Toshkent qal’asi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1918-yil Toshkent qal’asi qoʻmondonlari. Boshqalar qatorida: Shesharin qal’asi garnizoni oʻquv guruhi boshligʻining yordamchisi va Kazakov — 1919-yilda K.Osipovning agenti sifatida otib oʻldirilgan, uning yordami bilan Osipov 1919-yil yanvar oyida Toshkent qal’asini egallashi kerak edi.

Toshkent qoʻrgʻoni — Toshkent shahridagi istehkom, mustahkam mudofaa punkti.

Qal’a 1865-yil iyun oyida Toshkentni rus qoʻshinlari bosib olingandan soʻng Anhor kanalining chap qirgʻogʻidagi Kuymas (Qatagʻon) darvozasi roʻparasida general M.G.Chernyayev tomonidan qurilgan. Toshkent qal’asini yollanma ishchilar qurgan, ularni ishga olishni savdogarlar amalga oshirgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurilish 1865-yil avgust-oktyabr oylarida oʻsha davrdagi istehkom qoidalariga muvofiq amalga oshirildi. Qal’a tekis boʻlmagan olti burchakli shaklga ega boʻlib, baland sopol qal’alar bilan oʻralgan boʻlib, burchak tayanchlari rivojlangan. Baʼzi joylarda miltiqdan oʻq otish uchun vertikal teshiklari boʻlgan gʻisht devorining yuqorisi tomon oʻtgan. Qal’aning ichida oltita piyoda askar uchun kazarmalar (birinchi Turkiston  qoʻshinlarining bir qismi, artilleriya jamoasi va ustaxonalar ombori mavjud edi), ofitserlar uchun binolar, 150 oʻringa moʻljallangan lazaret, syeyxgauz va potlagich moddasi uchun yertoʻla bor edi. Qal’aning ofiserlar garnizoni yigʻilish binosi 19-asrning 80-yillarida harbiy muhandis polkovnik Georgiy Ivanovich Shleyfer tomonidan barpo etilgan[1].

Qal’aning asosiy kirish eshigi mahalliy ishlab chiqaruvchilar pishgan kulrang-sariq gʻishtdan qurilgan yangi rus shahriga qaragan ajoyib sharqiy darvoza edi. Hammasi boʻlib, qal’ada Toshkentga hujum paytida oʻzini koʻrsatgan rus zobitlari[2] Mesyasev[3], Xmelev va Obux nomidagi uchta darvoza boʻlgan[4].  

Qal’a shunday qurilganki, „eski“ ona shahar ustidan hukmronlik qiladi[5] va qurilayotgan yangi Yevropa shahrini himoya qilishni taʼminlaydi.

1867-yildan to 1883-yilgacha (1905-yilgacha[6]) har kuni soat 12 da boʻsh toʻp ovozi eshitildi — bu qal’a devorining barbetlaridan birida turgan toʻpdan aniq vaqtni aniqlash uchun signal. Qal’a Toshkent astronomik va fizika observatoriyasi bilan aloqa yoʻli orqali bogʻlangan va shuning uchun kunduzgi otishmalar juda aniq eshitilardi. 1899-yilda Toshkent qal’a artilleriyasi (Toshkent artilleriya boʻlinmasi) Toshkent artilleriya omboridan ajralib, Turkiston deb yuritila boshlandi. 1905-yil 15-noyabrda (15-noyabrdan 16-noyabrga oʻtar kechasi) 1-Toshkent zahira bataloni[7], Toshkent 1-zahira bataloni, artilleriya deposi va artilleriya ustaxonalari, Turkiston artilleriya qoʻshini va 1-qoʻshinlari askarlarining qoʻzgʻoloni (isyon) boʻldi. Turkiston 1-uchuvchi polklari, qoʻzgʻolonchi askarlar 1-2-3-Turkiston miltiq batalonlarining ustun qoʻshinlari tomonidan oʻrab olingan va qisqa muddatli jangdan soʻng qurol-yarogʻini tashlagan. Natijalar: „Halok boʻlganlar — 3, yaradorlar — 28, ogʻir mehnatga hukm qilinganlar — 5, intizomiy batalon — 15, non va suv uchun hibsga olinganlar — 48 nafar kishini tashkil etardi“.

Keyinchalik, Toshkentdagi inqilobiy voqealar davrida qal’a garnizoni 1919-yil yanvarida Toshkentda Osipov qoʻzgʻolonini bostirishda hal qiluvchi rol oʻynadi[8].

Sovet davrida taxminan XX asrning 70-yillari oʻrtalariga qadar qal’a hududida harbiy xizmatchilarning oilalari yashagan harbiy lagerning uylari saqlanib qolgan. Qal’a hududidagi uylardan birida 1970-yillarga qadar „Harbiyloyiha“ loyiha instituti mavjud edi.

XX asrning 70-yillari boshlarida sobiq qal’a hududida bolalar bogʻi[9] tashkil etilgan va „Pioner“ bolalar kinoteatri faoliyat yuritgan. Oʻzbekiston xiyobonidagi[10] XX asrning 60-yillari boshlarida qoʻrgʻonlardan birining oʻrnida zamonaviy Oʻzbekiston SSR Kommunistik[11] partiyasi Markaziy Qoʻmitasi (Kommunistik partiya Markaziy Qoʻmitasi) binosi barpo etiladi. Oʻzbekiston SSR Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng (1991-yil avgustidan keyin) qurilgan va u Oʻzbekiston Prezidentining qarorgohiga aylangan.

Qal’a komendanti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fort qoʻmondoni:

  • Bek, polkovnik[12]
  • I. P. Belov, boʻyalgan, 1918-yil mart — 1919-yil aprel.
  • K.P.Revyakin, rassom, „Qizil Armiyaning birinchi jangovar poyezdi“ otryadining sobiq qoʻmondoni, 1919-yil 14-yanvardan[13].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Ташкентская крепость: застройка города в XIX веке.“. 13-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-iyul 2020-yil.
  2. ↑ Sm. podrobnee po etoy teme Взятие Ташкента войсками генерала Черняева.
  3. ↑ Поручик Ivan Petrovich Mesyatsev bil smertelno ranenogo pri shturme 15-iyunya 1865 goda. On umer ot ran v Chimkente, no v 1866 godu ego mat perevezla ego ostanki v Tashkent i poxoronila na kladbiщe po Staro-Gospitalnoy ulitse.
  4. ↑ Подполковник Obux bil smertelno ranen 15-noyabrya 1864 goda vo vremya pervogo neudachnogo shturma Tashkenta generalom M. G. Chernyaevim i umer ot ran v Chimkente. Pozdnee ego prax bil perezaxoronen v bratskoy mogile v Tashkente.
  5. ↑ Na privodimom v state fragmente karti Tashkenta 1910 goda nosit nazvanie Sartovskiy gorodʼ.
  6. ↑ „Сайт NUZ.UZ, Ташкентское время… .“. 12-iyun 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-iyul 2020-yil.
  7. ↑ 1905. Materiali i dokumenti. Armiya v pervoy revolyutsii. Obщaya redaksiya: Mixail Nikolaevich Pokrovskiy. Sostavitel: Anna Mixaylovna Pankratova. (Москва — Ленинград: Gosudarstvennoe izdatelstvo, 1925. — Komissiya TsIK SSSR po organizatsii prazdnovaniya 20-letiya revolyutsii 1905 g.
  8. ↑ V knige F. 
  9. ↑ Nine zakritiy vlastyami dlya postoronnix posetiteley.
  10. ↑ Do 1925 goda ulitsa nosila nazvanie Maxramskiy prospekt.
  11. ↑ V shiroko rasprostranennom v 60-x goda XX veka stile „beton-steklo“.
  12. ↑ I.
  13. ↑ „Сайт «Письма о Ташкенте», Восстание Осипова – кто был комендантом Ташкента?“. 6-iyul 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-iyul 2020-yil.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Tashkent // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
  • Artilleriya russkaya // Voennaya ensiklopediya : [v 18 t.] / pod red. V. F. Novitskogo … [i dr.]. — SPb.; [M.] : Tip. t-va I. D. Sitina, 1911—1915.
  • Artilleriyskaya rota // Voennaya ensiklopediya : [v 18 t.] / pod red. V. F. Novitskogo … [i dr.]. — SPb.; [M.] : Tip. t-va I. D. Sitina, 1911—1915.
  • Artilleriyskie skladi // Voennaya ensiklopediya : [v 18 t.] / pod red. V. F. Novitskogo … [i dr.]. — SPb.; [M.] : Tip. t-va I. D. Sitina, 1911—1915.
  • Tashkentʼ vʼ proshlomʼ i nastoyaщemʼ. Istoricheskіy ocherkʼ. A. I. Dobrosmislovʼ. Tashkentʼ. Tip. Porseva. Nikolaevskaya ul. 1912.
  • „Revolyutsey prizvanniy“, „Voenno-istoricheskiy jurnal“, organ Ministerstva oboroni Soyuza SSR, № 1, 1963, M., Voenizdat
  • 1905. Materiali i dokumenti. Armiya v pervoy revolyutsii. Obщaya redaksiya: Mixail Nikolaevich Pokrovskiy. Sostavitel: Anna Mixaylovna Pankratova. (Moskva — Leningrad: Gosudarstvennoe izdatelstvo, 1925. — Komissiya TsIK SSSR po organizatsii prazdnovaniya 20-letiya revolyutsii 1905 g. i ISTPART TsK RKP (b))
  • A. V. Almatinskaya, roman „Gnyot“ (v trex knigax), Tashkent; 368 stranits; 1974 g.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Toshkent_qal’asi&oldid=3820341" dan olindi