Urush qonunlari

1864-yilda qurolli kuchlarning kasal va yarador aʼzolarini tartibga soluvchi birinchi Jeneva konvensiyasi imzolangan

Urush qonunlari (huquqi)—xalqaro huquqning tarkibiy qismi boʻlib, urushni boshlash shartlarini va urushayotgan tomonlarning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Urush qonunlari suverenitet va milliylikni, davlatlar va hududlarni, ishgʻol etishni va huquqning boshqa muhim shartlarini belgilaydi. Boshqa masalalar qatorida, zamonaviy urush qonunlari urushni eʼlon qilish, taslim boʻlishni qabul qilish va harbiy asirlarga munosabat, farqlash va mutanosiblik bilan birga harbiy zaruriyat va keraksiz azob-uqubatlarga olib kelishi mumkin boʻlgan baʼzi qurollarni taqiqlash kabilardan tashkil topgan. Urush huquqi boshqa huquq organlaridan, masalan, nizoga qatnashayotgan maʼlum bir jangchining oʻz davlati ichki qonunchiligidan farq qiladi, bu urushni olib borish yoki oqlash uchun qoʻshimcha huquqiy cheklovlarni taʼminlashi mumkin.

Urush qonunining birinchi izlari bizgacha bobilliklardan yetib kelgan. Miloddan avvalgi 2000-yilda Bobil shohi Xammurapi kodeksi urush sodir boʻlgan taqdirda oʻzini tutish qoidalarini belgilovchi qonunlarini asoslaydi:

• Men bu qonunlarni kuchlilar kuchsizlarga zulm qilmasligi uchun buyuraman.

Qadimgi Hindistonda Mahabharata va Manu qonunining matnlari qurolsiz yoki yaralangan dushmanlarga rahm-shafqat koʻrsatishga undagan. Injil va Qurʼonda urushganda dushmanga nisbatan hurmat qoidalarini oʻz ichiga oladi. Bu har doim tinch aholi va magʻlubiyatga uchraganlarni himoya qiladigan qoidalarni oʻrnatish masalasidir.

Urushdagi shaxslar, millatlar va boshqa guruhlarning xatti-harakatlarini aniqlash va tartibga solish va urushning eng yomon oqibatlarini yumshatishga urinishlar uzoq tarixga ega. Maʼlum boʻlgan eng qadimgi misollar Mahabharata va Tavrotning Eski Ahd qismida topilgan.

Hindiston yarimorolida Mahabharata dostoni birodarlar oʻrtasidagi jang maydonida maqbul xatti-harakatlar nimadan iboratligi haqidagi munozarani tasvirlaydi, bu mutanosiblik qoidasining dastlabki namunasi:

• Otliq kishi aravalarga hujum qilmaslik kerak; jang aravalari jang aravalariga hujum qilishlari kerak.
• Qiyinchilikda birovga hujum qilmaslik kerak, uni qoʻrqitish uchun ham, magʻlub qilish uchun ham.
• Urushni fath qilish uchun olib borish kerak; uni oʻldirmoqchi boʻlmagan dushmanga gʻazablanmaslik kerak.

Qonunlar Kitobidan misol keltirsak urush vaqtida atrof-muhitga yetkaziladigan zarar eng kam miqdorda boʻlishi kerak. Bu esa faqat qamal operatsiyasida foydalanish uchun meva bermaydigan daraxtlarni kesish imkonini beradi, mevali daraxtlar esa oziq-ovqat manbai sifatida foydalanish uchun saqlanishi kerak: 19. Bir shaharni uzoq vaqt qamal qilib, uni egallash uchun unga qarshi urush olib borganingizda, uning daraxtlarini bolta bilan yoʻq qilmang. Siz ulardan yeyishingiz mumkin, lekin ularni kesib tashlamang. Daladagi daraxtlar odammiki, siz ularni qamal qilasizmi? 20.Faqat mevasiz daraxtlar oziq-ovqat uchun emas, balki sizlar bilan urushayotgan shahar qulab tushgunicha, unga qarshi qamal qurishingiz uchun ularni yoʻq qilib, kesishingiz mumkin xolos.

Shuningdek, Qonunlar kitobida isroilliklardan oʻz shahrini qamal qilishdan oldin qarama-qarshi tomonga shartli tinchlik taklif qilishlarini talab qiladi. Agar ular taklifni qabul qilsalar buning oʻrniga aholini xizmatkor va ishchi sifatida qabul qilib olishlari mumkin: 10. Biror shaharga qarshi jang qilish uchun yaqinlashsangiz, unga tinchlik shartlarini taklif qiling. 12. Agar u sizlar bilan sulh tuzmasa, balki sizga qarshi urush qilsa, uni qamal qiling.

VII asr boshlarida birinchi sunniy musulmon xalifasi Abu Bakr oʻzining musulmon qoʻshiniga koʻrsatma berar ekan, oʻliklarni tahqirlash, bolalar, ayollar va qariyalarni oʻldirishga qarshi qoidalar oʻrnatdi. Shuningdek, u daraxtlarga, atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va dushman tomonning hayvonlarini oʻldirishga qarshi qoidalarni belgilab berdi:

Toʻxtanglar, ey odamlar, sizlarga jang maydonida yoʻl koʻrsatuvchi oʻnta qoida beraman. Xiyonat qilma va toʻgʻri yoʻldan ogʻma. Siz oʻlik jasadlarni tahqirlamasliginggiz kerak. Na bolani, na ayolni, na qari odamni oʻldirmang. Daraxtlarga, ayniqsa mevali daraxtlarga zarar yetkazmang, ularni olovda yoqmang. Dushmanning qoʻylarini oʻldirmang, faqat yemak uchun ulardan foydalaning. Siz oʻz hayotini monastir xizmatlariga bagʻishlagan odamlarni bezovta qilmang. Ularni tinch qoʻying.

Gippolik Avgustin oʻzining „adolatli urush“ taʼlimotida u urushni axloqiy jihatdan oqlash mumkin boʻlgan yoki mumkin boʻlmagan holatlarni tushuntirib bergan.

697-yilda Ionalik Adomnan Irlandiya va Shotlandiyaning atrofidagi qirollar va cherkov rahbarlarini Birrga toʻpladi va u yerda ularga urushda ayollar va bolalarni oʻldirish hamda cherkovlarni vayron qilishni taqiqlovchi „Begunohlar qonuni“ni oʻqib berdi.

Oʻrta asrlarda Yevropada Rim-katolik cherkovi ham adolatli urush haqidagi taʼlimotlarni eʼlon qila boshladi. ular maʼlum darajada Tinchlik va sulh kabi harakatlarda oʻz aksini topdi. Urush koʻlamini cheklash, ayniqsa jangda qatnashmaganlarning hayoti va mulkini himoya qilish gʻoyasi Gyugo Grotius va uning urush qonunlarida ham oʻz aksini topgan.

Zamonaviy urush qonuni uchta asosiy manbadan iborat:

Qonun ijodkorligi boʻyicha shartnomalar (yoki anjumanlar) --Se § ISS xalqaro shartnomalar.

Maxsus. Urush qonunlarining hammasi ham bunday shartnomalardan kelib chiqmagan yoki ularga kiritilmagan. Bu esa odat huquqining Martens bandida ifodalangan.

Umumiy tamoyillar. „Maʼlum bir fundamental tamoyillar asosiy yoʻl-yoʻriqni taʼminlaydi“.

Ijobiy xalqaro gumanitar huquq—kelishuvlardan (xalqaro kelishuvlardan) iborat boʻlib, ular davlatlarning majburiy roziligiga erishish orqali urush qonunlariga taʼsir qiladi. Urushning odatiy qonunlari boʻlib, ularning aksariyati Nyurnberg urushi sudlarida oʻrganiladi. Bu qonunlar ham davlatlarning ruxsat beruvchi huquqlarini, qoʻshimcha qoʻshinlar va imzo chekmagan davlatlar bilan ishlash kabi vaziyatlarni oʻz ichiga oladi.

1820-yil 25 va 26-noyabrda Kolumbiya Respublikasi prezidenti Simon Bolivar va Ispaniya Qirolligi harbiy kuchlari boshligʻi Pablo Morillo oʻrtasida imzolangan sulh va urushni tartibga solish toʻgʻrisidagi shartnoma Xalqaro gumanitar huquqning asosi hisoblanadi. 1848-yilda Qoʻshma Shtatlar va Meksika tomonidan imzolangan va ratifikatsiya qilingan Gvadalupe Hidalgo shartnomasi kelajakdagi har qanday urushlar, jumladan tinch aholini himoya qilish va harbiy asirlarga munosabat qoidalarini ifodalaydi. Amerika fuqarolar urushi davrida Ittifoq tomonidan eʼlon qilingan Liber kodeksi quruqlikdagi urush qonunlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega edi. Tarixchi Jefri Best 1856-yildan 1909-yilgacha boʻlgan davrni urush qonunlarining „eng yuqori obroʻ-eʼtibor davri“ deb atagan.[ Bu davrning belgilovchi jihati davlatlar tomonidan ijobiy huquqiy yoki qonunchilik (yaʼni yozma) asosning oʻrnatilishi edi. Asosan din, urf-odatlarga asoslangan rejim hukmron edi. Aynan mana shu „zamonaviy“ davrda xalqaro konferensiya davlatlar oʻrtasida munozaralar va kelishuvlar maydoniga aylandi. Bundan tashqari, „urush jinoyatlari va insoniyatga qarshi jinoyatlar bilan bogʻliq qonunlar“, 1907-yilgi Gaaga konvensiyasi singari „insoniylikka oid jinoyatlar“ mavzusida „Nyurnberg“ urushining sud jarayoni boʻlib oʻtdi. Xalqaro gumanitar huquqning talqinlari vaqt oʻtishi bilan oʻzgargan va bu urush qonunlariga ham taʼsir qiladi. Misol uchun, Sobiq Yugoslaviya xalqaro jinoiy tribunalining bosh prokurori Karla Del Ponte 2001-yil taʼkidlaganidek yoʻqolgan uran snaryadlaridan foydalanish boʻyicha maxsus shartnomada taqiq yoʻq boʻlsa-da, ilmiy bahs-munozaralar rivojlanib bormoqda. Bunday snaryadlardan foydalanishning taʼsiri va kelajakda xalqaro huquqiy doiralarda qurolli toʻqnashuvlarda quroldan foydalanishga nisbatan qoʻllaniladigan qonunning umumiy tamoyillarini buzadi, degan konsensus nuqtai nazari paydo boʻlgan. Buning sababi, kelajakda tugatilgan uran snaryadlari quyidagi shartnomalardan birini yoki bir nechtasini buzadi, degan konsensus nuqtayi nazari boʻlishi mumkin: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi; Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi; Genotsid konvensiyasi; Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qiynoqlarga qarshi konvensiyasi; Jeneva konventsiyalari jumladan I Protokol; Kimyoviy qurollar toʻgʻrisidagi konvensiya; va Yadro materialini jismoniy himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiya.

Qonunlarning maqsadlari

Koʻpincha urush kabi qonunsiz narsa uchun qonunlar yaratish bemaʼnilik darsi kabi koʻrinadi, deb taʼkidlangan. Ammo asrlar davomida urushayotgan tomonlarning xalqaro odat huquqiga sodiqligiga asoslanib, bunga ishonishgan. 

Urush qonunlari asosidagi asosiy tamoyillardan baʼzilari: 

• Urushlar urushni boshlagan siyosiy maqsadlarga erishish bilan cheklanishi kerak (masalan, hududiy nazorat) va keraksiz vayronagarchilikni oʻz ichiga olmaydi.
• Urushlar imkon qadar tezroq tugatilishi kerak.
• Urushga hissa qoʻshmaydigan odamlar va mulk keraksiz halokat va qiyinchiliklardan himoyalangan boʻlishi kerak.

Shu maqsadda urush qonunlari urush qiyinchiliklarini yumshatish uchun moʻljallangan:

• Jangchilarni ham, jangovar boʻlmaganlarni ham keraksiz azob-uqubatlardan himoya qilish.
• Dushman qoʻliga tushgan shaxslarning, xususan, harbiy asirlar, yaradorlar va bemorlar, bolalar va tinch aholining asosiy inson huquqlarini taʼminlash.
• Tinchlikni tiklashga yordam berish.

Urush huquqining mavjudligi, bir tomondan, urush qilish yoki urushga kirish huquqi bilan bogʻliq boʻlgan gʻoya, oʻzini tahdid yoki xavfdan himoya qilish kabi motivni oʻz ichiga oladi, urush eʼlon qilinishini nazarda tutadi. Bu dushmanni ogohlantiradi: urush — bu sodiq harakat. Har qanday holatda ham, urush huquqi gʻoyasining oʻzi qurolli toʻqnashuv sifatida belgilanishi mumkin boʻlgan urush gʻoyasiga asoslanadi. Urush eʼlon qilish (urushni maʼlum qilish) bilan boshlanadi, shartnoma (tinchlik) yoki taslim boʻlish toʻgʻrisidagi bitim, baham koʻrish va hokazolar bilan tugaydi.

1904-yil Tacoma Times gazetasida chop etilgan urush qonunining asosiy tamoyillari bayon qilingan maqola

Urushning moddiy qonunlariga misollar

Yuqorida qayd etilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun urush qonunlari urushayotgan tomonning hokimiyatini qonuniy ravishda amalga oshirishga moddiy cheklovlar qoʻyadi. Umuman olganda, qonunlar urushayotgan tomonlardan harbiy maqsadlar uchun zarur boʻlmagan zoʻravonlikdan voz kechishlarini va urushayotgan tomonlarning insoniylik va olijanoblik tamoyillarini hisobga olgan holda harbiy harakatlar olib borishlarini talab qiladi. Biroq, urush qonunlari konsensusga asoslanganligi sababli, bunday qonunlarning mazmuni va talqini keng qamrovli, bahsli va doimo oʻzgarib turadi. Quyida urush qonunlari mohiyatining ayrim misollari keltirilgan, chunki bu qonunlar bugungi kunda ham talqin qilinmoqda

Urush eʼlon qilish

1907-yilgi Gaaga konvensiyasining III boʻlimi harbiy harakatlardan oldin asosli urush eʼlon qilish yoki shartli urush eʼlon qilish bilan ultimatum qoʻyishni talab qildi. Ayrim shartnomalar, xususan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi (1945) 2-moddasi va Nizomning boshqa moddalari aʼzo davlatlarning urush eʼlon qilish huquqini cheklashga qaratilgan. Rasmiy urush eʼlonlari 1945-yildan beri Yaqin Sharq va Sharqiy Afrikadan tashqarida kam uchraydi. 2022-yilda Rossiya armiyasi urush eʼlon qilmay, Ukraina tuprogʻiga bostirib kirdi. Lekin Rossiya prezidenti V.Putin bu bosqinni hamon urush emas, „Maxsus harbiy operatsiya“ ekanini takrorlamoqda.

Urushayotgan ishtirokchilarning qonuniy xulq-atvori

Urush paytidagi xatti-harakatlarga oid zamonaviy urush qonunlari (1949-yilgi Jeneva konvensiyalari) urushayotgan tomonlarning maʼlum talablarga javob bermasdan jangga kirishishlarini noqonuniy deb belgilaydi. Harbiy asirlar bilan muomala qilish toʻgʻrisidagi Jeneva konvensiyasining 4 (a) (2) moddasida qonuniy belgilab berilgan:

a) oʻz qoʻl ostidagilar uchun mas’ul shaxs tomonidan buyruq berish;

(b) uzoqdan tanib olinadigan qatʼiy farqlovchi belgining mavjudligi;

v) ochiq qurol olib yurish;

d) oʻz operatsiyalarini urush qonunlari va odatlariga muvofiq amalga oshirish.

Dushmanning kiyimini kiyib, garchi bu kiyimda jang qilish noqonuniy xiyonat boʻlsa ham dushman jangchilariga taqlid qilishga ruxsat beriladi.

Jangchilar ham mas’ul ofitser tomonidan boshqarilishi kerak. Yaʼni, qoʻmondon oʻz qoʻl ostidagi xodimlarining notoʻgʻri xatti-harakatlari uchun sudda javobgarlikka tortilishi mumkin. Agar urush toʻsatdan boshlangan boʻlsa, qarshilik koʻrsatishga vaqt qolmagan boʻlsa, masalan, chet el istilosi natijasida bundan mustasno. 

Odamlar halokatga uchragan samolyotdan parashutda uchish

Zamonaviy urush qonunlari, xususan, 1949-yilgi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha I Protokol doirasida, halokatga uchragan samolyotdan parashyutda uchayotgan odamlarga, ular qaysi hududda boʻlishidan qatʼi nazar, hujum qilishni taqiqlaydi. Dushman nazorati ostidagi hududga qoʻnganlaridan soʻng, agar ular dushmanlik harakati yoki qochishga urinayotganligi aniq boʻlmasa ularga hujum qilishdan oldin taslim boʻlish imkoniyati berilishi kerak. Ushbu taqiq havo-desant qoʻshinlari, maxsus kuchlar, qoʻmondonlar, aygʻoqchilar, sabotajchilar, aloqa xodimlari va razvedka agentlarini tushirishga taalluqli emas. Shunday qilib, parashyutlar bilan tushayotgan bunday xodimlar qonuniy nishonlardir va shuning uchun ularning samolyotlari halokatga uchragan taqdirda ham hujumga duchor boʻlishlari mumkin.

Qizil Xoch, Qizil Yarim Oy, Magen Devid Adom va oq bayroq

Xalqaro Qizil Xoch qoʻmitasining emblemasi (fransuzcha: Comité international de la croix-rouge)

1949-yilgi Jeneva konvensiyalari kabi zamonaviy urush qonunlari, shuningdek, Qizil Xoch, Qizil Yarim Oy, Magen Devid Adom, Qizil Kristal yoki Xalqaro Qizil Xoch va boshqa emblemalarni aks ettiruvchi shifokorlarga, tez yordam mashinalariga yoki kasalxona kemalariga hujum qilishni taqiqlaydi. Shuningdek, oq bayroq koʻtargan odam yoki transport vositasiga qarata oʻq uzish ham taqiqlanadi. Chunki bu taslim boʻlish niyatini yoki muloqot qilish istagini bildiradi. Qanday boʻlmasin, Qizil Xoch/Oy/Yulduz yoki oq bayroq bilan himoyalangan odamlar betaraflikni saqlab qolishlari va jangovar harakatlarga kirishmasliklari kerak. Aslida, himoyalangan ramz ostida urush faoliyati bilan shugʻullanishning oʻzi xiyonat deb nomlanuvchi urush qonunlarini buzishdir. Ushbu talablarga rioya qilmaslik himoyalangan maqomni yoʻqotishiga olib kelishi va talablarni buzgan shaxsni qonuniy nishonga aylantirishi mumkin. 

Davlatlar va shaxslar uchun qoʻllanilishi

Urush qonuni nafaqat davlatlar, balki alohida shaxslar va xususan, ularning qurolli kuchlari aʼzolari uchun ham majburiydir. Tomonlar urush qonunlariga rioya qilish qonuniy harbiy maqsadlarga erishishga xalaqit bermaydigan darajada boʻlishi kerak. Masalan, ular jangovar harakatlar yoki urush harakatlarida ishtirok etmagan odamlar va mol-mulkka zarar yetkazmaslik uchun barcha saʼy-harakatlarni amalga oshirishlari shart. Ammo bomba notoʻgʻri yoki tasodifan turar-joy hududiga tegsa, ular urush jinoyati uchun aybdor emaslar.

Yollanma askarlar

Shartnoma boʻyicha jangchilardan urushda foydalanish urush qonunlari uchun ayniqsa qiyin vaziyat boʻldi. Xalqaro huquq hali bu masala boʻyicha qarorga kelmagan.

Huquqbuzarliklarni bartaraf etish choralari

Toʻqnashuv paytida urush qonunlarini buzganlik uchun jazo qasddan yoki urush qonunlarini aniq va cheklangan tarzda buzishdan iborat boʻlishi mumkin. Mojaro tugagandan soʻng, urush qonunlarini buzish, ayniqsa vahshiylik sodir etgan yoki buyruq bergan shaxslar harbiy jinoyatlar uchun qonuniy tartibda alohida javobgarlikka tortilishi mumkin. Shuningdek, Jeneva konvensiyalarini imzolagan davlatlar urush qonunlarini muayyan „jiddiy buzish“ ga yoʻl qoʻygan yoki buyurgan har bir kishini qidirib topishlari, keyin sud qilishlari va jazolashlari kerak. (Uchinchi Jeneva konvensiyasi, 129-modda va 130-modda). Urush qonunlarining muayyan qoidalarini buzgan jangchilar noqonuniy jangchilar deb ataladi. Asirga olingan noqonuniy jangchilar harbiy asirlar maqomi va himoyasini yoʻqotishi mumkin. Ammo bu holat faqat " vakolatli sud „ ularning harbiy asirlar maqomiga ega emasligini aniqlagandan keyingina (masalan, Uchinchi Jeneva konventsiyasi, modda) yuz berishi mumkin. Oʻsha paytda, noqonuniy jangchi soʻroq qilinishi, sudlanishi, qamoqqa olinishi va hatto urush qonunlarini buzgani uchun oʻzini asirga olgan shaxsning ichki qonunchiligiga muvofiq qatl etilishi mumkin. Ammo ular hali ham baʼzi qoʻshimcha himoyalarga, shu jumladan, qoʻshimcha himoyalanish huquqiga ega. Ularga „Insonparvarlik bilan muomala qilinadi va sudlangan taqdirda ham adolatli va muntazam sudlov huquqlaridan mahrum boʻlmaydi.“ (Toʻrtinchi Jeneva konvensiyasi 5-modda.)

Urush qonunlari boʻyicha deklaratsiyalar, konventsiyalar, shartnomalar va qarorlar

• 1856-yil. Dengiz qonunchiligini hurmat qilish toʻgʻrisidagi Parij deklaratsiyasi.

• 1864-yil. Jeneva konvensiyasi. Daladagi qurolli kuchlardagi yaradorlar va bemorlarning ahvolini yaxshilash.

• 1868-yil. Sankt-Peterburg deklaratsiyasi. Ogʻirligi 400 gramdan kam boʻlgan portlovchi snaryadlardan foydalanishdan voz kechish.

• 1874-yil. Urush qonunlari va odatlariga oid xalqaro deklaratsiya loyihasi (Bryussel deklaratsiyasi). 27-avgustda Bryusselda imzolangan. Bu kelishuv hech qachon kuchga kirmagan, lekin 1899-yilgi Gaaga tinchlik konferensiyasida urush qonunlarini kodifikatsiya qilish uchun asos boʻlgan.

• 1880-yil. Oksfordda urush qonunlari va odatlari boʻyicha qoʻllanma. 1874-yilda Jenevada boʻlib oʻtgan sessiyasida Xalqaro huquq instituti oʻsha yilgi Bryussel deklaratsiyasini oʻrganish qoʻmitasi tayinladi. Institut ishi 1880-yilda qoʻllanmaning qabul qilinishiga olib keldi va u 1899-yilgi Gaaga tinchlik konferensiyasida urush qonunlarini kodifikatsiya qilish uchun asos boʻldi.

• 1899-yilgi Gaaga konvensiyalari uchta asosiy boʻlim va uchta qoʻshimcha deklaratsiyadan iborat edi:

• I — Tinch okeanida xalqaro nizolarni hal qilish

• II — Quruqlikdagi urush qonunlari va odatlari

• III — 1864-yildagi Jeneva konvensiyasining dengiz urushi tamoyillariga moslashish

• Deklaratsiya I — sharlardan snaryadlar va portlovchi moddalarni uchirish toʻgʻrisida

• Deklaratsiya II — Ob’ekti boʻgʻuvchi yoki zararli gazlarning tarqalishiga olib keluvchi snaryadlardan foydalanish toʻgʻrisida

• III deklaratsiya — Inson tanasida oʻqlardan foydalanish toʻgʻrisida

• 1907-yilgi Gaaga konvensiyalari oʻn uchta boʻlimdan iborat boʻlib, ulardan oʻn ikkitasi ratifikatsiya qilingan va kuchga kirgan va ikkita deklaratsiyadan iborat:

• I — Tinch okeanida xalqaro nizolarni hal qilish

• II — Shartnoma qarzlarini undirish uchun kuch ishlatishni cheklash

• III — Harbiy harakatlarning ochilishi

• IV — Quruqlikdagi urush qonunlari va odatlari

• V — quruqlikda urush holatida neytral kuchlar va shaxslarning huquq va majburiyatlari

• VI — Harbiy harakatlar boshlanganda dushman savdo kemalarining holati

• VII — Savdo kemalarining urush kemalariga aylanishi

• VIII — Avtomatik suv osti kontak minalarini yotqizish

• IX — Urush paytida dengiz kuchlarining bombardimon qilinishi

• X — Jeneva konvensiyasi tamoyillarining dengiz urushiga moslashish

• XI — Dengiz urushida qoʻlga olish huquqini amalga oshirish boʻyicha baʼzi cheklovlar

• XII — Xalqaro mukofotlar sudining tashkil etilishi [ratifikatsiya qilinmagan]

• XIII — Dengiz urushidagi neytral kuchlarning huquq va majburiyatlari

• Deklaratsiya I — 1899-yilgi konferensiyadan boshlab II Deklaratsiyani boshqa samolyot turlariga kengaytirish

• Deklaratsiya II — majburiy arbitraj toʻgʻrisida

• 1909-yil. Dengiz urushi qonunlari toʻgʻrisidagi London deklaratsiyasi koʻp jihatdan amaldagi qonunni takrorladi, garchi u neytral tashkilotlarning huquqlarini koʻproq eʼtiborga olgan boʻlsa-da, hech qachon kuchga kirmagan.

• 1922-yil. Vashington dengiz shartnomasi, besh kuch kelishuvi (6-fevral) nomi bilan ham tanilgan.

• 1923-yil Gaaga havo urushi qoidalari loyihasi. Hech qachon qonuniy kuchga ega boʻlmagan va qabul qilinmagan.

• 1925-yil. Urushda asfiksiya, zaharli yoki boshqa gazlar hamda bakteriologik urush usullaridan foydalanishni taqiqlash toʻgʻrisidagi Jeneva protokoli.

• 1927-1930-yil. Yunon-Germaniya arbitraj sudi

• 1928-yil. Kellogg-Brond pakti (shuningdek Parij paksial deb ham nomlanadi)

• 1929-yil. Jeneva konvensiyasi. Harbiy asirlarga nisbatan munosabat

• 1929-yil. Yaradorlar va bemorlarning ahvolini yaxshilash toʻgʻrisidagi Jeneva konvensiyasi

• 1930-yil. Dengiz qurollarini cheklash va qisqartirish toʻgʻrisidagi shartnoma (22-aprel)

• 1935-yil. Rerich pakti

• 1936-yil. Ikkinchi London dengiz shartnomasi (25-mart)

• 1938-yil. Amsterdam Fuqarolik aholisini yangi urush dvigatellaridan himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiya loyihasi. Bu konvensiya ratifikatsiya qilinmagan.

• 1938-yil. Millatlar Ligasi „Urush holatida fuqarolik aholisini havodan bombardimon qilinishidan himoya qilish“ deklaratsiyasi

• 1945-yil. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi (1945-yil 24-oktabrda kuchga kirgan)

• 1946-yil. Nyurnbergdagi Xalqaro harbiy tribunalning qarori

• 1947-yil. Nyurnberg tamoyillari Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 1947-yil 21-noyabrdagi 177-rezolyutsiyasi asosida ishlab chiqilgan

• 1948-yil. Birlashgan Millatlar Genotsid jinoyatining oldini olish va jazolash toʻgʻrisidagi konvensiya

• 1949-yil. Qurolli Kuchlardagi jarohatlar va bemorlarning ahvolini yaxshilash toʻgʻrisidagi I Jeneva konvensiyasi.

• 1949-yil. Dengizdagi qurolli kuchlarning yarador, kasal va kema halokatiga uchragan aʼzolarining ahvolini yaxshilash toʻgʻrisidagi II Jeneva konvensiyasi

• 1949-yil. Urush asirlari bilan muomala qilish toʻgʻrisidagi III Jeneva konvensiyasi

• 1949-yil. Urush davrida fuqarolarni himoya qilish toʻgʻrisidagi IV Jeneva konvensiyasi

• 1954-yil. Qurolli mojarolar yuz berganda madaniy boyliklarni himoya qilish toʻgʻrisidagi Gaaga konventsiyasi

• 1971-yil. Zagreb Xalqaro huquq institutining Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuchlari ishtirok etishi mumkin boʻlgan harbiy harakatlarga qurolli mojaroning gumanitar qoidalarini qoʻllash shartlari toʻgʻrisidagi rezolyutsiyasi

• 1974-yil. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Favqulodda va qurolli mojarolarda ayollar va bolalarni himoya qilish deklaratsiyasi

• 1977-yil. Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof-muhitni oʻzgartirish usullaridan harbiy yoki boshqa dushmanona foydalanishni taqiqlash toʻgʻrisidagi konvensiyasi

• 1949-yil. 12-avgustdagi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha va xalqaro qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi 1977-yil Jeneva protokoli

• 1977-yil. Jeneva protokoli II 1949-yil 12-avgustdagi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha va xalqaro boʻlmagan qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilish toʻgʻrisida

• 1978-yil. Qizil Xoch qurolli mojarolarda qoʻllaniladigan xalqaro gumanitar huquqning asosiy qoidalari

• 1980-yil. Birlashgan Millatlar Tashkilotining haddan tashqari zararli yoki begʻaraz taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan ayrim anʼanaviy qurollardan foydalanishni taqiqlash yoki cheklash toʻgʻrisidagi konvensiyasi (CCW)

• 1980-yil. Minalar, bubi-tuzoqlar va boshqa qurilmalardan foydalanishni taqiqlash yoki cheklash toʻgʻrisidagi II Protokol

• 1980-yil. Yondiruvchi quroldan foydalanishni taqiqlash yoki cheklash toʻgʻrisidagi III Protokol

• 1995-yil. Koʻr qiluvchi lazer qurollari boʻyicha IV Protokol

• 1996-yil. Minalar, bubi-tuzoqlar va boshqa qurilmalardan foydalanishni taqiqlash yoki cheklash toʻgʻrisidagi II Protokolga oʻzgartirilgan.

• Urushning portlovchi qoldiqlari toʻgʻrisidagi Protokol (1980-yilgi Konvensiyaga V Protokol), 2003-yil 28-noyabr (2006-yil 12-noyabr kuchga kirgan)

• 1994-yil. Dengizdagi qurolli mojarolarga nisbatan qoʻllaniladigan xalqaro huquq boʻyicha San-Remo qoʻllanmasi

• 1994-yil. ICRC/UNGA harbiy qoʻllanmalar va qurolli mojarolar davrida atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha koʻrsatmalar

• 1994-yil. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va unga aloqador xodimlarning xavfsizligi toʻgʻrisidagi BMT Konvensiyasi

• 1996-yil. Xalqaro Adliya sudi tahdid yoki yadro qurolidan foydalanishning qonuniyligi toʻgʻrisida

• 1997-yil. Ottava shartnomasi — Piyodalarga qarshi minalardan foydalanish, toʻplash, ishlab chiqarish va oʻtkazishni taqiqlash hamda ularni yoʻq qilish toʻgʻrisidagi konvensiya

• 1998-yil. Xalqaro jinoiy sudning Rim statuti (2002-yil 1-iyulda kuchga kirgan)

• 2000-yil. Bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish toʻgʻrisidagi fakultativ protokol (2002-yil 12-fevral kuchga kirgan)

• 2008-yil. Kassetali oʻqlar toʻgʻrisidagi konvensiya (2010-yil 1-avgustda kuchga kirgan).

Adabiyotlar

• Greenberg, Joel (2011), „Illegal Targeting of Civilians“, www.crimesofwar.org, 6–iyul 2013–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 4–iyul 2013–yil {{citation}}: More than one of |archivedate= va |archive-date= specified (yordam); More than one of |archiveurl= va |archive-url= specified (yordam)CS1 maint: date format ()
• Johnson, James Turner (198), Just War Tradition and the Restraint of War: A Moral and Historical Inquiry, New Jersey: Princeton University Press
• Lamb, A. (2013), Ethics and the Laws of War: The moral justification of legal norms, Routledge
• Moreno-Ocampo, Luis (9–fevral 2006–yil), OTP letter to senders re Iraq (PDF), International Criminal Court{{citation}}: CS1 maint: date format ()
• Moseley, Alex (2009), „Just War Theory"“, The Internet Encyclopedia of Philosophy
• Roberts, Adam; Guelff, Richard, muh. (2000), Documents on the Laws of War (Third-nashr), Oxford University press, ISBN 978-0-19-876390-1
• Texts and commentaries of 1949 Geneva Conventions & Additional Protocols
• Walzer, Michael (1997), Just and Unjust Wars: A moral Argument with Historical Illustrations (2nd-nashr), New York: Basic Books, 10–sentabr 2011–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 13–iyun 2022–yil {{citation}}: More than one of |archivedate= va |archive-date= specified (yordam); More than one of |archiveurl= va |archive-url= specified (yordam)CS1 maint: date format ()

Havolalar

• War & law index—International Committee of the Red Cross website
• International Law of War Association
• The European Institute for International Law and International Relations
• The Rule of Law in Armed Conflicts Project
• Law of War Manual, U.S. Department of Defense (2015, updated December 2016)