Turkman tili
Turkman tili | |
---|---|
Milliy nomi | Türkmençe, Türkmen dili, Түркменче, Түркмен дили, تورکمن ﺗﻴﻠی,تورکمنچه |
Mamlakatlar | Afgʻoniston[1], Eron[2], Turkmaniston[3], Tojikiston[4], Oʻzbekiston[5] va Pokiston[6] |
Rasmiylik holati | Turkmaniston |
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 6 563 000[7] |
Turkumlanishi | |
Turkum | Yevroosiyo tillari |
Til oilasi | |
Alifbosi | lotin, kirill, arab |
Til kodlari | |
ISO 639-1 | tk |
ISO 639-2 | tuk |
ISO 639-3 | tuk |
Turkman tili — turkiy tillardan biri. Asosan, Turkmanistonda, shuningdek, Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston respublikalarining ayrim tumanlarida, Rossiya Federatsiyasining Stavropol oʻlkasida, Afgʻoniston, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Turkmanistonning rasmiy tili. O‘tgan asr oxirlarida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 7,5 mln. (jumladan, Turkmanistonda 5 mln.dan ortiq, Oʻzbekistonda 220 ming, Afgʻonistonda 1 mln, Eronda 1 mln. ga yaqin) kishidan iborat boʻlgan. Asosiy lahjalari: taka, yovmut, ersari, goʻklan, sariq, salir, chovdur va boshqalar. Stavropoldagi Turkman tili lahjasi truxmen tili deb ataladi.
Turkman tili gʻarbiy oʻgʻuz qabila (urugʻ) tillari negizida shakllangan, lekin rivojlanish jarayonida qipchoq guruhidagi turkiy tillarga xos xususiyatlarga ham ega boʻlgan. Turkman tilining asosiy oʻziga xos belgilari: birlamchi (qad.) choʻziq unlilarning mavjudligi, tishlararo talaffuz qilinadigan s va z undoshlarining (boshqa turkiy tillardagi odatiy s va z oʻrniga) mavjudligi, lab undoshlari garmoniyasining rivojlanganligi; kelasi zamon gumon feʼli inkor shaklining r tugallanmali variantining (boshqa turkiy tillar uchun umumiy boʻlgan mayl shakli bilan birga) qoʻllanishi va boshqalar. Leksikasida arab, fors, rus tillaridan oʻzlashgan soʻzlar uchraydi.
Eski adabiy turkman tili, asosan, sheʼriyat tili hisoblangan. Hozirgi adabiy turkman tili esa XX asrning 20-yillaridan turkman lahjalarining taka lahjasi negizida birlashuvi natijasida shakllangan. 1928-yilgacha arab, 1929—40-yillarda lotin, 1940— 90-yillarda rus grafikasiga asoslangan yozuvdan foydalanilgan. 1991-yildan yana lotin grafikasi asosidagi yozuv joriy etildi.
Turkman tili' (Lotin alifbosida: türkmen dili, Kriill alifbosida: Түркмен дили, ISO 639-1: tk, ISO 639-2: tuk) — Turkmanistonning milliy tili. Bu tilda Turkmanistonning oʻzida taxminan 3430000 kishi gaplashadi. Turkman tilida so‘zlashuvchilarni quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin:
Hudud | Soni | Axborotning yillari |
---|---|---|
Turkmaniston | 5000 000[7] | 2020 |
Eron | 1 000 000[7] | 2023 |
Afg'oniston | 1000 000[7] | 2022 |
Oʻzbekiston | 220 000[7] | 2021 |
Turkiya | 920 | 1982[7] |
Tojikiston | taxminan 90 ming kishi | |
Qozog'iston | taxminan 90 ming kishi | |
Rossiya | taxminan 90 ming kishi |
Klassifikatsiyasi va dialektlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Turkman xalqining tili. Turkman tilida gaplashuvchilarning umumiy soni 7 million atrofida (2001), ular Turkmaniston Respublikasidan boʻlak Oʻzbekiston, Eron, Iroq, Rossiya, v.h. davlarida istiqomat qilishadi. Turkiy tillar guruhining oʻgʻuz guruhiga mansub. Turkman tili rivojlanishida qipchoq tillarining taʼsiri boʻlgan. Turkman tili oʻgʻuzlarning gʻarbiy qabila tillari asosida shakllangan. Asosiy dialektlari teke, yomud, goklen, ersari, salir, sariq, chaudor, noxur, qaradashli, alili, surxi, xatap, mukri, eski, arabachi, cheches, bayat, sakr, kirach, chandir, xasar, emreli, duechi, murche, mexinli, v.h. kiridigan guruhlarning nomi bilan ataladi. Stavropol oʻlkasidagi turkman dialektini „truxmen“ deb atash shakllangan. Qadimgi turkman adabiy tili, asosan, poeziya tili boʻldi. Hozirgi turkman adabiy tili tekin (teke) dialektining axal soʻzi asosida shakllangan. Turkman tilidagi 39 fonemaning 18 tasi jarangli, 21 tasi jarangsiz harflar. Qadimdan turkman tilida arab alifbosiga asoslangan harflardan foydalanib kelingan. 1928-yili lotin alifbosi qabul qilingan, 1940-yili kirill alifbosiga almashtirilgan. 1994-yili qaytadan lotin alifbosiga almashtirildi.
Turkman tili turkiy tillari guruhining oʻgʻuz tarmogʻiga, shuning ichidagi sharqiy oʻgʻuz tarmogʻiga kiradi. U boshqa oʻgʻuz tillari — ozarboyjon va turk tillariga ham oʻta yaqin va shu tillarda soʻzlashuvchilar bir-birining tillarini tushunadi.
Yozuvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi turkman alifbosi:
A a | B b | Ç ç | D d | E e | Ä ä | F f | G g | H h | I i |
J j | Ž ž | K k | L l | M m | N n | Ň ň | O o | Ö ö | P p |
R r | S s | Ş ş | T t | U u | Ü ü | W w | Y y | Ý ý | Z z |
Alifbolarning qiyosiy jadvali:
Haqiqiy
(1995-yildan beri) |
Lotincha
1993 |
Lotincha
1992 |
Kirillcha
1940—1995 |
Lotincha
1929—1940 |
Arabcha
(Sovet Ittifoqi) 1923—1929 |
Arabcha |
---|---|---|---|---|---|---|
Aa | Аа | Aa | آ ع | آ | ||
Bb | Бб | Bʙ | ب | |||
Çç | Cc | Чч | Cc | چ | ||
Dd | Дд | Dd | د | |||
Ее | Ее Ээ | Ее | ٱ | اِ / ه | ||
Ää | Ea ea | Әә | Əə | أ | ||
Ff | Фф | Ff | ف | |||
Gg | Гг | Gg Ƣƣ | گ | ق غ گ | ||
Hh | Хх | Hh Xx | خ | خ ٥ ح | ||
Ii | Ии | Ii | ى | اى | ||
Jj | Җҗ | Çç | ج | |||
Žž | £ſ | Jh jh | Жж | Ƶƶ | ژ | |
Kk | Кк | Kk Qq | ک ق | ق ك | ||
Ll | Лл | Lʟ | ل | |||
Mm | Мм | Mm | م | |||
Nn | Нн | Nn | ن | |||
Ňň | Ññ | Ng ng | Ңң | Ꞑꞑ | ڭ | نگ |
Oo | Оо | Оо | او | اوْ / وْ | ||
Öö | Өө | Ɵɵ | اۇ | اؤ / ؤ | ||
Pp | Пп | Pp | پ | |||
Rr | Рр | Rr | ر | |||
Ss | Сс | Ss | ث س ص | |||
Şş | $¢ | Sh sh | Шш | Şş | ش | |
Tt | Тт | Тт | ط ت | ت | ||
Uu | Уу | Uu | او | او / ُو | ||
Üü | Vv | Үү | Yy | اۇ | اۆ / ۆ | |
Ww | Вв | Vv | و | |||
Yy | Xx | Ыы | Ьь | ى | ایٛ | |
Ýý | ¥ÿ | Yy | Йй | Jj | ﻳ | ی |
Zz | Зз | Zz | ظ ض ذ ز | |||
Ёё | ||||||
Ts ts | Цц | |||||
Щщ | ||||||
Ъъ | ||||||
Ьь | ||||||
Юю | ||||||
Яя |
Misollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Onuň maşyny ýok.
- Uning mashinasi yoʻq.
- Öýde Amandan başga adam ýok.
- Uyda Omondan boshqa kishi yoʻq.
- Men bilemok. 'Men bilmayman.'
- Men bilemokdym. 'Men bilmaydigan edim.'
- Men bilmedim. 'Men bilmadim.'
- Ol aç däl.
- U och emas.
- Kofe gyzgyn bolup biler.
- Qaxva issiq boʻlishi mumkin.
- Kofe gyzgyn däl bolup biler.
- Qaxva issiq boʻlmashi mumkin.
- Kofe gyzgyn dälmi?
- Qaxva issiq emasmi?
- Men ylgamok.
- Men yugurmayman.
- Men ylgamadym.
- Men yugurmadim.
- Men ylgajak däl.
- Men yugurmoqchi emasman.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online: Report for language code: tuk
- ↑ راهنماي نوشتار درست تركمني, 1392 СХ. „Архивированная копия“ (deadlink). 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-dekabr.
Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |