Terezin

Terezín
Terezín
	shahar
	; Bayroq ; Gerb
	50°30′38″N 14°9′0″E / 50.51056°N 14.15000°E G OKoordinatalari: 50°30′38″N 14°9′0″E / 50.51056°N 14.15000°E G O
Mamlakat	[[ Chexiya]]
[[Region]]	[[Ústí nad Labem]]
[[District]]	[[Litoměřice]]
Hukumat
• Mayor	René Tomášek
Asos solingan	1780
Maydon	13.52 km2 (5.22 mi²)
Markazi balandligi	150 m
Aholisi (2022-01-01)	2 812
Zichligi	auto kishi/km2
Pochta indeks(lar)i	411 55
	[[File:\|290px\|Terezín xaritada]] Terezín

Terezín (Czech pronunciation: [ˈtɛrɛziːn] (</img> ; nemischa: Theresienstadt) Chexiyaning Usti nad Labem mintaqasida joylashgan shaharchadir. Unda 2800 ga yaqin aholi istiqomat qiladi. Bu qal'a va qoʻshni devor bilan oʻralgan garnizon shaharchasidan tashkil topgan sobiq harbiy qal'a. Shahar markazi yaxshi saqlanib qolgan va shahar yodgorliklari qoʻriqxonasi sifatida qonun bilan himoyalangan. Terezin fashistlarning mashhur Teresyenshtadt gettosining joylashgan joyidir.

Maʼmuriy qismlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cheské Kopisty, Nové Kopisty va Pochaply qishloqlari Terezinning maʼmuriy qismidir.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Terezin tahminan 3 km (2 mi) da joylashgan Litoměřice janubida va 18 km (11 mi) Usti nad Labemdan janubi-sharqda. U Quyi Eger stolining tekis landshaftida joylashgan. U Ohre daryosining ikkala qirgʻogʻida, Elbaga qoʻshilish yaqinida joylashgan. Elba shimoliy munitsipal chegarani tashkil qiladi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1780-yil 10-yanvarda Gabsburg imperatori Iosif II onasi imperator Mariya Tereza sharafiga Teresenshtadt deb nomlangan qal'ani qurishga buyruq berdi. Avstriya-Prussiya raqobati davrida Ohre va Elba daryolari boʻylab koʻpriklarni qoʻshni Saksoniyadan Chexiya yerlariga bostirib kirgan Prussiya qoʻshinlariga qarshi himoya qilish kerak edi. Bir vaqtning oʻzida Prussiya hujumlaridan himoya qilish uchun Jaroměř yaqinida Josefov qal'asi (Iosifstadt) qurilgan.

Teresyenshtadtning qurilishi 1780-yil 10-oktyabrda eng gʻarbiy otliqda boshlandi va oʻn yil davom etdi. Qal'a Ohrening sharqida qal'a, "Kichik qal'a" (Kleine Festung) va gʻarbda devor bilan oʻralgan shaharcha "Asosiy qal'a" (Große Festung) dan iborat boʻlgan. Qal'aning umumiy maydoni 3.89 km² (960 acre)dan iborat. Urishdan oldin bu yerda 5655 askar boʻlgan, urush davrida esa 11000 ga yaqin askar bu erga joylashtirilishi mumkin edi. Qal’a atrofidagi handaqlar va pasttekistliklar mudofaa maqsadida suv ostida qolishi mumkin boʻlgan. Asosiy qal'adagi garnizon cherkovi Geynrix Xatsinger, Yuliy D'Andreys va Frans Jozef Fohman tomonidan ishlab chiqilgan^[1].

XIX asrning ikkinchi yarmida qal'a qamoqxona sifatida ishlatilgan. Birinchi jahon urushi paytida qal'a siyosiy qamoqxona lageri sifatida ishlatilgan. Rossiyaning minglab tarafdorlari (Galisiya va Bukovinadan kelgan ukraina rusofillari) Avstriya-Vengriya hukumati tomonidan qal'aga joylashtirilgan. Avstriya archgersogi Frants Ferdinand va uning rafiqasi oʻlimini uyushtirgan Gavrilo Princip 1918-yilda u yerda sil kasalligidan vafot etgan.

1918-yilda Avstriya-Vengriya imperiyasining qulashi bilan shahar yangi tashkil etilgan Chexoslovakiya davlatining bir qismiga aylangan. U Sudetlend deb nomlanuvchi, aholida etnik nemislar koʻp boʻlgan hududda joylashgan. Fashistlar Germaniyasi etnik nemislarning bu aholisidan Vatan chegaralarini kengaytirish uchun foydalangan. 1938-yilda u Sudetni oʻz ichiga oladi. Keyin u 1939-yilda Bogemiyaning qolgan qismini va Chexoslovakiyaning Moraviya qismini egallab oldi.

Asosiy maqola: Theresienstadt Ghetto va Small Fortress (Terezín)

1940-yilga kelib, Germaniya Gestapoga Terezinni, yaʼni Terezinni nemis nomi bilan mashhur boʻlib, getto va kontslager sifatida moslashtirishni topshirdi. Keyingi ikki yil ichida kompleksni mahbuslar toʻplanishiga moslashtirish boʻyicha katta ishlar qilindi. Unda asosan Chexoslovakiyadan kelgan yahudiylar, shuningdek, Germaniya va Avstriyadan, shuningdek, Gollandiya va Daniyadan deportatsiya qilingan oʻn minglab yahudiylar bor edi. U yerga 150 000 dan ortiq yahudiylar, jumladan 15000 bolalar yuborilgan^[2].

Kompleks 1945-yil 2-mayda Xalqaro Qizil Xoch tomonidan foydalanishga topshirildi, keyingi ikki kun ichida qoʻmondon va SS qoʻriqchilari qochib ketishdi. Baʼzilari keyinroq qoʻlga olindi. Lager va qamoqxona 1945-yil 9-mayda Sovet Armiyasi tomonidan ozod qilingan^[2].

Yangi tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

2002-yilda shaharni toshqin bosib, krematoriy shikastlangan^[3]. Jamgʻarma maʼlumotlariga koʻra, uzoq muddatli konservatsiya rejasi ishlab chiqilgan boʻlib, u keyingi taʼmirlash, hujjatlashtirish va arxeologik tadqiqotlardan iborat boʻlgan^[4].

2008-yil aprel oyining oʻrtalarida yahudiy qabristonidan 327 ta bronza qabr belgilari oʻgʻirlangan; keyingi haftada yana 700 tasi oʻgʻirlangan. Metallning yuqori bahosi buzgʻunchi oʻgʻrilarni ragʻbatlantirdi. Baʼzi qabr belgilari topildi.

Diqqatga sazovor joylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Terezin qal'asi Markaziy Yevropadagi eng koʻp tashrif buyuriladigan yodgorlik joylaridan biridir. 2002-yilda yomon ahvolda boʻlgan qal'a Butunjahon yodgorliklari fondi tomonidan 2002-yilda Butunjahon yodgorliklarini kuzatish roʻyxatiga kiritilgan. Tashkilot American Express kompaniyasidan favqulodda taʼmirlash uchun mablagʻ ajratganda, keng qamrovli tabiatni muhofaza qilish rejasini ishlab chiqishga chaqirdi. Oxir-oqibat milliy hokimiyat organlari bilan hamkorlikda tabiatni muhofaza qilish rejasi ishlab chiqildi^[4].

Shaharda koʻplab muzeylar mavjud, ularning aksariyati uning tarixini aks ettiradi. Terezin xotirasiga quyidagilar kiradi:^[5]

Kichik qal'a;
Getto muzeyi;
Milliy qabriston;
Ohre daryosi sohilidagi yodgorlik;
Terezin bolalar bogʻi;
Sobiq Magdeburg kazarmalari;
Yahudiy ibodat xonasi;
Temir yoʻl qoplamasi;
Kolumbariy;
Marosim zallari va Gettoning markaziy oʻlikxonasi;
Yahudiy qabristoni va krematoriy;
Sovet askarlari qabristoni.

Boshqa muzeylarga quyidagilar kiradi:

Avstriyaning Frants Iosif I muzeyi;
18-asrdagi askarlarning hayoti koʻrgazmasi bilan Cavalier 2;
Mamlakatning sotsialistik davridagi narsalar koʻrgazmasi bilan Nostalgiya muzeyi;
Cavalier 2 majmuasidagi La Grace muzeyi;
Cavalier 2 majmuasidagi Geokashing muzeyi;
Sappeur korpus muzeyi;
Yoʻl velosiped poygasi muzeyi.

Taniqli odamlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aleksandr Ipsilantis (1792—1828), 1821-yilgi yunon inqilobining rahbari
Pauline Metzler-Lowy (1853—1921), avstriyalik kontralto qoʻshiqchisi
Gavrilo Princip (1894—1918), Frants Ferdinandning qotili shu yerda qamoqda vafot etdi.
Zuzana Růžičkova (1927—2017), klavesin

Boshqa ommaviy axborot vositalarida vakillik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arnošt Lyustigning 1944-yilda qal'ada oʻrnatilgan "Leani kutish" (1992) romani 17 yoshli hikoyachining sharqqa deportatsiya qilinishidan oldingi soʻnggi bir necha kunni tasvirlaydi, chunki nemislar oʻzlarining yakuniy yechimini yakunlashga shoshilishmoqda. Yozuvchini 1942-yilda fashistlar Terezinga, soʻngra Osventsim va Buxenvaldga joʻnatgan va u omon qolgan.
“Men hech qachon boshqa kapalakni koʻrmaganman” (1994), Teresyenshtadt kontslagerida yashagan yahudiy bolalarning badiiy va she’riyat asarlari toʻplami. Ushbu kitob Terezyenshtadtda qamoqqa olingan va keyinchalik Osventsimda oʻldirilgan Pavel Fridmanning (1921-yilda tugʻilgan) 1942-yilgi sheʼri sharafiga nomlangan. Maʼlum boʻlsa, har bir yosh muallifning taqdiri sanab oʻtilgan.
WG Sebaldning Austerlitz (2001) asarida shu nomli qahramonning onasi Terezindagi gettoga deportatsiya qilingan, keyinroq sharqqa joʻnatilgan va u yerda boshqa lagerda halok boʻlgan.
Amerikalik yozuvchi Maykl Sleydning “Va bola yetaklaydi” (2005) pyesasi Terezin kontslagerida Ikkinchi jahon urushi paytida, xususan 1942–1945 yillarda boʻlib oʻtadi. Oʻyin olti yoshdan oʻn besh yoshgacha boʻlgan sakkiz nafar yahudiy bolalar atrofida boʻlib, ular lager devorlari ortida nima sodir boʻlayotganini dunyoga aytib berish uchun maxfiy gazeta yaratadilar^[6].
Alyson Richmanning "Yoʻqotilgan xotin" (2011) romanida, bosh qahramonlardan biri Lenka Ikkinchi Jahon urushi paytida Terezin kontslageriga olib ketilgan.
Chex yozuvchisi Ivan Klima oʻzining "Mening aqldan ozgan asrim" (2013) avtobiografiyasida Terezin gettosida oʻzining bolalik davrini tasvirlaydi.
Vendi Xoldenning "Omon qolgan tugʻilganlar" (2015) romani uchta yosh ona va ularning jasorat, boʻysunmaslik va umid haqidagi gʻayrioddiy hikoyasi haqida boʻlgan^[7].