʻng, urgʻochisibirdan oltigacha (odatda uchdan-toʻrttagacha) tuklarsiz va koʻzlari yumuq bolalarni tugʻadi. Bu vaqtda urgʻochi ona bolalari uchun maxsus uya qaziydi. Xuddi shu urgʻochi toʻq va ochiq rangdagi kirpilarga ega boʻlishi mumkin. Yangi tugʻilgan chaqaloqlarning tanasi tekis, uzunligi 3,5-4 sm, rangi zangori yoki pushti, koʻzlari va quloqlari teshiklari yopiq, qorni tuksiz, ustida mayda teshiklar mavjud. Kelajakdagi ignalarning yumshoq oq uchlari tuberkulyarlardan 1,5 mm ga chiqadi. 2-3 xaftaga qadar bolalar ona suti bilan oziqlanadi va butunlay mustaqil boʻladi. Mitti tipratikonlar juda tez oʻsadi (kuzatuvlarga koʻra, 18 kun ichida ularning vazni 11,3 barobar ortadi). Oʻsib ulgʻayganlarida, ular boshpanani tark eta boshlaydilar va ona sutiga qoʻshimcha ravishda ular qattiq ovqat yeyishga harakat qilishadi. 1-1,5 oyligida yosh kirpi onalarining bagʻridan chiqib, mustaqil hayot kechira boshlaydi.
Tabiiy dushmanlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu jonivor bezovta qilinsa oʻtkir chiyillagan ovoz chiqaradi. Uzun ignali tipratikon, boshqa turdagi kirpilardan farqli oʻlaroq, passiv himoyaga (gʻujanak boʻlib, qattiq toʻpni hosil qilishi) ega. Faqat favquloddagi vaziyatlarda qochishi mumkin. Ammo xavfni sezgan tipratikon odatda qochishni afzal koʻradi (boshqa turdagi tipratikonlarga qaraganda uzun ignali tipratikon sezilarli darajada tezroq yugurishi mumkin)) va quruqlikdagi yirtqichlar tomonidan hujumga uchraganda, u sakrab dushmanini ignalari bilan jarohatlashga harakat qiladi.
Turli xil zaharlarga chidamliligi yuqori boʻlgan uzun ignali tipratikan (uning immuniteti analog oʻlchamdagi kemiruvchilarnikidan 30-40 baravar yuqori), xususan, asalarilar, ari va yirik tukli arilarning chaqishlariga bardosh bera oladi va hech qanday sogʻligʻiga ziyon yetmaydi.
Ularning asosiy tabiiy dushmanlari: tulki, boʻrsiq, shoqol, korsak, qunduz, boyoʻgʻli, qironqora, oddiy qarchigʻay, dasht burguti va qargʻalar hisoblanadi. Daydi itlar ham aholi turar joylari yaqinidagi tipratikonlarga hujum qilishi mumkin.
Shuningdek, tipratikonlar ham parazitlardan - kana va burgalardan aziyat chekishadi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Млекопитающие. Большой энциклопедический словарь / науч. ред. д. б. н. И. Я. Павлинов. — М.: ACT, 1999. — С. 78. — 416 с. — ISBN 5-237-03132-3.
- ↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 32. — 352 с. — 10 000 экз.
- ↑ Заповедники Республики Казахстан.